Santiago Álvarez, labrego de
Valdeorras*
Carlos Barros
Universidade de Santiago de Compostela
Coñecín en persoa a Santiago Álvarez no mes de Nadal de
1968 en París, ós poucos meses do meu retorno de Madrid, onde militaba no
comité da organización universitaria do PCE, a fin de participar no congreso
fundacional do Partido Comunista de Galicia.
Por nada quería eu
perderme tan grande acontecemento: adiantara a miña viaxe, a primeira dunha
clandestinidade que duraría aínda case
que dez anos, por causa dunha caída dun mozo de Barreras
relacionado no partido comigo, que logo non tivo consecuencias (o detido
aguantou ben os golpes).
Como chegara cedo, antes das festas, Lister
desculpouse de non poder levarme con el a súa casa. O que eu quería é poder moverme
con liberdade nun París acendido pola revolta de Maio. Comecei o meu costume de
frecuentar o Barrio Latino cada vez que ía a París para as actividades do PCG e
PCE, aínda que non era moi recomendable pola documentación falsa que portaba.
Disimulaba ben, tiña
22 anos e pinta de estudante, naquel entón non me vía doutra forma. Sorprendeume
o saúdo de Santiago cando entramos en contacto nunha rúa parisiense (facía un
frío do demo): "¿ti es o perito de Vigo, non?". Había tres anos que sacara o título de perito industrial
electricista pero non me esperaba que
puidese ter un valor identificador no partido. Santiago que era cinco anos máis
vello que meu pai, estimaba ter estudos igual que o meu, preocupouse de que os seus
fillos tamén estudaran, malia os atrancos da vida familiar clandestina en
Francia. Autodidacta por excelencia xamais esqueceu as súas orixes labregas en
San Miguel de Outeiro, Valdeorras, onde cursou malamente estudos primarios.
Duro camiño ata o
coñecemento: lendo e escribindo decotío en trincheiras, cadeas e exilios. A súa
conciencia e responsabilidades o converteron nun intelectual atípico pero
aplicado. Provisto da teimosía dun campesiño, da ambición cultural do marxismo
e do galeguismo, da conciencia histórica de saberse partícipe dun movemento socio-político que estaba a transformar o mundo.
Na legalidade víamonos con máis frecuencia. Nas viaxes por carreteira
(cantas faciamos e que malas eran!) falabamos de todo, unha vez díxome: "As
veces soño que esperto e son de novo campesiño". Moi noviño fixo a campaña polo
Estatuto do 36 con importantes intelectuais do republicanismo e do Partido Galeguista.
Ós 23 anos era xa comisario político no V Regimiento.
Logo dirixente do PCE o que o levou a ter moitas relacións con movemento comunista
internacional, no poder en varios países do globo. Atopaba sempre tempo para
ler e escribir de política e de Galicia. Non é estraño que tamaño salto lle
producira unha vertixe (nostálxica) a resultas da excepcionalidade da vía de
mobilidade social, política e cultural seguida. Característica dos movementos
sociais e políticos do proletariado -así diciamos-, desde os tempos de Marx e Engels, que promoveron
unha chea de dirixentes políticos e mesmo intelectuais populares de primeiro
nivel. O extraordinario de Santiago Álvarez é que non era obreiro industrial senón
un campesiño galego que, dalgunha forma, nunca deixou de selo, tampouco quixo.
Santiago Álvarez,
labrego de Valdeorras, organizador con Castelao das Milicias Galegas en 1936, representa
na historia contemporánea de Galicia o que foi no século XV Bartolo
da Freiría, tamén labrego e capitán irmandiño do Val do Ulla. Campesiñado historicamente
rebelde que contradí a imaxe, en parte interesada, duns campesiños galegos modernamente pasivos, individualistas
e conservadores. O que poida haber de certo no pasado século, inda hoxe en día,
nese estereotipo vén sendo resultado dos efectos multiplicadores na mentalidade
colectiva da represión franquista na Galicia rural, numericamente inferior a
que houbo nas cidades pero moito máis efectiva e duradeira. De aí o interese
público, social e democrático, de reivindicar no século XXI estas e outras figuras
claves da historia do campesiñado galego.
Santiago conservou
moitas das virtudes dos nosos campesiños.
Ante calquera problema, dicía decote: "o sol nace todos os días". Metáfora
rural para una forma de optimismo
histórico que resultaba chocante para os mozos revolucionarios que nos
formáramos nos anos 60 e 70 coas lecturas marxistas na universidade, sen previa
experiencia de vida e menos de traballo manual, que ten no campo un peculiar
concepto do tempo que combina a vontade de erguerse cada día (ante unha
dificultade) coa certeza de que sempre amañece (fe, esperanza e vitoria). Conciencia
campesiña do ciclo da natureza que reafirmara en Santiago a confianza
teleolóxica dos militantes obreiros e campesiños no triunfo final do comunismo
(sociedade sen clases), que no debemos confundir co voluntarismo dos xoves
comunistas urbanos daquel entón.
O optimismo de
Santiaguiño era asemade realista por experiencia, no agro primeiro e na política
clandestina despois. Teño gravada no maxín aquela noite electoral do 15 de xuño
de 1977 na sé do PCG na viguesa rúa de Marqués de Valladares: estabamos
recibindo abraiados o cativo resultado para o partido que máis loitara e
sacrificara pola democracia, mirei para Santiago e dinme conta que el xa o
sabía... Contabamos xa con obter escasos votos no rural dominado -aínda hoxe-
polo caciquismo franquista, pero non agardabamos que a clase obreira urbana,
onde nos movíamos como o seu principal partido, votara en Vigo, capital
industrial de Galicia, máis do dobre polo PSOE que pouco ou nada loitara contra
a ditadura. Logo organizamos as grandes manifestacións pola autonomía. Nunca
más volvín a esperar demasiado das campañas electorais naqueles anos. Ata o
rexurdimento actual do PCG e Esquerda Unida, xunto cos novos movementos
sociais, que Santiago non viviu (morreu en 2002), pero esa é outra historia.
* Artigo preparado para o libro-homaxe a Santiago Álvarez, primeiro secretario de Partido Comunista de Galicia, coordinado por Manuel Peña-Rey, amigo e presidente actual do PCG.