Rito e
violación: dereito de pernada na Idade Media*
Carlos Barros
Universidade de Santiago
Os inculpados medievais polo delito
de violación de mulleres son homes que pertencen a tódalas clases sociais,
dende nobres ata servos e maníacos sexuais. Con todo, hai que suliñar un dato
significativo, en canto á orixe social de moitos dos agresores: o abuso de
autoridade e a violencia ética que entraña a existencia dunha relación social e
mental de subordinación entre violador e violada, isto é, parentes, soldados,
oficiais públicos e, sobre todo, señores1.
O feito habitual de que nobres acusados, directa ou indirectamente, de violación
adoiten selo asemade doutros delitos2,
ponnos na pista da especialidade medieval en delitos de violación: o dereito de
pernada. Uso e costume, segundo veremos, en determinados lugares e momentos da
Idade Media, e simple forzamento de mulleres, visto desde a modernidade, e
mesmo desde a propia Idade Media, o dereito de pernada préstase, logo, a unha
cambiante representación social: institución feudal versus violación.
Os nobres, que impoñen o rito do
acto sexual coas mulleres vasalas, fano desde o seu dobre poder de homes e
señores, o cal obriganos a distinguir radicalmente o estudio da violación no
feudalismo do estudio da violación noutros tipos de sociedade. Semella ser
tradición admitida, máis ou menos ampliamente, este dereito feudal de que o señor
se deitase coa noiva, na súa primeira noite de casada, como xesto de señoría.
Conforme este costume perde consenso social, e os señores seguen esixindo -e
practicando- a prestación corporal das mulleres, devén, xa no século XV, causa
inmediata de revoltas antiseñoriais. O dereito medieval de pernada vai, polo
tanto, perdendo co tempo o terreo que
gaña o dereito de revolta.
Indicios escritos
Non imos atopar demasiadas
pegadas de ius primae noctis no dereito escrito: como uso concerne ó
dereito consuetudinario3 e como
abuso ó dereito de revolta, ambolos dous de expresión fundamentalmente oral4. A través do dereito de revolta, os
vasalos contestaron o costume feudal da primeira noite, verténdoa así ó dereito
escrito aplicado: a sentencia de Guadalupe, derrogando os malos usos e outros
abusos persoais, promulgada por Fernando o Católico para Cataluña en 1486, é o
exemplo máis notorio, segundo estudiaremos ó final deste traballo.
Claro que o silencio, pleno de
significacións, da cultura letrada tout court sobre o dereito señorial
de pernada, non é total. Alfonso X e a súa corte de xuristas, empeñados en
substituir, na segunda metade do século XIII5,
o dereito vello castelán, de matriz goda e localista, pola novidade europea, o
dereito común romano-canónico, enfocan a violación como delito moi grave,
reservando para si a súa punición o Rei
como caso de Corte. E, indirectamente, refírense ó dereito de pernada, cando
fixan en quinientos soldos a multa a pagar en caso de que "alguu ome
desonrrar nouho casando ou nouha en dia de voda6". ¿Que home senón un que fose poderoso, e con
ascendente sobre os noivos, pode impor tal aldraxe en tan sagrado día? ¿Non vén
a sinalar este delito a posible vixencia, no século XIII, do ceremonial
señorial de reservarse a primeira noite das súas vasalas casadas? ¿Non amosa a
pena prevista o carácter especial de dita inxuria, pouco
castigada para ser una violencia sexual e doadamente compensable cun desembolso
económico fóra do alcance da xente cativa? ¿Non denota a indecisión lexislativa
certa conivencia á hora de identificar ós, virtualmente, poderosos
delincuentes? Indeterminación que resta credibilidade á esa decisión paralela
de facer da "mujer forzada" un caso de Corte (1274). En troques,
resulta patente que, aínda que con vacilacións, o novo dereito non gusta de
favorecer ditos agravios sexuais "en dia de voda".
Outro indicio da existencia do
costume feudal que nos ocupa: o clérigo que cometa pecado de
"fornicio" cunha casada e virxe, "o que yogó con ella después de
que ovo marido", séxalle retirado o oficio e mailo o beneficio (Partidas
I, 5, 35)7. Non se fai aquí mención algunha ó
emprego da forza, o que nos achega ó
problema do probable consentemento da recén casada, pero si queda clara á
condición do virtual substituto de marido: un clérigo con cargo e beneficio, ou
sexa, calquera pequeno, mediano ou grande señor eclesiástico. Non se castigan
estas fornicacións como violacións -tampouco no caso anterior-, polo tanto son
outra cousa: ben o rito da primeira noite, ben simples actos sexuais por parte de señores eclesiásticos con
casadas ou virxes, o que nos remite ó primeiro suposto, dado o estatus social
dos beneficiarios8. Así mesmo, nos conducen
ó dereito de pernada, as penas previstas: o clérigo perde a súa condición de señor
(beneficio) e o seu estatus eclesiástico (oficio). Un escarmento maior que
cando -nas Partidas- quen abusaba do poder era "alguu ome": o estado
eclesiástico empeoraba as consecuencias de ditas prácticas sexuais.
O Carballotorto
A meirande parte das novas
explícitas que manexamos sobre o dereito de pernada corresponden, ou teñen
nelas a súa orixe última, a fontes orais de tipo xudicial, relacionadas case
sempre con conflictos sociais e políticos e/ou coa cultura popular. Son os
vasalos, na Baixa Idade Media9, quen,
desde a tradición popular, oral e de revolta, desenmascaran o dereito de
pernada como unha violación encoberta. Se ben, letrados de Corte primeiro e
historiadores eclesiásticos despois, van converxer con esta presión desde
abaixo, dando cabida na cultura savante a unha tradición oral
antiseñorial que se formou, paseniñamente, desde finais do século XIV, ou
antes.
En 1385, García Gómes, alcalde
maior do reino de Galicia polo Rei de Castela, dicta a sentencia arbitral dun
pleito, entre os campesiños de Aranga e o mosteiro de Sobrado, sobre señorío,
rendas, xustiza e dereitos de vasalaxe: en favor da abadía en canto a
propiedade e xurisdicción10, e en beneficio
dos campesiños reconocéndolles usos como pacer o gando e cortar leña nas terras
do couto, e eliminando outros constumes, denunciados como abusivos polos
veciños, como cobrar maniñádego -o señor quedaba cos bens do difunto sen
herdeiros- habendo descendencia, ou o mesmo dereito de pernada.
Oíamos ó representante do
campesiños, Xoán Nieto: "me dijo e me querello", afirma perante o
xuíz real, que "levaban los grangeros de Carballotorto sus mujeres contra
su voluntad para facer fueros en la dicha granja, non sabian quales, e que los
tenian allá dos o tres dias"11.
Non fala claro Xoán Nieto -nunca se fala claro tocante ó dereito de pernada-,
pero entender enténdese. A proba de que comprendimos ben, témola no ton do
fallo que emite o oficial real: "E otrosí en razon de las mujeres que eran
tenudas de ir servir duas vezes en el año al granjero de carballo tuerto en la
manera que dicha es fallo que tal servicio é tal fuero que non es onesto e por
mal desonestidad que se podria ende seguir mando que tal fuero que non se faga12". Nesta mostra do dereito aplicado,
aínda que con sobrentendidos, substituíese o "non sabian quales" de
Xoán Nieto, dos misteriosos servizos que as mulleres emprestaban ós do
Carballotorto por un aberto "tal fuero non es onesto", aseveración
que inculpa ó representante señorial, un clérigo granxeiro13 que, despois disto, terá que ser nomeado, dise no dictame, mediante acordo do
mosteiro cos campesiños: "quando y oviere de poner algun granjero que
llamen y dos omes buenos de la dicha ribera que le tomen juramento que ben é
verdadeiramente guardara e defender a los dichos omes de la dicha ribera (...)
e se contra esto les pasare que le tiren la granja e pongan y otro"14. A autoridade real tenta dar cabo dunhas
prácticas señoriais que, teóricamente, como vimos, o dereito legal viña
condenando desde as Partidas e o Fuero Real: as medias tintas con
que o dereito promulgado abordaba estos costumes sexuais desaparece, un século
despois, no dereito aplicado por mor da revolta dos propios vasalos.
A imposición xudicial ó mosteiro dun
dereito de veto dos vasalos sobre o seu administrador e cobrador de impostos no
couto de Aranga, ademais de evidenciar a súa culpabilidade no asunto do sexo
feudal, é un éxito característico do dereito de revolta, simbolizado aquí nese
estraño ritual invertido do xuramento que, agora, ha de tomar o representante
do señor ¡perante dous vasalos do couto! Como, nesta vez, a tradición oral
éralles desfavorable (semellaba costume antiga que as mulleres fosen soas a
prestar dito servicio á granxa), os campesiños buscan alicerce no dereito
escrito e se dirixen ó alcalde real para que averigue en que documentos consta
dita obriga15; quen fundamenta,
precisamente, a súa sentencia contra o dereito de pernada en que "no fue mostrado
ante mi carta nin privilegio ni recabdo cierto porque lo debiesen hacer16". Ratificamos, deste xeito, o
carácter consuetudinario do dereito de pernada, neste caso a versión ampliada
que se atribúe por tradición ós granxeiros de Carballotorto, parte e
representante do señor colectivo que é a abadía de Sobrado. Fala o portavoz campesiño Nieto de "sus mujeres",
polo que é case seguro que, en primeiro lugar, se refire ás casadas, sendo posible que dito servicio sexual principiara
no día dos seus casamentos. Existe, por conseguinte, unha dobre ampliación do
clásico dereito de pernada: no tempo, coa institucionalización periódica do
tributo sexual como un foro máis que obrigaba ós vasalos; nos beneficiarios,
pois non é o abade nin un granxeiro concreto, senón "los grangeros" -segundo o
representante campesiño- quen satisfacen así os seus apetitos terreais17.
Esta pluraridade de persoas que, en nome do señor, parecen percibir este
foro tan especial e a importancia aquí da motivación sexual, achéganos ó fenomeno da dexeneración deste uso e
costume, chegándose ó extremo dos alcaides e soldados das fortalezas que
violan, sen máis, as mulleres da súa jurisdicción. Onde anteriormente había
consentimento -antes da protesta de 1385, presúmese que as mulleres prestaban pacíficamete o dito
servicio-, haberá simple violencia sexual. Daquela, a resposta campesiña non se
reducirá a poñer pleito ó señor, e entón, , tamén hai que dicilo, o señorío
laico protagonizará principalmente o papel do malfeitor.
O dereito de pernada continuará
vixente, aínda que impugnado, en Galicia, alomenos ata 1458 -segundo a
documentación consultada18-, tanto na súa
versión restrinxida e primixenia, señorial e nupcial, como na súa versión
ampla, cada vez máis extendida e practicada polos delegados e soldados do señor
os restantes días do ano. A noite de vodas, en todo caso, era o privilexio do
amo. Ius primae noctis viña sendo un dereito persoal do señor a
satisfacer na noite da voda; a súa emulación por parte dos axentes señoriais, á
marxe do ritual do casamento, acabará por se diferenciar pouco da violación con
abuso de autoridade, degradación final do dereito de pernada. O seu cambio de
percepción como violación acompaña, na Baixa Idade Media, ó desprazamento da
acción do señor ós seus subordinados.
O forzamento de mulleres do común
por parte dos homes do señor, especialmente os que vivían en e das fortalezas,
será un dos grandes tipos de agravios de desencadean a ira xusticeira e
antiseñorial dos irmandiños en 146719.
A propagación nos escalóns inferiores do poder señorial dun dereito de pernada
en plena decadencia, incrementa tanto número de violacións coma a violencia con
que estas se producen, ó medrar, asemade, a contestación dos vasalos contra
dito uso metamorfoseado en abuso. O guerreiro do castelo, a diferencia dos
nosos sutís granxeiros do Carballotorto, tomará sen máis, pola forza, á doncela
que se atopa co gando no monte ou traballando as viñas, violándoa in situ:
o revés do preciso ceremonial que fixa o rol sexual do señor como parte do
ritual do casamento dunha parella de vasalos, ou do rito de ir ofrecer o
tributo sexual determinados días ó ano como se dunha renda máis en especie, en
diñeiro ou en traballo, se tratase.
Tamén na vila
O clima de polarización social e
mental, na segunda metade do século XV, contribúe non pouco a sumar mulleres
violadas ós múltiples agraviados do reino de Galicia. Aínda vinte anos despois
da revolta irmandiña, en 1489, nun dos intentos máis serodios, e inútiles, de
voltar á dourada situación anterior a 1467, Nuño Gómez de Puga, alcaide da
fortaleza de Allariz por Juan Pimentel, irmán do conde de Benavente, é
denunciado polos veciños da vila por ante a xustiza real, baixo a seguinte
acusación, entre outras: "tenia consigo en la dicha fortaleza algunos
criados e parientes suyos y les consentian que matasen ombres y llevasen
mujeres casadas e que matasen despues aquellos que las llevaban a sus maridos e
por aquella cabsa en la dicha villa de han desfecho ocho o nueve casas de
oficiales"20. O señor aparece
ante o pobo como responsable do que fan os seus homes, e estes precisan matar
ós artesáns para levar as súas mulleres, proba da tremenda resistencia que,
despois do levantamento xeral da Santa Irmandade, tiñan que afrontar os
pequenos "señores" para seguir exercendo o dereito degradado de
pernada, que, a estas alturas, insistimos, desaparecido todo asomo de consenso
vasalático sobre el, posto en práctica por campesiños vestidos de soldados,
respostaba a unha imaxe elemental de forzamento de muller que, a pesar diso,
recordaba ó tributo do Carballotorto no de levar mulleres casadas da
xurisdicción, neste caso urbana. Preguntámonos se nas vilas da Galicia medieval
tamén se esixiu o dereito da pernada, ou se o caso de Allariz non é máis cun
rebrote illado sen precedentes nos usos e costumes da cidade. Probablemente, o
segundo; a temperán tradición de loita comunal, antiseñorial, das vilas
galegas, nas que o dereito escrito tiña certa difusión, non facilitaba o uso do
dereito do señor sobre as mulleres recén casadas.
¿Silencio cómplice?
Se hai un silencio sobre o
dereito de pernada nas fontes escritas -que se convirte en ruído cando se
degrada-, sobre todo nas de tipo legal, tampouco as fontes orais se libran
totalmente da tendencia a ocultar as prácticas feudais do sexo, acabamos de
velo no discurso dos campesiños de Aranga. É preciso interrogarse porque dito
uso señorial entra con tanta frecuencia no terreo do non-dito, do que se fai
pero non se di e menos aínda se escribe. Sabemos que os usos e costumes de
transmisión oral raramente se transcriben. E que cando a difusión dun dos ditos
foros puidera ser causa de mala fama (isto é, cando a ética social comeza a
rexeitalo) para o señor e para os
vasalos implicados, tamén estes se repregan a certa cómplice intimidade que
vela e enche de ambigüedades os feitos (as mulleres indo silenciosamente ó
Carballotorto a non se sabe que servicio). ¿Garda isto algunha relación co
silencio outorgante con que as mentalidades da época encubren a libre vida
sexual de clérigos, e máis aínda de seglares, antes da reforma e do Concilio de
Trento? É posible, pero precisamente as prácticas sexuais que se toleran non se
ocultan. O encubremento é índice de mala conciencia e, no peor dos casos, de
temor.
A privacidade da práctica da pernada
sinala o grao do seu deterioro como dereito consuetudinario. Na súa orixe
consiste na invasión pública, esixindo o seu dereito e exhibindo o seu poder,
por parte do señor do corpo e da privacidade do espacio da muller, dos noivos e
da casa familiar, o mesmo día e no mesmo lugar en que parentes e amigos e
veciños se reunen para festexar o casamento e visitar ós recén casados. A
clandestinidade converte o dereito señorial en aberta violación, en pecado
contra a honestidade, en violencia privada con fins sexuais que calquera home,
sexa vasalo sexa señor, podería exercer sobre una muller.
Chega un momento en que, perdido
todo sentido para a comunidade do ritual sexual da primeira noite, as mulleres
e os vasalos se cadra asinten e calan por medo ó señor21, sinten impotencia fronte ó seu poder22, caen nun consenso fatalista que se
resigna ás prestacións corporais e actúan, en casos extremos, co servilismo do
bo vasalo que procura quedar ben co seu señor, prestándose ó uso da filla, irmá
ou esposa como obxectos sexuais.
Non hai que esquencer que
denunciar ó señor como presunto violador supón, ademais de desafiar a súa ira
virtual -o que non estaba doadamente ó alcance dunha muller ou dunha familia
individual23-, poñer en evidencia a
deshonra da muller e da familia, e, aínda máis, a cobardía dos seus esposos,
pais e irmáns... Misión imposible, fóra de conxunturas mentais de revolta. De
feito, a práctica do dereito de pernada mingua consonte a mentalidade
antiseñorial medra. Antes de que os vasalos tenten vivir sen señor24, esmorecerá o uso señorial da pernada, ficando como sucedáneo a violación
con abuso de poder, anque non por moito tempo.
Don Fadrique
Imos analizar de contado algúns
casos moi sonados de grandes señores galegos e/ou casteláns (Fadrique Enríquez,
Rodrigo de Luna, Fernán Gómez de Guzmán), que, ó longo do século XV,
practicaron o dereito á primeira noite, seguindo fontes baseadas na oralidade,
no rumor e no romance, vías case únicas para a comunicación de novas sobre tema
tan particular e tan silenciado, e que afecta a xente tan poderosa: "e
muchas cosas se callaron por algunos grandes varones que se dixeron por otros
menores25". Gracias a que á
outros señores, ó Rei -e ós seus cronistas-, ou ós mesmos vasalos,
interesoulles a denuncia pública para ver de quitar o poder -e a vida, como en
Fuenteovejuna26- ó grande malfeitor27 e, de paso, deixan constancia escrita de
tamaña e segreda transgresión28.
Cando se creba o silencio, dictado primeiro polo consenso e logo pola
impunidade de uns e polo medo de outros, a derrota destes usos señoriais, máis
ou menos deformados, será estrepitosa (1458, Santiago; 1467, Galicia; 1486,
Cataluña). Entrementres, hai que ter claro que cando mellor podemos estudiar o
dereito de pernada é cando está en crise: os documentos entón falan del.
De Fadrique Enríquez, conde de
Trastámara, duque de Arjona, di un "Romance antiguo, que compusieron,
diçiendo el Rey, de vos El Duque de Arjona, grandes querellas me dan, que
esforçades las mujeres casadas y por casar", segundo recolle o nobiliario
de Malaquías de la Vega contra 162529.
Nobre de primeira orde na Galicia dos anos 20 do século XV, moi metido nas
pugnas da Corte de Castela, morre Don Fadrique axustizado, en 1430, por orde de
Juan II e do seu valido Álvaro de Luna. Os datos da tradición oral
contemporánea de Don Fadrique sobre esta gran cabaleiro30, amigo de trovadores31, debuxan o perfil dun home adúltero, que
maltrata á sua muller Aldonza de Mendoza, rouballe a súa dote e as súas
alfaias, e tena durante dous anos en prisión32.
A extrema violencia con que reacciona o duque ante a sospeita, ou a certeza, de
que donas da súa corte señorial se deitan cun paxe33, e con dous abades34, é máis propia dun amante celoso que dun
señor preocupado pola honestidade das damas de compañía da súa esposa35. En 1425, consegue Enríquez de Juan II
carta de lexitimación para o seu bastardo Alfonso de Castro, "avido en
Aldonça Alfonso de Orense mujer casada36",
a quen nomea herdeiro do condado de Trastámara, disposición que non surtirá
demasiado efecto a súa morte. Corroboramos pois a afición de Fadrique Enríquez
ás "mujeres casadas", no caso que vimos de citar veciña dunha cidade
sobre a que, por aqueles anos, o duque exercía de facto como gran e poderoso
señor37. Así mesmo, hai evidencia
de que as queixas das súas andanzas chegan ata o rei Juan II38. O partido deste, contrario do duque,
aproveitará o argumento para desprestixialo cando, por razóns políticas, decide
librarse de Don Fadrique mediante a prisión e a morte.
Malaquías de la Vega, querendo
limpar a memoria do duque de Arjona, engade á letra do romance que o inculpa de
forzar mulleres: "Ya se sabe, que no hacia el Duque semejantes delitos,
sino un caballero, de su casa, que por librarse de la prision de las justiçias,
de noche encubierto, deçia que era el Duque de Arjona y por esto se daban las
quejas deses delitos, imponiendolos al Duque39".
É dicir que se o forzador fose o propio duque, non se habería de preocupar das
xustizas e da prisión: a impunidade característica do dereito de pernada; neste
caso na súa versión ampla, igual que no Carballotorto, parece que afectaba
sobre todo ás casadas40, sen suxeición ó
rito nupcial (ou poida que si, non o sabemos) pero tampouco a un servicio
periódico, semella que o duque as collía cando e como quería, de haber algo de
certo no que se dicía de que andaba polas noites detrás das casadas e sen
casar.
Fadrique Enríquez non semellaba
precisar de substitutos en cuestión de perseguir mulleres. O cronista nobiliar enfronta
así, ó romance antiseñorial, unha tradición oral contraria, exculpadora do
cabaleiro logo axustizado polo Rei41;
tradición que el mesmo reelabora, e tenta relanzar, co prestixio da cultura
escrita.
Quizais, sen querelo, ratifica
Malaquías a gravidade dos actos sexuais en cuestión, non son conquistas
amorosas das que se poida fachendear un cabaleiro, son crímenes perpetrados
"de noche encubierto" (segredismo do dereito de pernada na sua fase
de decadencia) para "librarsse de la prision", que só poden seren
executados por un alter ego, ese hipotético cabaleiro servidor que se
disfrazaba de duque de Arjona...
Traspasar a un subordinado as
feas responsabilidades do señor era, polo demais, algo normal. Xa dixemos que
cando o dereito de pernada no século XV perde a roupaxe cerimonial e asume a
imaxe da violación: son os axentes señoriais os maiores practicantes. Ambas
cuestións recóllense na contra-tradición que quere impulsar o Malaquías de la
Vega. Pero acaso haxa máis: un indicio esquizoide moi propio do outono
medieval. O desdobramento inconsciente entre o bo cabaleiro e o cabaleiro
malfeitor, o "outro" que de noite leva a cabo aquelas maldades que a
boa conciencia nega de día42.
Tálamo arcebispal
Á caída en desgracia e
axustizamento, en 1453, de Álvaro de Luna, enterrador do duque de Arjona,
seguiu non moito despois, invertíndose os papeis, a do seu sobriño bastardo
Rodrigo de Luna, arcebispo de Santiago, acusado en 1458 de practicar o dereito
de pernada -como Don Fadrique pero, neste caso, no seu sentido máis estricto e
ritual-, expulsado do seu señorío e morto en estrañas circunstancias en 1460.
Dous anos despois de recibir un aviso da Corte para ir á guerra e para dar
conta do seu comportamento persoal. Escribe o cronista Diego de Valera que Rodrigo,
"fue llamado por el rey a causa de algunas ynformaciones que le fueron
fechas de su desonesto vivir43".
Aínda que noutros tipos de fontes non consta este segundo motivo da
convocatoria do monarca.
Os documentos reais e
eclesiásticos referidos ós feitos dos anos 1458-1460 en Santiago, falan de
realidades terreais de guerra, obediencia e señorío, pero non de punición de
prelados por pecados contra a honestidade. ¿Non era, por otra banda, costume
xeralizado, no século XV, certa despreocupación dos clérigos, incluidos os
arcebispos, en gardar votos de castidade e celibato? É no cadro da liberalidade
medieval en canto a prácticas sexuais44
como hai que entender o dereito de pernada, rito sexual de vasalaxe avalado
polo uso e o costume, o que presupón certo acordo das partes, garantido no caso
de mala conciencia pola dobre moral da época baixomedieval, vixente sobre todo
nos medios dirixentes, e polo silencio cómplice.
Rodrigo de Luna recibiu unha
carta real, en marzo de 1458, para reunir o seu exército e acudir á guerra de
Granada, mais negáronse a seguilo os cabaleiros feudatarios da Igrexa de
Santiago, de xeito que estando o arcebispo fóra do seu señorío ó servicio do
rei, rebeláronse contra el, uníndoselleles os veciños de Santiago e doutras
cidades e lugares do arcebispado, e mesmo a maioría do cabido catedralicio.
Consta que Enrique IV mandou chamar á Corte a ámbalas dúas partes, se ben
mantivo, ata a morte do arcebispo en 1460, unha actitude dura e coherente de
apoio (envía alí a Juan de Padilla para poñer orde) a Rodrigo de Luna ó fin de
que recuperase o poder perdido (do honor non parece inquietarse moito), non
mencionando nas súas cartas cominatorias ós concellos, cabaleiros e coengos
rebeldes, para que obedezan ó arcebispo e acepten o seu señorío e lle paguen as
rendas, nada sobre o presunto "desonesto vivir" do arcebispo45; o contrario sería dar argumentos ós
revoltados: silencio cómplice do Rei.
Unha vez desaparecido Don
Rodrigo, os rebeldes impoñen como novo arcebispo de Santiago, contra a opinión
de Enrique IV que postulaba a Fonseca, a Luis Osorio, fillo do conde de
Trastámara (xefe do bando nobiliar anti-Luna) e irmán dun Pedro Osorio que
chegará a ser, en 1467, un afamado dirixente militar da revolta irmandiña
contra Fonseca. As visitas a Roma de ámbalas dúas partes para conquerir o
nomeamento pontificio, ben para Luis Osorio, arcebispo de feito, ben para
Alonso de Fonseca, quen ó cabo desprazará ó primeiro pola vía das armas,
propagou con toda probabilidade na corte de Pío II o rumor dos malos feitos de
Rodrigo de Luna e o inevitable desmentido do bachaler Diego de Castro defensor
do arcebispo desterrado46.
Antonio López Ferreiro,
historiador e coengo, que recoñece como verosímil o mal vivir que se decía de
Don Rodrigo47, non obstante, pregúntase:
"¿Qué se hizo, pues, de los capítulos de acusación presentados contra D.
Rodrigo, y en particular del principal? En ninguno de los documentos coetáneos
que acabamos de recorrer (...) se halla el menor indicio de lo que a nuestro
Prelado se atribuye48". O silencio
documental nos arquivos catedralicio e arcebispal é tan espeso que revela ben o
delito segredo, posto que tampouco se argumenta nada contra o rumor na corte de Castela que recolle Diego de
Valera. Ten a súa lóxica que nos propios documentos do arcebispado, emitidos
cando o presunto implicado gobernaba, non se atopen mencións a súa inculpación
moral, o mesmo que nas cartas do seu amigo e protector o rei Enrique IV. Toda
publicidade do caso debilitaba a loita por repoñer a Rodrigo de Luna na cadeira
arcebispal. Os graves problemas sociais suscitados pola insumisión xeral de
vasalos da Terra de Santiago, relegaban ademáis a un segundo plano toda outra
consideración, sobre todo moral. A "torpeza" de Don Rodrigo que
contribuira altamente a desencadear a rebelión que o levou ó exilio, era, no
mellor dos casos, un mal pasado que non tiña remedio.
A evidencia de orixe oral dos
cronistas ven a substituir o silencio da evidencia escrita dos notarios
arcebispais e reais. Diego de Valera, con moi poucas simpatías por Enrique IV e
polo sobriño de Álvaro de Luna, afastado do contorno real por aqueles anos49, aínda que testemuña directa da política
cortesana (morre en 1487), está moi interesado en poñer por escrito as
"ynformaciones" (con toda seguridad verbales), sobre o arcebispo
deshonesto de Santiago, que os cabaleiros contrarios fixeron chegar ó Rei e
espeta na súa crónica: "Y entre otras cosas asaz feas que este arçobispo
avia cometido, acaescio que estando una novia en el tálamo para celebrar las
vodas con su marido, el la mando tomar y la tuvo consigo toda una noche50".
Unha boa aproximación á práctica
ritual do dereito de pernada esta descripción ofrecida por Valera. Tálamo
significa "el aposento donde los novios celebran sus bodas y reciben las visitas
y los parabienes" e/ou "la cama de los mismos novios51". Parece ser que o axente señorial
chega no momento das visitas, xusto antes de que se consuma en privado o
matrimonio, e públicamente lévase á noiva por orde do arcebispo sen aparente
impedimento, facendo valer a autoridade que representa e, sen dúbida, o peso
dun antigo costume; ven sendo o heraldo que anuncia o comezo do ritual. Non se
trata dun rapto furtivo a man armada con ulterior fuxida: non é un rapto con
fins sexuais. Tampouco unha simple violación, onde a forza bruta e as ameazas
físicas o son todo52. Aquí o decisivo é
a coacción moral... fundamentada na tradición. O poder señorial "manda",
"toma", "tiene consigo" -segundo o relato do cronista- perante todos, como quen
fai uso dun dereito lexítimo que só hai que reclamar. Se o apremio era
necesario para o cobro dos dereitos señoriais53,
canto máis para requerir un tributo corporal desas características: "toda
una noche". O acto sexual non se nomea, sobreenténdese, ata pode que non
tivese lugar, o realmente importante é que a cerimonia chegou á súa conclusión
pois "la tuvo consigo toda una noche" -ius primae noctis-, e
que o señor sustituiu ao marido na noite de vodas, consumindo no seu lugar o
matrimonio. E chegamos deste xeito ó fondo do problema, principalmente
simbólico. Mediante o rito de pasar coa noiva a primeira noite o señor
significa e ensina, símbolo e pedagoxía, a preeminencia do seu poder sobre a
nova relación, tamén de poder, que se constitúe nese intre: a familia conxugal.
A muller ten que obedecer ó marido, pero non despois de obedecer ó señor, serva
do señor antes que esposa, ó igual que o marido, que consentindo en ser
substituído a noite de vodas, amosa ser antes vasalo que esposo, e asi os
demáis homes da casa, pai e irmáns. Todos pasaron ou terán que pasar con dor
pola mesma aprendizaxe: o poder do cabeza de familia é subsidiario do poder do
señor, o señor é a única e máxima fonte do poder. Discurso imaxinario e
conductual que choca, naturalmente, coas pretensións eclesiásticas de facer do
matrimonio un lazo sacramental, polo que dificilmente a Igrexa como institución
puido avaliar o dereito de pernada, anque probablemente o tolerou como tolerou
os matrimonios clandestinos ou a sexualidade dos clérigos e das propias xerarquías
eclesiásticas.
Pero voltemos ó fío da narración
de Diego de Valera, que despois de describir a posta en escena señorial na
noite de vodas, reseña a revolta, que adiviñamos coa súa dimensión xusticeira,
dos cabaleiros, facendo fincapé na falla de resposta do Rei, na súa alta
responsabilidade en todo o asunto: "Y como desto se querellasen al rey, y
como ya fuese ynformado de su desonesto vivir, no se dio a ello ningún remedio,
de que se siguiesen grandes daños, muertes y robos en aquel reyno de Galicia54". Esta relación causa-efecto, que
tan ben establece o testimuña Valera desde a Corte, entre a deshonesto
vivir de Rodrigo de Luna e o desorde
posterior, ou sexa, entre o rito arcebispal da pernada e a revolta de tódolos feudatarios -fidalgos
e plebeios- da Igrexa de Santiago, xunto coa hipersensibilidade fronte ós
agravios señoriais que sabemos existía na Galicia pre-irmandiña e moi
particularmente na Terra de Santiago cara a 145855, da coherencia ó conxunto dos datos
coñecidos sobre a caída do arcebispo Don Rodrigo, alén dos silencios e das
ambiguedades das fontes, proba como o dereito de pernada transformouse converte
agora no agravio da pernada.
Remata o capítulo do Memorial
de diversas hazañas remachado o autor que nunca máis Rodrigo de Luna recuperou
o arcebispado: "y asi murio derramado y pobre, por sus grandes culpas y
deméritos"56. A loita polo
poder na Corte favorece, no caso de Rodrigo de Luna, a ruptura do silencio
cómplice e o salto dos datos da
tradición oral á tradición culta.
Galíndez de Carvajal, cronista e
conselleiro dos Reis Católicos e maís de Carlos V, copia literalmente de Valera
o relato de como o arcebispo tomou á noiva57,
insiste en que foi chamado Rodrigo de Luna por Enrique IV, ó obxecto de
"ponerse medio e dar orden de los grandes males que del se dezian",
sendo despois o propio arcebispo, coñecida a revolta en Santiago, quen presenta
a súa vez queixas ó Rei, "Desta nueva el rey ovo asaz enojo", con
todo -di o cronista- non se move con prontitude en favor do deposto arcebispo
de Santiago a causa do malestar que lle produciran as novas das súas
deshonestidades58. Non foi así, as
fontes documentais desminten á fonte narrativa: a resposta de Enrique IV en
favor de Rodrigo de Luna contra os cabaleiros rebeldes foi incondicional e fulminante59, e nada fixo o Rei en relación coa
acusación puntual do rito sexual coa rapaza tirada do tálamo familiar. Enrique
IV non era precisamente un Rei que destacara persoalmente pola súa inquietude
xusticeira en relación con mulleres forzadas60,
por moito que a mellor intención de Galíndez ennobleza a súa reacción no caso
que nos ocupa61. En xeral, Galíndez tende
a moderar os xuizos apaixoados sobre os pasados reis; como xurista destacado
-oídor da Chancelería de Valladolid desde 1499, ós 27 anos- e defensor da
institución monárquica, molestaríalle sen dúbida que o Rei non tivera feito
xustiza severa nunha cuestión tan grave como a cuaseviolación perpetrada por un
arcebispo62. De novo a converxencia,
característica da Baixa Idade Media, entre a tradición oral de revolta -que
recollera Valera- e o dereito escrito cortesano que representa o xurista
Galíndez, o cal retoca a dita tradición para axeitala as súas concepcións
monárquicas de letrado.
A tradición letrada sobre o arcebispo
de Santiago presunto violador de doncelas recén casadas, iniciada por Valera
non moito despois dos feitos, bebendo das fontes da oralidade e da revolta,
pasa, cara a segunda metade do século XVI, á tradición eclesiástica
postridentina. Os historiadores eclesiásticos da contrarreforma transmítenos o
xuizo moral e político máis radical sobre o asunto de Don Rodrigo63: dan claramente a razón ós vasalos
rebeldes e fan de Rodrigo de Luna un contramodelo de prelado cristián, seguindo
polo regular a Valera tocante á narración da acusación central, voltando así,
dalgún xeito, á tradición oral difundida primixeniamente desde Galicia.
O Padre Mariana, en 1601,
escribe: "en especial era grande la disolución de los eclesiásticos; á la
verdad se halla que por este tiempo don Rodrigo de Luna, arzobispo de Santiago,
de las mismas bodas y fiestas arrebató una moza que se velaba, para usar della
mal; grande maldad y causa de alborotarse los naturales debajo de la conducta
de don Luis Osorio, hijo del Conde de Trastámara. En enmienda de caso tan atroz
despojaron aquel hombre tan facineroso y malvado de su silla y de todos sus
bienes; lo que le quedó de la vida pasó en probreza y torpezas, aborrecido de
todos por sus vicios y infame por aquel exceso tan feo64". A mesma relación entre dereito
señorial á primeira noite e revolta que
establece Valera, máis unha valoración ético-relixiosa que no momento dos
feitos tamén debeu estar presente.
En 1645, Gil González Dávila,
dominico e cronista real desde 1612, empeza por acusar a Álvaro de Luna de
conceder, nepóticamente, dignidades eclesiásticas a "personas
indignas" e pon de exemplo "a Don Rodrigo de Luna su sobrino, que
estudiava Gramatica en la ciudad de Avila, le hizo dar el Arçobispado de
Santiago, con escandalo del Reyno"65,
e, seguindo a outro historiador eclesiástico de mediados do século XVI66, engade: "vivio como quiso, con
deshonor de su Dignidad, y persona. Dice san Juan Crisostomo, que el que no
estima la fama de su nombre es cruel, y capital enemigo de su alma. El Rey don
Henrique le mandó venir a su Corte para ponerle en razon...67". Lava a imaxe do rei Enrique -ó
xeito de Galíndez- sacrificando a sona e a alma de aquel Don Rodrigo que
aprendeu na súa propia carne que os tempos e os dereitos feudais xenuinamente medievais estaban chegando á súa fin.
Co affaire de Rodrigo de
Luna conclúen as nosas referencias documentadas das prácticas por parte de
grandes señores do dereito de pernada en Galicia; á altura do ano 1458 dito uso
ritual perdera xa toda traza de consenso social, voltábase en contra do poder
señorial. Entre 1458 e 1467, non atopamos pegadas que impliquen a grandes
señores en delitos que poideran parangonarse con violacións, malia ó importante
número de agravios señoriais que temos recollido nas declaracións orais das
testemuñas do pleito Tabera-Fonseca, quenes non pasarían por alto calquera nova
sobre grandes cabaleiros ou prelados violadores. Ó estoupar en 1467 a
sublevación irmandiña o dereito de pernada, no seu sentido orixinal,
propiamente feudal, era xa auga pasada como práctica social. Proba indirecta
tamén do tremendo eco popular que tivo que preceder e seguir á desposesión de
Rodrigo de Luna, acusado de forzamento ritual.
Non dispomos de listas de
agravios dos rebeldes da cidade e Terra de Santiago contra Rodrigo de Luna:
coñecemos as súas opinións máis ben a través das fontes adversas, documentos
reais e arcebispais. A irmandade e confederación dos veciños de Santiago, Noia
e Muros cos cabaleiros para a mutua defensa, asinada o 7 de xuño de 1458, é un
pacto bilateral escrito que, casemente,
só se refire o inimigo común, o arcebispo Rodrigo de Luna, para acordar que
"prometemos de non faser pas ni concordia con el arçobispo de
Santiago"68. Nin rastro dos motivos
concretos desencadeantes da revolta69.
A nosa investigación sobre os levantamentos baixomedievais, na segunda mitade
do século XV, ensinouos que, a diferencia do pleito legal, onde se presentan
desde o primeiro momento cuestións de rendas, señorío e xurisdicción, a revolta
armada estoupa como indignación colectiva ante un(s) agravio(s) intolerable(s),
estabilizándose máis ou menos axiña como protesta social e económica70. Soamente unha mentalidade xusticeira
moi asentada puido transformar, en xuño de 1458, a revolta nobiliaria contra Rodrigo
de Luna en, ademais, unha revolta
popular e mesmo clerical71, cimentando no
sentimento colectivo de agravio unha dispar, conxuntural pero triunfal alianza
de cabaleiros, cidadáns e coengos contra o arcebispo de Santiago.
A condición eclesiástica de Don
Rodrigo intensificou, con toda probabilidade, ante o pobo cristián, a
representación agraviante da práctica señorial da pernada. Por moito menos
puxeron o berro no ceo, en 1456, os feligreses das parroquias de Betanzos ó
protestar porque as ofrendas que facían os días festivos para a "Redención
de sus animas y de sus difuntos (...) son osorpadas et apropiadas al uso et
comunicacion de los usos umanos", tendo o arcebispo Rodrigo de Luna que
ceder ós parrocos o seu cobro: "para evitar el escandalo et mormuracion
entre los parrochianos et feligreses de las dichas iglesia"72. Así de temible podía ser o efecto do
rumor daquela. Imaxinémonos agora o escándalo colectivo producido ó coñecer
estes e outros parroquianos do arcebispado a nova da "cosa asaz fea"
que Valera recollerá de viva voz na
Corte de Castela. Non é estraño que os
nobres, os cidadáns do concello e os coengos do cabido (e despois deles os
inemigos de Don Rodrigo e do seu tío, recén executado, na Corte), consideraran
que os tempos eran chegados para actuar e presentar cadansúas reivindicacións
pendentes, aproveitandoa vulnerabilidade do outrora todopoderoso arcebispo.
Fuenteovejuna
A función do dereito de pernada
como detonante -agravio intolerable- dunha revolta social está aínda máis clara
na documentación do levantamento de Fuenteovejuna en 1476 contra o seu señor, o
comendador da Orde de Calatrava, monxe e soldado, Fernán Gómez de Guzmán:
"hizo tantos y tan graves agravios a los vezinos de aquel pueblo, que no
pudiendo ya sufrirlos ni disimularlos, determinaron todos, de un consentimiento
y voluntad, alzarse contra el y matarle". O texto é de Francisco Rades de
Andrada, cronista da Orde73, que é quen
traslada con maior fidelidade a realidade histórica, e polo tanto a tradición
oral, da revolta á cultura escrita74,
dando lugar posteriormente a unha rutilante tradición literaria que ten o seu
máximo expoñente na famosa comedia de Lope de Vega.
Xa en 1477 Alonso de Palencia
recollera oralmente na súa crónica real, coa clara intención de defender ó
comendador e de dar pulo á tradición contraria (tentativa fracasada a medio e
longo prazo), a sensación de intolerabilidade dos veciños: "Para disculpar
de algún modo sus crímenes, acusaron al difunto de torpezas y corrompidas
costumbres; pidieron volver al señorío de Córdoba y avisaron al Rey que los
habían cometido por no ser más tiempo víctimas de maldades que ningun hombre
libre podia tolerar75". A
parcialidade de Palencia coártao para explicitar o carácter sexual do agravio
-silencio cómplice-, con todo aporta matices que apuntan ó dereito de pernada:
"torpezas y corrompidas costumbres" que ningún home libre podía tolerar,
escribe transmitíndonos deste xeito unha opinión popular que Rades, segundo
veremos logo, explicita mellor como forzamentos de mulleres, consecuencias da
corrupción dun constume, o dereito de pernada, que se converte en "torpeza" na
segunda mitade de século XV. A caída do comendador Fernán Gómez en 1476 equivale para Castela, o que a caída de
Rodrigo de Luna en 1458 para Galicia ou
a sentencia de Guadalupe en 1486 para Cataluña: o canto do cisne do dereito
feudal de pernada.
Como o benintencionado clérigo
Rui Vázquez no caso de Rodrigo de Luna, opón Palencia, á motivación
xusticeiro-insurreccional, a reivindicación económica antiseñorial -sen dúbida
omnipresente- para explicar a sublevación, sempre menos perigosa que a temible
impugnación moral colectiva: "La única queja del vecindario parecía ser el
aumento de pechos por causa de las rentas anuales. Y este fue el pretexto para
la conjuración"76. Enténdese que a
xustificación antiagravio dos protagonistas é, segundo Palencia, improvisada a
posteriori. A verdade é que a formación de mentalidade de revolta en
Fuenteovejuna é un caso máis da función detonante dos agravios no estoupido das
revoltas medievais; ó raro sería o contrario: unha revolta violenta
antiseñorial sen motivacións xusticeiras, éticas.
Rades de Andrada fala con máis
transparencia do "mal tratamiento a sus vasallos" que inflinxía o
señor de Fuenteovejuna: "Ultra desto el mismo comendador Mayor avía hecho
grandes agravios y deshonras a los de la villa, tomándoles por fuerza sus hijas
y mujeres, e robándoles sus haziendas para sustentar aquellos soldados que
tenía"77. Aínda que non aporta
detalles de cómo tiveran lugar as tomas de mulleres, e ata que punto seguía ou
non o señor de Fuenteovejuna o ritual tradicional de tomar posesión dos seus
corpos na primeira noite de casadas (dúbidas que tamén tíñamos no caso de duque
de Arjona). Sen máis datos, o único que diferencia as supostas violacións
perpetradas polo comendador das violacións comúns, é a súa identidade señorial,
o abuso de poder que supón -o dereito de pernada no sentido amplo-, o que non
debía de ser pouca cousa: costoulle a vida. É o único dos casos de serodia
aplicación do dereito de pernada que coñecemos no que a contestación dos
vasalos non para ata acadar o axustizamento encarnizado do señor78.
Cataluña, abolición
Catro circunstancias que
concorren na Cataluña da segunda metade do século XV, rompen o acostumado
silencio temeroso e/ou cómplice sobre o dereito de pernada que, durante o mesmo
periodo, temos detectado en Galicia e Castela, e que nos obrigou a rastrexar ó
xeito dos arqueólogos a documentación savante na procura dos restos
deste dereito señorial consuetudinario de expresión oral.
Primeiro, a supervivencia en
Cataluña da servidume persoal, provocou de certo unha maior vixencia no tempo e
no espacio do dereito feudal á primeira noite dos recén casados.
Segundo, a experimentada organización
sindical e a loita dos payeses de remensa permiten dispor de testemuñas
directas campesiñas, así como de listas elaboradas por eles mesmos coas súas
reivindicacións.
Terceiro, a tendencia negociadora
e arbitral da monarquía (sentencia de Guadalupe de 1486) e aínda da nobreza
(proxecto de concordia de 1462), fai posible unha expresión legal e escrita,
como parte do novo dereito escrito e promulgado, do punto de vista campesiño.
Cuarto, a abolición das remensas,
dos malos usos, do dereito de pernada e doutros abusos persoais. Dispomos,
gracias a esta victoria campesiña, da máis clara transcripción do ritual sexual
señorial da noite de vodas.
Lemos na sentencia de Guadalupe:
"ni tampoco puedan [os señores] la primera noche quel pages prende mujer
dormir con ella o en señal de senyoria la noche de las bodas de que la mujer
sera echada en la cama pasar encima de aquella sobre la dicha mujer"79. A primeira parte é diáfana, ¿que
pretenden algúns señores cataláns80?:
ius primae noctis. O verbo "prender", no sentido de privar de
libertade81, connota o obxectivo que
subxace no acto matrimonial de sumisión da muller (nomeada polo seu sexo) ó
home payés (nomeado pola súa categoría social, que o elevou a interlocutor do
Rei), acto de soberanía que o señor interrumpe, momentáneamente, para,
substituíndo ó marido, poñer en evidencia a precedencia do seu poder. A proba
de que a importancia do cerimonial consuetudinario é sobre todo simbólica, está
na segunda parte, onde se desvela alternativamente unha variante moderada, sen
penetración, que deixa a salvo o ritual de poder: bótase á moza sobre a cama e
o señor pasa por "encima" dela "en señal de senyoria"82.
A diferencia entre dereito de
pernada e unha violación simple, ademais da relación social e de poder que
existe entre os protagonistas, reside en que os xestos e os significados son,
de primeiras, máis importantes que o mesmo acto sexual. Pero este, ademais do
que poida supoñer como desafogo sexual e sensación de poder para o señor
violador, non está exento do seu propio imaxinario. Nos rituais feudais de toma
de posesión adoita colocarse "encima" do posuído a representación do
posuidor, pero tamén, tratándose de casas e fortalezas, entra e sae o posuidor
no edificio posuído "en señal de señorío". Temos motivos para pensar
que a misoxinia da época non tiña á muller en mellor consideración que ós
obxectos materiais referidos. O ritual señorial máis efectivo e pedagóxico, na
noite de vodas, sería pois: deitarse coa noiva virxe. O dereito pleno de
pernada comprende entón necesariamente a violación da recén casada polo seu
señor feudal. Conforme a promoción real e imaxinaria da muller, e a loita xeral
contra as prestacións corporais e o omnímodo poder señorial, avanza durante a
Baixa Idade Media, ius primae noctis vai malogrando a súa aceptación
como rito feudal, quedando pouco a pouco reducido nas mentalidades colectivas á
violación que se perpetra en calquera momento e lugar contra mulleres doncelas,
casadas, viuvas ou relixiosas. Entre a admisión do rito e a resistencia á
violación transcurren varios séculos: os que precisan a miúdo os homes para
desprenderse do cárcere do seu imaxinario social, froito último -ou primeiro,
segundo se mire- das súas condicións de producción e existencia.
Ó
final, o dereito de pernada, residual na súa aplicación, xa non interesa a
ninguén. Argumentan, moral e prácticamente, sobre a súa
"infructuosidade", os campesiños remensas, en 1462, para convencer ós
señores de que renuncien a dito costume ritual: "e com aço [esto] sia
infructuos al senyor e gran subiugatio al pages, mal eximpli e occasio de
mal"83. Ó que respostan os
nobres por partes: ratifícanse en que nada diso está xa vixente no Principado
(recoñecen, por conseguinte, o seu carácter tradicional), o cal seguramente viñan
repetindo fronte ás acusacións campesiñas84,
para contradecirse de contado -como xa fixeran na concordia de 146285- e aceptar a anulación da servidume da
primeira noite convindo cos payeses no motivo: por ser cosa "molt iniusta
e desonesta"86.
* Versións anteriores:
"Rito y violación: derecho de pernada en la Baja Edad Media", Primeras
Jornadas de Historia de las Mujeres, Luján (Argentina), 28-29 de agosto de
1991; "Rito y violación: derecho de pernada en la Baja Edad Media", Historia
Social, Valencia, nº 16, primavera-verano 1993, pp. 3-17; "Rito e
violación: dereito de pernada na Baixa Idade Media", Revista de História das
Ideias, Coimbra, vol. 15, 1993, pp. 31-52.
1 A. PORTEAU-BITKER, "La justice laïque et le viol au Moyen Age", Revue
historique de droit français et étranger, nº 3, 1988, pp. 499-504.; B. S. ANDERSON, J. P.
ZINSSER, Historia de las mujeres: una historia propia, I, Barcelona,
1991, pp. 140-142, 301, 462.
2 C. BARROS, Mentalidad
justiciera de los irmandiños, siglo XV, Madrid, 1990, pp. 204-205; A.
PORTEAU-BITKER, op. cit., p. 502.
3 M. ALBISTUR, D. ARMOGATHE, Histoire du féminisme français, 1, Cher,
1977, p. 47.
4
Esta falla de novas lexislativas alentou e alenta dúbidas, na nosa opinión
infundadas, sobre a existencia real do dereito de pernada na época medieval,
con independencia do ulterior proceso de
mitificación; unha excelente representación da posición contraria á que nós
sostemos: Alain BOUREAU, Le droit de cuissage. La fabrication dune mythe
(XIIIe-XXe siècle), París, 1995.
5
Cousa que non se consigue ata, ó menos, pasado un século, o cal quere dicir que as medidas legais alfonsinas
que podían prexudicar a práctica do dereito da pernada non terán, polo momento,
grandes consecuencias nos feitos.
6 Fuero real, ed. de AZEVEDO FERREIRA, Braga, 1982, p. 164; o presunto desvirgamento da noiva era tamén unha deshonra para o seu noivo.
7 Edición de J.A. ARIAS
BONET, Valladolid, 1975, p. 89.
8 Nun sentido estricto, o dereito de pernada equivale ó dereito á primeira
noite; nun sentido máis amplo, cómpre considerar así mesmo dereito de pernada
cando un señor -grande ou pequeno, laico ou clérigo- se deita cunha vasala
-casada ou solteira; o día da voda, ou antes, ou despois- facendo valer a súa
condición social, con ou sen o consentemento da muller.
9 Paralelamente á difusión e posta en práctica do dereito común.
10 En 1349, o adiantado maior do Rei xa pronunciara outra sentencia contra
os mesmos campesiños, que non compareceran ó xuízo e víñanse negando a acatar o
señorío de Sobrado e a lles pagar determinadas rendas, publica M. C. PALLARES, El
monasterio de Sobrado: un ejemplo de protagonismo monástico en la Galicia
Medieval, A Coruña, 1979, pp. 326-329.
11 Publica B. VICETTO, Historia de Galicia, VI, Ferrol, 1872, p.
57.
12 ibídem, p. 62.
13 Membro, con toda seguridade, da comunidade relixiosa de Sobrado, monxe
ou irmán converso, véxase M. C. PALLARES, op. cit., pp. 193-194; non nos
estraña que no pleito non se faga referencia á condición eclesiástica do representante
monacal, neses tempos predominaba unha actitude tolerante cara a vida sexual do
clero.
14 B. VICETTO, op. cit., p. 63.
15 e que me pedian que yo que
sopiese por los dichos previlegios o por quantas partes pudiese, quales fueros eran
tenidos a facer los dichos omes de Aranga e que ellos lo farian, ídem,
p. 57.
16 ídem, p. 62.
17 Cando menos o sustantivo
plural fai referencia á sucesión temporal dos perceptores destes servicios
sexuais establecidos polo costume; non descartamos, con todo, que, vista a
grande afluencia de mulleres (semella afectar este uso a tódalas mulleres dos
campesiños do couto, que ían á granxa varios días e dúas veces ó ano), fosen
varios os monxes e/ou os conversos que cobraban dito "dereito" naquela granxa,
habería que saber se rexía ou non esta renda feudal nas restantes granxas de
Sobrado.
18 A meirande parte da documentación publicada, desde finais do século XIV
ata principios de século XVI, e bastantes fontes de arquivos municipais,
eclesiásticos, reais e nobiliarios.
19 Mentalidad justiciera, p. 203.
20 Arquivo de Simancas, Rexistro Xeral do Selo, II-1489, fol. 172.
21 Cando o violador é un axente señorial, o temor é máis físico, menos
complicado, e, por parte da familia da víctima, máis sinxelo o proceso de
equiparación mental e legal a un malfeitor común.
22 B. S. ANDERSON, J. P. ZINSSER, op. cit, p. 140; impotencia
feminina tamén fronte ó poder dos homes da súa familia que -¿podemos dubidalo?-
se aviñan máis fácilmente que as víctimas a pagar sen rechistar o tributo
corporal.
23 A maior parte das denuncias por violación contra axentes señoriais que
atopamos son colectivas.
24 Remitimos ó lector ó derradeiro ensaio deste libro (II.4).
25 D. VALERA, Prosistas castellanos del siglo XV, I, BAE nº 116,
Madrid, 1959, p. 9.
26 Tamén os outros nobres estudiamos, o duque de Arjona e Rodrigo de Luna,
tiveron un final violento, xustificado nas mentalidades colectivas polas
acusacións de violadores feudais, para quen a morte era, en teoría ó menos,
pena obrigada segundo.
27 Sen desbotar teóricamente a eventualidade dunha falsa acusación; se ben
nos casos estudiados demos por
suficientemente probadas, logo de examinar e contrastar fontes, as actuacións
sexuais señoriais que deron orixe ós escándalos.
28 ¿Non era o segredo medieval a
compaña habitual da mala conciencia e das malas obras?
29 Chronología de los
jueces de Castilla, BN ms. 19. 418, fol. 321; dato oral por partida dobre:
por ser un romance e por iniciar a nova cun diçiendo el Rey.
30 Armou cabaleiro no Bierzo a
Diego Pazos de Probén, o infante vingador, conforme vimos no capítulo anterior.
31 Plógole mucho la
sciencia del trovar y gusto de tener en su casa grandes trovadores (Marqués
de Santillana), citado por A. LÓPEZ FERREIRO, Historia de la S. A. M.
Iglesia de Santiago, VII, Santiago, 1983, p. 44.
32 Segundo información verbal
de testemuñas recollida en 1443, Arquivo do Duque de Alba, C-85-1.
33 Mandou botar da torre
abaixo a un paxe do que sospeitaba -demostrouse que sen razón- dormia con
las damas, "1480, información de hidalguía de López de Marceo", Boletín
del Museo Arqueológico de Orense, VI, 1950-1, p. 116.
34 Testemuña un clérigo que o
duque derrubou a fortaleza de Marceo: por dous abades que lle durmian con
las damas e acolléronse a la fortaleza, ídem, p. 118.
35 É perfectamente compatible, desde a subxectividade do cabaleiro,
contemplar como lexítima e ata honesta, a relación sexual do señor coas súas
mulleres dependentes (dereito de pernada) e como algo deshonesto se elas fan o
mesmo con outros homes; o honor é unha cuestión de posesión.
36 Chronología de los jueces
de Castilla, fol. 308.
37 En 1426, o alcalde do duque confirma unha sentencia por homicidio dada
polo concello de Ourense, publica X. FERRO COUSELO, A vida e a fala dos
devanceiros, Vigo, 1967, pp. 119-123.
38 Despois de derrubar Marceo, so pretexto de que alí se tiñan acollidos
ós monxes que se deitaran coas súas damas, o seu agraviado dono, foise
queixar al rey por la fortaleza e logo el duque foi citado a corte por aquelo e
por al, "1480, información de hidalguía...", p. 117.
39 Chronología de los
jueces de Castilla, fol. 321; segue escribindo o noso autor que en
negoçio de haçiendas no se sabe las tomasse a nadie, como se este fose o
delito que habería que considerar máis que iso de levar mulleres, sempre, a
posteriori, susceptible dunha disculpa donjuanesca: Don Fadrique pasó a la
historia como un audaz conquistador de emblecas, es decir, de mujeres
casadas, J. GARCÍA ORO, La nobleza gallega en el siglo XV, Santiago,
1981, p. 39.
40 Véxase a nota anterior.
41 O mellor exemplo galego: a
tradición oral en defensa do Mariscal Pardo de Cela, axustizado tamén, en 1483, polo gobernador dos Reis Católicos.
42 As raíces culturais do mito literario de Stevenson sobre o Doctor
Jekyll e Mister Hyde (1866) son máis antigas do que puidera crerse.
43 Memorial de diversas
hazañas, Madrid, 1941, pp. 52-53.
44 A visibilidade,
familiaridade e liberdade para o sexo perduran ata o século XVII, segundo M.
FOUCAULT, Historia de la sexualidad, 1, Madrid, 1987, pp. 9 ss.
45 Véxanse os documentos do arcebispo Rodrigo de Luna do Arquivo da
Catedral de Santiago publicados por A. López Ferreiro en dúas obras: Historia
de la S. A. M. Iglesia de Santiago, VII, pp. 219ss.; Apéndice, pp. 115-123;
e Don Rodrigo de Luna, Santiago,
1884, pp. 31ss.; e, sobre todo, as cartas de Enrique IV dos anos 1458-1460 conservadas no Arquivo Histórico Diocesano de
Santiago, leg. 21, fols. 45r, 51r, 60r, 66r, 72r, 73r, 73v, 78r, 84r, 86r, 89r,
93r, 95r, 96r, 101r, 103v, 107r-109r, 112r-126r, 134r-135r.
46 A. LÓPEZ FERREIRO, Historia, VII, p. 242; Apéndice, p. 129.
47 No es intrinsecamente
imposible que Don Rodrigo hubiese cometido las torpezas que se le achacan y que
hubiese tenido el fin que se le supone. Don Rodrigo de Luna, p. 6.
48 ídem, p. 57.
49 Aliñado cos nobres que
encetaban a conspirar contra Enrique IV, Diego de Valera escribe ó Rei, en
1462, dándolle uns consellos que, en realidade, son acusacións: que se concedía
dignidades eclesiásticas a onbres indinos, no mirando servicios, virtudes,
linages, ciencias; que se muchas cosas se callaron por algunos grandes
varones que se dixeron por otros menores. Silencio cómplice que o asinante
rompe, no caso de Rodrigo de Luna, ameazando indirectamente a Enrique IV, pois
de seguido, Valera, agora con toda a intención intimidatoria, pasa revista ós
reis e papas que foron depostos, e incluso mortos, por manos de sus
vasallos, por su mala governación, e remata a epístola aconsellando ó Rei: conviene
tomar los caminos contrarios de los que fasta aqui llevastes, Prosistas
castellanos del siglo XV, Madrid, 1959, pp. 8-9.
50 Memorial, p. 53.
51 S. COVARRUBIAS, Tesoro
de la lengua castellana o española (1611), Madrid, 1984, p. 951; A. PALENCIA,
Universal Vocabulario (1498), Madrid, 1957, p. 181.
52 Con toda probabilidade, a violación producese logo, nos aposentos do
arcebispo, no tálamo señorial.
53 Na revolta que seguiu a estes feitos, os vasalos negáronse a pagarlle
nada ó arcebispo, e sustraíronse
totalmente da súa xurisdicción, AHDS, leg. 21, fols. 45-135.
54 Memorial, p. 53; o cronista fálanos de dúas embaixadas á Corte,
unha antes da rebelión (onde informan do desonesto vivir) e outra
despois.
55 Mentalidad justiciera,
pp. 58-63.
56 Non resiste a
tentación de tirar o máximo partido da moralexa: De todos los hombres, por
grandes estados que sean, deven tomar exemplo, y guardarse de fazer lo que no
devan, confiando en su gran poder; acordándose ser Nuestro Señor tan justo que
ni dexa mal sin pena ni bien sin galardón, ídem, p. 54.
57 O propio Galíndez era fillo
lexitimado dun arcediano e unha doncela nobre, J. TORRES FONTES, Estudio
sobre la "Crónica de Enrique IV" del Doctor Galíndez de Carvajal,
Murcia, 1946, p. 21.
58 No dio en esto tanto
remedio quanto dar se deviera, antes se creyo aver avido plazer de los
movimientos cometidos contra tan desonesto perlado, y por eso tardo de proveer
cosa alguna de lo que el arçobispo cumplia, ídem, p. 142.
59 O 19 de marzo de 1458 néganse os cabaleiros da Terra de Santiago a
seguir ó arcebispo, o seu señor, á guerra de Granada, e o 7 de abril de 1458
asina o rei Enrique a primeira carta ordeando que os cabaleiros en rebeldía
abandoen a cidade de Santiago da que se apoderaran, A. LÓPEZ FERREIRO, Don
Rodrigo de Luna, pp. 35-37; AHDS, leg. 21, fol. 45.
60 Cara 1455, conta Valera dous casos de servidores de Enrique IV, un
mouro e un capitán, que tomaron pola forza a doncelas, e indo os familiares e o
pobo a pedir xustiza perante o Rei, este reaccionou facendo responsable por
omisión ós pais, por aver puesto muy mal recado en su casa y fija dexándola
sola, ameazando incluso con azoutar ós demandantes, Memorial, p. 28.
61 Aínda que dá por boa a versión de Valera sobre os raptos de doncelas que
Enrique IV deixara, escandalosamente, sen punición, J. TORRES FONTES, Estudio...,
pp. 109-110.
62 Recordemos que por deitarse un clérigo cunha casada virxe estaba
prevista como pena quitarlle os seus bens e o seu oficio eclesiástico, Partidas,
1, 5, 35; os rebeldes xusticeiros de Santiago e a súa Terra non fixeron outra
cousa, destroaron a Rodrigo de Luna da mitra arcebispal e expropiaron os seus
beneficios terreais.
63 Moito antes de que os liberais
do século XIX, por razóns diversas, fustigaran o dereito de pernada e outros
usos feudais, fixérono, ó seu modo, os humanistas e os reformistas católicos
dos séculos XV, XVI e XVII.
64 Remata o noso clérigo
historiador cunha disquisición non exenta de valor relixioso-filosófico sobre
as consecuencias dun instante de placer: Desta forma en breve penó el breve
gusto que tomo de aquella maldad con gravísimos y perpetuos males, con que por
justo juicio de Dios fue, como lo tenia bien merecido, rigurosamente castigado,
"Historia de España", Obras del Padre Juan de Mariana, 1854,
p. 150.
65 Teatro Eclesiástico, I, Madrid, 1645, p. 76; Rodrigo de Luna foi nomeado arcebispo á idade
non canónica de 24 anos (sendo xa capelán maior do rei Juan II, tesoureiro da
Igrexa de León e notario apostólico), mediante o truco de designalo
administrador apostólico, ata que, cumpridos os 27 anos, puido entón exercer
plenamente como arcebispo, A. LÓPEZ FERREIRO, Historia de la S. A. M.
Iglesia de Santiago, VII, pp. 87-193.
66 Véxase A. LÓPEZ FERREIRO, Don Rodrigo de Luna, p. 5, n. 2.
67 y estando
en ella, mientras le dava la regla y forma de bien vivir, el conde de
Trastamara Pero Alvarez Osorio, y otros caballeros, le tomaron sus villas y
fortalezas, las quales mientras vivio no las pudo cobrar. Murio desterrado de
su Iglesia, ídem, p. 77; na versión do Padre Mariana os cabaleiros rebeldes
semellan instrumentos divinos, e Enrique IV Moisés entregando as táboas da lei,
representación que non é propia do Padre Mariana, crítico feroz de dito rei,
senón probablemente dos textos máis moderados de Valera e Galíndez.
68 Publica Colección Diplomática de Galicia Histórica, Santiago,
1901, p. 26; avaliamos este documento en Mentalidad justiciera, pp.
58-60.
69 De non ser así, tiña que aparecer o tema do tálamo arcebispal, salvo
que os asinantes compostelanos fosen menos arroutados, ou máis cómplices, que os campesiños de
Aranga, setenta e pico anos atrás, non o cremos; en calquera caso, o asunto de
marras, e outros semellantes, transitan con dificultade da cultura oral á
cultura escrita.
70 En 1468, o clérigo Rui Vázquez describe a revolta popular contra
Rodrigo de Luna como unha loita antiseñorial: Por lo cual indo a mandado de
noso señor el Rey, se levantaron contra el, non querendo obedescer por señor,
et esto por los pedidos grandes que el deitara ena çidad et villas e lugares
desasperaron del, Crónica de Santa María de Iria, Santiago, 1951, p.
44; difícil sería atopar aquí a acusación contra Rodrigo de Luna por
forzamento, en xeral, Rui Vázquez, pasa por alto calquera crítica que poida
afectar á Igrexa e ós seus prelados, el mesmo escribe dita crónica por encargo
dun coengo de Santiago, e centra toda a súa hostilidade milenarista contra o
mal vivir dos cabaleiros de Galicia que Deus castigara enviando ós
irmandiños...
71 O cabido divídese; os minoritarios partidarios de Don Rodrigo foxen de
Compostela e refúxianse durante dous anos en Padrón, A. LÓPEZ FERREIRO, Historia,
VII, p. 226.
72 A. LÓPEZ FERREIRO, Historia, VII, p. 208.
73 Chrónica de las Tres Ordenes y Cavallerías
de Santiago, Calatrava y Alcántara (1572), Barcelona, 1976, fol. 79-80.
74 R. GARCÍA AGUILERA, M.
HERNÁNDEZ OSORIO, Revuelta y litigios de los villanos en la encomienda de
Fuenteobejuna (1476), Madrid, 1975, p. 124; E. CABRERA, A. MOROS, Fuenteovejuna,
la violencia antiseñorial en el siglo XV, Barcelona, 1991, p. 148.
75 Crónica de Enrique IV, BAE nº 258, pp. 286-287.
76 ibídem.
77 Chrónica, fol. 80.
78 En plena refrega o Comendador quere pactar: y les preguntó la causa
de tanta saña, o si deseaban la restitución de las rentas que habia cobrado
(Crónica de Enrique IV, p. 286); pero móstranse irreductibles -proba que
a cuestión de tributos non estaba tanto a primeiro plano- e continúan loitando
ata darlle crúa morte, para aplacar así a súa cólera xusticeira e lavar o honor
mancillado polos forzamentos.
79 J. VICENS VIVES, Historia
de los remensas (en el siglo XV), Barcelona, 1978, p. 342.
80 A formulación no proxecto
de concordia de 1462 é semellante, co importante matiz do recoñecemento que fan
os nobres asinantes da vixencia parcial da esixencia da pernada: que lo
senyor no puxe dormir la primera nit ab la muller del pages. Item pretenen
alguns senyores que com lo pages pren muller, lo senyor ha a dormir la primera
nit ab ella, E. HINOJOSA, El régimen señorial y la cuestión agraria en
Cataluña durante la Edad Media, Madrid, 1905, apénd. p. 8.
81 Vale asir, pero
comunmente se toma por llevar a la cárcel, S. COBARRUVIAS, Tesoro de la
lengua..., p. 880.
82 Adoita traducirse
"dereito de pernada" como o acto consistente en poñer a perna do
señor sobre o leito dos vasalos a noite de vodas, o cal sería aínda máis
moderado como ritual de apropiación simbólica.
83 E. HINOJOSA, loc. cit.
84 Responden los ditos
senyores que no saben ne crehen que tal servitut sia en lo present principat ni
sia may per algun senyor exhigida, loc. cit.
85 Véxase a nota 80.
86 loc. cit.