Afonso VII,
rei de Galicia*
Carlos Barros
Universidade de Santiago de
Compostela
É
toda unha fazaña publicar 121 anos despois, e en galego, a obra do párroco de
Vedra e logo represaliado defensor do cabido de Santiago, Antonio López
Ferreiro: Don Alfonso VII, rey de Galicia, y su ayo el conde de Traba (1885).
Edición oportuna, e necesaria, polo que ten de recuperación da memoria historiográfica dun
reinado esquecido, xustamente agora cando o debate sobre as identidades
nacionais en España xira, en exceso, ó redor da (s) monarquía (s), privilexiando
nomeadamente no cadro do retorno da vella historia- o nivel institucional como
factor determinante dos acontecementos e procesos históricos.
Superestructuras
políticas que, é preciso recordalo,
manifestan profundas realidades desemellantes de orde social, o que nos leva a
diferenciar conceptualmente o ininterrompido aínda que minguante- "reino
medieval de Galicia" dos escasos aínda que significativos- "reis medievais de
Galicia". Remitindo, por conseguinte, a formación de Galicia como nacionalidade
histórica, recoñecida polo titulo VIII da Constitución española, á continuidade
material, económica e cultural, dun reino social máis que ás avatares, ás veces
caprichosos, dunha oligarquía nobiliaria na procura do maior poder posible,
apoiándose cando ó precisa base social do reino de Galicia, en tempos de
inestabilidade e fragmentación política.
Rei propio
López
Ferreiro, consecuentemente co título da súa obra, relata os feitos políticos
que aconteceron mentres Afonso Raimúndez, nacido en Caldas de Reis de dona Urraca,
filla de Afonso VI, tamén galego e rei de Galicia, León e Castela (1040-1109). Criado
no reino de Galicia pola familia de Pedro Froilaz, conde de Traba, cabeza
da nobreza laica, é proclamado, por
iniciativa do seu aio, rei de Galicia en 1109, logo de morrer o seu avó e ter denunciado
o Papa como inválida a voda "incestuosa" da súa nai Urraca, primeira herdeira
de Afonso VI, con Afonso de Aragón o Batallador.
En 1111 será solemnemente coroado por Xelmírez na catedral de Santiago, que o
ratifica de novo como rei de Galicia a finais de 1116, consolidando deste xeito
a variable e difícil alianza Traba-Xelmírez en favor da causa do neno rei
tiña 4 anos en 1109- na guerra civil con Dona Urraca polo control de Galicia e,
sobre todo, a sucesión no trono de León e Castela, que incluía formalmente
Galicia e Asturias, unificado por vez primeira nos tempos dos seus bisavó,
Fernando I (1037-1065), e avó, Afonso VI
(1072-1109).
Ó
ano seguinte desta terceira e derradeira proclamación galega como rei do
protexido dos Traba, asinan nai e fillo o pauto do Tambre, engadindo Toledo,
recuperado ó Islam polo seu avó, ó reino de Galicia, entre os estados que lle
correspondían desde xa ó noso Afonso VII para os puidese gobernar insiste o
autor no libro que introducimos- con "completa soberanía e independencia". A
finais deste ano de 1117, resolta a revolta social de Compostela, entrará o
neno rei en Toledo, considerando esaxeradamente López Ferreiro que, desde
entón, Afonso VII "no se chamou Rei de Galiza tan só, senón de España". Dando incluso
por practicamente terminado o seu libriño, se ben non será ata 1126 cando, pola
morte da súa nai, é investido Afonso de Galicia como rei de León e Castela. Ámbolos
dous reinos da meseta norte dividiranse outra volta a súa morte en 1157, non
sen antes ser proclamado, en 1135, Afonso VII na catedral agora de León onde
está enterrado- Imperator totius Hispaniae. Unha importante e temperán tentativa de
reconstrucción goticista, que abranguía partes do País Vasco e de Cataluña
-pero non Portugal-, celebrada despois xeralmente pola historiografía
nacionalista española e tamén
recentemente, aínda que semelle paradoxal,
por unha historiografía nacionalista galega que vén de reinterpretar e
reivindicar o imperio leonés do século XII como unha feliz expansión do reino
de Galicia.
De
aí a orixinalidade desta obra publicada en 1885 referida a un rei propio de
Galicia, activo como tal -por medio dos seus mentores- entre 1109 e 1126, tradicionalmente descoñecido pola historiografía
española, que vén considerando, ata o
día de hoxe, a dona Urraca como única raíña de León e Castela -e polo tanto de
Galicia- neses convulsos anos 1109-1126, tomando claramente partido pola filla
de Afonso VI contra os partidarios de Afonso VII, cuxa realeza soamente se
recoñece entre 1126 e 1157, polo que antes é nomeado máis que nada como
Infante, no que curiosamente tamén cae algún documento redactado polos seus promotores.
Foi
algo habitual na historiografía galega desde século XIX, independentemente das
diferencias ideolóxicas, distinguir reis
privativos de Galicia, antes e despois do indiscutible García (1065-1072). Benito
Vicetto divide tamén en dous períodos, anterior e posterior ó ano 1126, o reinado de Afonso VII, que describe como "monarquía galaica" e "imperio español",
respectivamente. O mesmo fai Manuel
Murguía con Ordoño II (914-924): primeiro rei de Galicia e logo rei de León, que
incluía ó anterior, escribe na súa inacabada Historia de Galicia. A muller deste rei galego de León do século X,
Aragonta, abandonada por el e refuxiada ata a súa morte no mosteiro de Salceda
de Caselas, recibe tamén de López Ferreiro a cualificación de "reina gallega". A
historiografía galeguista do século XX continuou xustamente esta distinción que
afecta a reinados enteiros ou, con frecuencia, a confortable sala de espera
para un reinado territorial más extenso, que non sempre chegou.
Nova vella
historia
O
noso autor utiliza como fonte principal a Historia
Compostelá na edición latina (a crónica non será publicada en castelán ata
1950) de Henrique Flórez (1765),
contrastada coa versión do século XIV que se conservaba na catedral de Santiago.
Tamén bota man do Anónimo
de Sahagun e algunha outra documentación que se reproduce no Apéndice do
libro. Tanto Vicetto (1872) como Murguía (1898) xa utilizaran a Historia Compostelá para falar do
primeiro arcebispo de Santiago, ningún deles tivera por tanto o mesmo obxecto
que López Ferreiro nesta obra. A verdade é que sobre Afonso VII como rei de
Galicia non dispomos aínda hoxe dunha monografía actualizada desde un enfoque
máis social e global. Nin tan sequera existe unha colección documental máis
completa relacionada con este rei de Galicia, antes de se transformar no
emperador leonés. Esperamos que a reedición da obra de López Ferreiro contribúa
a animar a outros historiadores a superar tales deficiencias.
O
problema que teñen en común as crónicas medievais e a historiografía
decimonónica, que hoxe volve con forza na historia escrita pensando nun público
virtualmente interesado polos pasados nacionais, é certo reduccionismo -para nosoutros
inaceptable- da historia colectiva ás "grandes
figuras" da historia, e os seus contextos políticos, institucionais, xurídicos
e militares. "Nova vella historia" que leva ó lector -e a miúdo ó propio historiador;
non é caso de Don Antonio- a perderse entre unha manchea de nomes e lugares,
datos e datas. No tema que nos ocupa, o perigo é extraviarse entre as idas e
voltas dos actores individuais, das súas alianzas e pautos, que afectaban directamente
á formación, separación e anexión dos diferentes e solapados reinos. Calquera se marea entre tantas rupturas e
reconciliacións do fillo coa nai, do conde de Traba con Xelmírez, de Urraca co
seu home Afonso de Aragón (cinco reconciliacións detecta o autor), e tamén dos veciños, cóengos e cabaleiros de
Compostela e a súa terra, co seu señor bispo.
Unha
virtude do libro de López Ferreiro é que esclarece abondo as confusas e revoltas
novas que veñen na Historia Compostelá,
resumindo, ordenando e clasificando os
datos segundo o seu obxecto de estudio, seguindo a nova historiografía positivista:
a máis avanzada do mundo (occidental) a finais do século XX. Coetáneo de Ranke,
o párroco de Vedra foi pioneiro e mestre dunha historia feita "con documentos",
o que non lle impediu escoller temas e fontes, e interpretar os datos de acordo coa
súa ideoloxía, igual que fixo desde Alemaña o fundador desta tendencia
historiográfica, Leopold von Ranke, sen faltar por suposto a certa deontoloxía
profesional (naquel entón, en formación). Formado na Escuela Superior de Diplomática,
recen creada en Madrid, tivo Antonio López o recoñecemento como historiador
erudito por parte da historiografía galega (Murguía) e española (Menéndez Pelayo).
Outra
cousa é que, máis dun século despois, teñamos ou non a obriga crítica de poñer de
manifesto a falta dun enfoque máis social da historia, que está máis presente noutras
obras do autor; dito doutra maneira: o papel do conxunto do reino de Galicia, entendido
como espacio socio-cultural, nese drama
de reis, condes e bispos, tan ben descrito polos autores da Compostelá e compendiado por López
Ferreiro e outros (en especial nas biografías de Xelmírez). Estamos obviamente
propoñendo unha nova acepción de reino, documentada histórica e
historiográficamente, que aínda non vén nos diccionarios. Estes soen entender
restrictivamente reino como "territorio o Estado con sus habitantes sujetos a
un rey" (DRAE) ou "territorio gobernado por
un rei" (DRAG), confundindo "reino (espacio) con "reinado" (tempo), eliminando
da historia os reinos sen reis privativos como foi Galicia na meirande parte
das idades medieval e moderna.
Ollada rexionalista
O
rexionalismo político e historiográfico de López Ferreiro levoulle a tratar ó
reino de Galicia do século XII como unha
patria, país e nación, en plena Restauración centralista e canovista, a pesar da súa
coñecida devoción medular pola patria española, derivada do seu tradicionalismo
católico, antiliberal e filocarlista, que lle permitía vincular doadamente "patria
grande" con "patria chica". Anticipando, en 1885, o enfoque de "El
Regionalismo" (1889) de Alfredo Brañas -22 anos máis novo- como parte dos seus anovados
"ideales de reorganización política y social de España", ben diversos do
federalismo e o confederalismo de raíz liberal e revolucionaria.
O
feito certo de que o noso cóengo historiador baseara a identidade de Galicia nas
institucións tradicionais, Igrexa e Monarquía, en lugar da "da súa etnia,
costumes, hábitat" como facía Murguía (Ramón Villares), non resta mérito ós
seus traballos sobre a historia medieval de Galicia, pero obríganos, co
pretexto da segunda edición da súa obriña sobre Afonso VII, a actualizar e afondar
-desde embaixo- na súa interpretación, partindo incluso da súa selección de datos,
condicionados de entrada polos tres autores da haxiografía do primeiro
arcebispo compostelán. Defensor sempre de Diego Xelmírez, López Ferreiro,
adorna as súas calidades con axeitadas citas dos seus biógrafos e tamén cóengos
composteláns, Nuno, Hugo mailo francés Xiraldo, que o presentan como o "escudo",
"patrón" e "facho" de Galicia, titor e
xefe de tódolos galegos: Gallicianorum dux et tutor. Non chega
tan lonxe o autor gabando, en 1885, ó conde de Traba cando o relaciona así
mesmo coa patria e o país galego. Pero deixa ben claro, seguindo a crónica de Xelmírez,
que será a unidade final de ámbolos dous líderes da nobreza galega, ó redor de Afonso Raimúndez, o que fará
posible que o reino de Galicia teña
primeiro un rei de seu, e logo un emperador en León. Pedro Froilaz, facedor e
titor do rei neno, xura amizade a Diego Xelmírez e reparto de cargos na Corte
galega: "Respecto da entronización do Infante Don Afonso, e da distribución das
dignidades e cargos da súa Casa, xuro obrar con Vós de común acordo mentres o
tiveramos no noso poder".
Rei e
nobreza
Está
claro que o derradeiro rei privativo de Galicia é, como os que o precederon, unha
creación política da alta nobreza laica e da Igrexa, o que non quer dicir,
naturalmente, que unha e outra non actúen conxuntamente como clase dirixente
dunha sociedade feudal, espacial e culturalmente
diferenciada, que, no século que segue, dará lugar a un idioma oficial e unha
literatura propios, que brillarán nunha Corte de Castela, que xa non estará "no
noso poder". O feito de que a identidade
lingüística de Galicia se formara nos séculos XII-XIII nas dúas beiras do río
Miño, independentemente da pertenza da vella Gallaecia sueva a dous reinos e
coroas diferentes, ratifica a sabida dimensión sobreestructural das débiles e
transitorias monarquías medievais, síntomas e consecuencias de complexos,
variables e diversos fenómenos de formación nacional, que responden a causas más fondas e de longa duración,
inseparables polo demais da incidencia social e cultural dos resultados finais
das loitas das elites polo poder territorial na península ibérica.
Antonio
López Ferreiro aposta, como a maior parte dos historiadores galegos que se interesaron
por aquel período, polo partido nobiliario-eclesiástico que enarboraba a Don
Afonso contra Dona Urraca, asegurando que era "a causa popular en Galiza; a que
espertaba o entusiasmo das masas, e a considerada como única solución xusta e
proveitosa ao benestar xeral do país". Proseguindo coa Historia Compostelá narra así como Afonso VII é recibido (novembro
de 1116) en Santiago de Compostela como rei de Galicia, por "case todos os
habitantes", os homes presentando armas ó xeito de homenaxe, as mulleres
cantando a coro loanzas ó "novo Rei", proclamado por segunda vez na catedral. O
caso é que estes mesmos gozosos composteláns non tardarán semanas en levantarse
en armas contra Xelmírez, o conde de Traba e o rei de Galicia, co interesado apoio
inicial de Dona Urraca.
Rei e
revolta
A
cuestión é que, desde a revolta comunal de Compostela en 1117 ata a revolta
irmandiña de 1467 (expresión final do verdadeiro e permanente reino medieval de Galicia), vasalos e
cidadáns, campesiños, artesáns, burgueses, cóengos e cabaleiros da baixa
nobreza saberán aproveitar as guerras feudais e políticas da aristocracia
(especialmente o baleiro de poder xerado polas conxunturas de "dous Reis"), para
rebelárense contra os seus amos ¿é preciso recordar que Galicia era daquela
unha sociedade feudal?- con posibilidades de éxito. O que provocaba indefectiblemente
que os señores e reis en disputa se uniran, durante un tempo, para restablecer unha
orde social volta do revés, que xa non vai ser igual que antes: así construían tamén
o país as clases populares.
Durante
o reinado galego de Afonso VII (1109-1126) terán lugar dous levantamentos
populares que terminan indo na súa contra, na medida en que ían contra os seus apoios
feudais e conselleiros políticos en Galicia. A irmandade campesiña do Ribeiro de
1111 que pon cerco, converxendo cunha liga de pequenos nobres da Terra de
Santiago, a Afonso Raimúndez e a familia de Traba, que recen o nomeara rei de
Galicia, na fortaleza do Castro de Miño,
co sostén circunstancial e aproveitado do bispo de Santiago, celoso do dominio que
exercía Pedro Froilaz sobre o rei neno. Ó cabo reconcílianse tódolos señores e
reis afectados pola revolta (Xelmírez e o
conde de Traba, Urraca e o seu fillo),
renuncian á vinganza contra os cabaleiros rebeldes que levaran entón ó rei novo
de Galicia ó castelo de Pena Corneira. Logrando así a súa liberación, procedendo
axiña a súa primeira coroación na catedral de Santiago. Nada lamenta máis o
autor da biografía galega de Afonso VII que estas disidencias internas de tipo
social, que se volverán a repetir aumentadas, en 1117, na propia Compostela,
capital política de Galicia xa naquel entón.
Procurando
nun principio o sostén político, agora da raíña Urraca, os cidadáns rebeldes entre
eles salientan a Compostelá e López
Ferreiro uns "conspiradores" do cabido, inimigos de Xelmírez- toman o control da cidade e derrocan o pazo de
Xelmírez. Á fin póñense a ben todos, como en 1111, Urraca regala como proba da
nova alianza a Xelmírez a cabeza de Santiago Alfeo, coa que bispo e raíña entran con grande
cerimonia en Santiago sendo recibidos,
segundo os autores da Historia
Compostelá, ou sexa Feitos de Don Diego Xelmírez, primeiro arcebispo de
Santiago (nome completo), no medio dun "indescritible" gozo e grande emoción do xentío, comenta o noso
cóengo case oito séculos despois. De seguido terá lugar o famoso "pauto do
Tambre" que confirma o poder en Galicia do seu fillo como monarca privativo, e
o sitúa na liña de saída como herdeiro de toda a Coroa de León e Castela co
adianto da súa soberanía persoal sobre Toledo.
Nun
e outro caso, 1111 e 1117, o fortalecemento dunha monarquía galega xorde como a
mellor "solución" para unificar á clase señorial e facer volver ós vasalos en
revolta á obediencia señorial. O asunto é
que os seus promotores, e posiblemente os seus aparentemente silenciosos
súbditos, sempre viron como ocasional e temporal a entronización dun rei galego:
tiñan a vista posta no precedente "reino de reinos" con capital en León de
Afonso VI, base dunha ulterior expansión imperial, como sabemos. O breve e
superestructural reino de Galicia de Traba e Xelmírez foi, en definitiva, tanto
a revelación e afirmación dun reino social de Galicia "realmente existente", o territorio
humanizado da formación de Galicia como nacionalidade medieval, como a
plataforma política para a reconstitución dunha macro entidade estatal de
ámbito peninsular, continuadora do preterido e chorado Estado visigodo.
Rei breve
Dúas
cuestións atrancaban, no século XII, o sustento popular á estratexia da
aristocracia en prol dunha monarquía galega, no momento da maior plenitude dos
sistema social que aquela representaba:
1)
A minoría de idade do rei Afonso VII que terá de
2)
A tendencia desta nobreza da Galicia
lucense (que educa sen dúbida a Afonso Raimúndez para herdar o seu avó e nai gobernando
totius Hispaniae desde Toledo) a
procurar o poder na Corte de León e Castela, a diferencia da nobreza da Galicia
bracarense que constituirá pronto (1139) un novo reino en base ó condado
portucalense do reino da Galicia de Afonso VII, cuxo primeiro rei foi o seu curmán
Afonso Henríquez. Afonso R. Castelao considerou en Sempre en Galiza unha "traizón a Galicia" o que fixo Xelmírez seguindo
ó conde de Traba, lembremos- ó crear "un Emperador para Toledo en vez de formar
un Rei para Compostela". Pola contra, Camilo Nogueira dálle audazmente a volta
ó argumento, en 2001, reivindicando ós reis galegos de León e Castela (Afonso
VI, Afonso VII, Fernando II, Afonso IX) como reis de Gallaecia, para anoxo non
tanto dos epígonos de Don Ramón Menéndez Pidal como dos asturianos e leoneses celosos das súas historias rexionais que
lexitiman as institucións autonómicas de hoxe. Sen dúbida, cómpre unha síntese
interpretativa deste vello debate sobre o reino de Galicia que nos congracie coas
realidades histórica e actual, sen por iso contentarnos co horizonte
rexionalista conservador de López Ferreiro e Brañas, cuxos proxectos
historicistas estarían hoxe sobradamente satisfeitos coa Constitución
autonomista de 1978.
*
Prólogo á reedición e traducción do
libro de Antonio LÓPEZ FERREIRO, D.
Afonso VII, Rei de Galiza, e o seu aio o Conde de Traba (1885), Noia,
Editorial Toxosoutos, 2006.