Vigo na Idade Media*
Carlos Barros
Universidade de Santiago de Compostela
Boas tardes. Gracias Maruxa. Prometeu ser breve pero
non cumpriu, inda que ós amigos máis recentes máis se lle perdoa. Agradézovos estar
de novo aquí invitado pola Asociación de Amigos dos Pazos, e poder encontrarme
co seu fundador, Xosé Manuel López Chávez, que vén de "retirarse", porque 33
anos son moitos, o día que lle fagades unha homenaxe contade comigo. Ánimo
porque esta asociación ha de durar outros 30 anos máis polo menos, pois en
función do que imos dicir aquí, penso
que a Vigo lle fai falta.
En realidade non teño como
"especialidade" a historia de Vigo, simplemente son de Vigo, o cal supoño que
crea un lazo coa cidade olívica, que a min,
debo confesalo, sempre me
interesou ata agora máis persoalmente que académica e profesionalmente. Para
esta conferencia pensaba que bastaría con recoller uns datos e explicarvos, ou
mellor dito recordarvos, pois sei que sabedes moito do tema, cal foi a
evolución de Vigo no período medieval. Pero repasando datos coñecidos, volvendo
a ler ós historiadores locais e traballos recentes, atopeime cun problema
historiográfico, na miña opinión, grave.
Problema historiográfico
Sorprendeume que
aínda hoxe se diga que Vigo sempre foi unha aldea, tamén no período medieval.
Así por exemplo, un autor ben intencionado como todos os que se
preocuparon pola historia de Vigo- nun
texto dos anos 70 caracterizaba a Vigo
como unha vila minguante: fóra a menos como pobo da época castrexa ó
período romano, do período romano á época medieval, pasando polo período
romano; o núcleo de poboación foi perdendo entidade ata o "crecemento
espectacular" do século XVI, que parece un milagre, unha urbe que deste xeito
"cae do ceo".
Para un
historiador de oficio resulta incomprensible tan estraña evolución. O caso é
que este prexuízo está abondo estendido na historiografía viguesa, clarexalo
nos levaría un dobre traballo, procurar documentos, extraer datos e interpretalos
cronoloxicamente, dunha banda, e ir revisando e actualizando, desde a historia
de Taboada Leal (1840) ata hoxe, o que
se foi escribindo. Se fai con gusto porque un é de Vigo, pero resulta,
como veremos, que faltan moitos datos e documentos, se ben son suficientes para
contradicir a "teoría" de que Vigo "sempre foi unha aldea".
Incomoda ler a Murguía (Galicia, 1888), cando di que a cidade de
Vigo non tiña pasado, non tiña historia. A eso contestou José Santiago
Gómez, uns anos despois nunha obriña que
constitúe o primeiro intento serio de facer unha historia con documentos que
xustificara esa obviedade de que Vigo ten historia. Dende estes dos primeiros
historiadores, Taboada Leal e Santiago Gómez, ata a actualidade, un pensaba que
historiografía habería evolucionado, e estaría claro que houbo un importante
Vigo castrexo, pero no menos un Vigo romano ou Vigo medieval, algo diso houbo,
pero aínda queda moito camiño por recorrer, sobre todo para o Vigo medieval. De
todos modos quero dar como exemplo de madurez da historiografía local o libro
de Vía Láctea, o máis actualizado e que aporta novos datos. Pero aínda aí latexan este falso problema de que Vigo "non
ten pasado medieval". En cambio, Antón Peña Santos, xa deixa claro que este
criterio tradicional, tipicamente pesimista, non casa co resultado das
investigacións sobre Vigo na época romana.
Eu coido que este
prexuízo non só é cousa de historiadores, vén incluso de moi atrás. Seguramente
empezou cos conflictos no século XVI entre o porto de Vigo, que vive o comezo
dunha grande expansión, con Bouzas, por un lado, polo problema do dereito a salgalo peixe e
conservalo, e por outro lado con Baiona, polo
problema da carga e descarga. Baiona tiña, como vila do Rei, o apoio da
Coruña, e Vigo como vila arcebispal o
apoio de Santiago. Teño para min que aí empezou o problema localista coa súa derivación
historiográfica. Dicía o representante do arcebispo que "Vigo era o maior porto
de Galicia", ó que respondía Baiona, e incluso Redondela, que diso nada, que
Vigo non valía nada. Máis preto de nós,
tamén influiría neste antiviguismo, que logo fomos interiorizando, a disputa do
século XIX pola capitalidade entre Vigo e Pontevedra, problema que chegou ata hoxe
en día. Este pesimismo decimonónico respecto do noso pasado histórico debería
terse superado, cando menos entre os historiadores, pero non foi así.
Urbe romana
Vou dedicar a
conferencia de hoxe, que imos gravar, transcribir e publicar en rede, a aportar
o meu gran de area en favor da existencia de Vigo como cidade medieval, dado
que para o período romano este tema está superado. Penso que Fermín Pérez
explicou xa algo disto neste ciclo, e tamén escribiron neste sentido tamén
Ángel Acuña e o propio Peña Santos. Na última década, ficou claro, como
consecuencia das últimas escavacións na zona do que era naquel entón o Areal (hoxe máis reducido, xa que se lle
foi comendo terreo ó mar; daquela cubría
o que agora son as rúas Marqués de Valladares, Rosalía de Castro, Pontevedra e
Roupeiro), que había un porto de primeira orde en Vigo, comparable ó porto
romano da Coruña, Brigantium, que non só comerciaba co Mediterráneo Oriental,
etc., senón que tiña unha industria de salgar o peixe moi importante así como
"vilas" por todo o litoral, e sorte de
granxas agrícolas vinculadas á arte de salgar. Para visualiza isto estamos
pendentes da musealización prometida, tanto da vila romana de Toralla como dos
restos da industria de salgado de Marqués de Valladares.
Está claro logo que Vigo, na
época romana, non foi unha aldea e agora temos que demostralo mesmo para o Vigo
medieval, sorprendentemente non está tan claro como debería de estar Vigo foi
unha urbe na Idade Media. O nome non axuda, vicus en latín significa aldea,
lugar. Busquei Vigo rapidamente na toponimia galega e hai polo menos trinta e
dous lugares que se chaman Vigo en Galicia, e todos -menos nós- son en efecto
aldeas, de nome se cadra tan antigo como o porto das Rías Baixas pero de seguro
que, na súa maior parte, cando menos de orixe medieval. É un pouco "sospeitoso"
que estas trinta e dúas aldeas que se chaman Vigo estean nas provincias de Lugo
e A Coruña, nas provincias de Pontevedra e Ourense semella que non houbo, ou
non houbo tantos, precisamente onde máis podía influír por proximidade a
identificación historicamente Vigo-cidade.
Nós defendemos que
o noso Vigo histórico nunca foi realmente unha aldea. Desde a baixada de
poboadores do Castro á beira do mar, sempre houbo un centro urbano activo cara
ó mar, tal e como eran neses tempos os centros urbanos no tocante a entidade.
Porto de hábitat concentrado cuxo centro
de gravidade primeiro estivo no Areal (Antigüidade Romana) e logo pasou
á ribeira do Berbés (Idade Media). Continuidade relativa no espacial pero
terminante clara no económico: a urbe mariñeira de Vigo foi abrangueu de Teis a
Coia, segundo os momentos, á unha xente que vivíu da pesca e do marisco, así
como da súa comercialización, durante máis de dez séculos. O que inclúe
industria de salgar, porto de barcos e con seguridade astaleiros, sempre coas
dimensións de cada época.
Prexuízo, historia e
historiografía
Volvamos ó principio: ¿por
que persiste o prexuízo historiográfico sobre o non- pasado de Vigo? Polo
regular somos pouco críticos ca historiografía
tradicional -confundindo recoñecemento con devoción- que é moi contradictoria,
excluíndo se cadra a Santiago Gómez. Dende Taboada Leal ata Álvarez Blázquez,
se reivindica de seguro un Vigo histórico pero se cae arreo na tentación de
dicir: "ben, pero antes eramos un pobo pequeno"; o que valería por certo para
os resto das vilas urbanas galegas na costa e no interior. Eu mesmo, caín no
mesmo prexuízo nun traballo do ano 1998 sobre Xohán de Cangas, Mendiño e Martín
Códax, a quen estaba dedicado o Día das Letras Galegas; chegando a escribir
unha parvada, que debín ler nalgún sitio, sobre que a Ría de Vigo na Idade
Media debería chamarse Ría de Baiona, xa que era o porto principal, sobre todo
cara ó exterior e para a Monarquía. Así pois, todos nos deixamos levar un pouco
por esa concepción tan viguesa de infravalorar o noso pasado. Polo tanto, temos
que ser algo máis que críticos, é dicir autocríticos, revisar ese pesimismo
historiográfico para o cal debemos saber de ónde vén a fin de superalo e abordar
a historia de Vigo como as restantes historias das vilas galegas.
Unha razón que atranca
obxectivamente un mellor coñecemento do pasado medieval de Vigo é a falta de
fontes municipais. O último que puido
consultar os fondos medievais do concello foi Francisco Ávila y La Cueva. A mediados do século XIX,
perdeuse o arquivo. Polo tanto non temos para Vigo libros do concello, libros de escribáns,
mazos xudiciais, privilexios reais, etc. O caso é que esta a situación da maior
parte das vilas e cidades medievais que houbo en Galicia, salvo algunha
documentación conservada en Pontevedra, Santiago, A Coruña e sobre todo
Ourense. O que non quer dicir que non se
poida reconstruír a historia medieval destas urbes que chegaron ata hoxe con
diferente fortuna, unhas -como Vigo- desenvolvéndose moito máis, outras
perdendo peso específico na historia de Galicia.
¿Como se enche
normalmente o relativamente acostumado baleiro
de documentación municipal strictu
sensu? Recorrendo á documentación de orixe eclesiástico, real, nobiliaria, etc. Combatendo ese
pre-concepto, que está na base da nosa aflicción historiográfica pre-moderna,
de que porque hai unha ausencia de determinadas fontes, hai que concluír que
algo que se busca non existe, neste caso o Vigo urbano medieval.
Os restos do
pasado, as fontes históricas, sobre todo as fontes escritas, chegan ós nosos
días por azares e circunstancias diversas, cando non filtros ideolóxicos ou
doutro tipo. O feito de que non haxa un dato sobre algo, non quer dicir automaticamente
que ese algo non tivera existido. Poñamos un exemplo, nas sociedades
históricas, marcadas polo regular por unha mentalidade patriarcal, as
mulleres aparecen menos que os homes na
documentación histórica, do que non se pode deducir que non participaron en tal
o cal acontecemento ou proceso históricos. Outro exemplo persoal, cando fixen a
tese de doutoramento sobre a revolta irmandiña, utilicei como fonte principal o
preito Tabera-Fonseca, relativo ó enfrontamento que tiveron os dous arcebispos
composteláns polo estado das fortalezas que botaron abaixo os imandiños. Foron
a tal fin convocadas testemuñas de toda Galicia para que falaran de quen as
derrocara e porque. Resultando que o tribunal arbitrar non traballou no bispado
de Tui (nin tampouco no bispado de Ourense), polo que non aparecen testemuñas
de Vigo, de maneira que case non obtemos datos desta revolta en Vigo (a
diferencia do Morrazo, si representado no preito). Isto non quer dicir, loxicamente, que aquí á xente
de Vigo non participara na revolta. De feito sábese de fortalezas do
arcebispado derrubadas na zona como Teís (hai tamén proba arqueolóxica), pero
nada do castelo do Penço que sería o imporante, nin nomes de dirixentes locais,
etc.
En resume, para
saber máis hai que procurar más fontes, en número e diversidade de orixe,
comparar con outras realidades semellantes en tempo ou lugar, e sobre todo
aplicar moito o sentido común: se o vaso está medio cheo e medio baleiro, temos
que traballar coa parte que está chea, ó tempo que se busca máis auga, para ten
máis auga onde botarnos a nadar. No caso de Vigo, como en outras localidades
galegas, está por facer unha busca sistemática nos arquivos, dentro e fóra de
Galicia, sobre a súa historia medieval.
Outra razón desa
especie de autodesprezo do noso pasado histórico, ten que ver con que os que
traballamos sobre a historia de Vigo somos, habitualmente, vigueses,
participando por conseguinte dunha historia e mentalidade común ben distinta
doutras cidades galegas no pasado século XX. O vigués historiador que quer ser
hoxe rigoroso, trata xustamente de non ser acusado de localista, de esaxerar o
noso pasado por localismo, como se ten feito no pasado, que non fixo máis que
medrar no século XX. De certo que a historia local caeu por veces na exaltación
do propio, incluso na invención, como por exemplo -critican os colegas de
Historia Antiga- procurando orixes
míticas nos gregos e fenicios. É algo que a vella historiografía viguesa
comparte coa historiografía tradicional de vilas, familias (nobres, claro está)
e países. O que non é de recibo é que se caia, fuxindo do localismo, no outro
extremo, concretamente no que respecta a Historia Medieval de Vigo, xa que unha
cousa é non facer unha historia de autobombo local e outra, ben distinta, tirar
pedras contra o noso propio tellado (non só como vigueses, sobre todo como
historiadores).
En ultimo extremo,
a mala e estraña relación dos vigueses, ora localista ora antilocalista, coa
súa historia ten causas externas ben contemporáneas, recentes, actuais: a longa
frustración provocada na cidade pola contradicción entre o seu peso político e
o peso económico e demográfico adquirido por Vigo a partir da segunda metade do
século XX, ata converter a nosa cidade e zona metropolitana na urbe máis grande
de Galicia. Sentimento presente de marxinación que se transmite cara atrás e
cara adiante. Nun artigo que me pediron no Faro de Vigo, "Vigo siglo XXI, ¿un futuro sin
pasado?" (5 de xuño de 2005), escribín que non se poden facer
proxectos de futuro sen asumir o noso pasado, sen reivindicar o noso pasado,
sen caer na ficción, por suposto. A estas alturas non nos vamos a poñer a
inventala historia, máis aínda se temos -ou podemos ter- datos abondo como
para facelo dun xeito serio.
Murguía, cando hai
máis dun século dicía que Vigo non tiña pasado, baseábase sobre todo na falta de monumentos, de restos materiais e
artísticos dese pasado. Está claro que temos bos monumentos referidos á
historia contemporánea, pero non así para outros períodos da historia. Na Idade
Media existiron no casco urbano dúas igrexas románicas, Santiago e Santa María,
que desapareceron. O castelo medieval
de Vigo, o Penço, non só desapareceu senón que foi substituído pola torre da
Pulguiña, tamén desvanecida no tempo. Das casas do Vigo medieval quedan no
barrio histórico, sobreviviron as casas de Ceta e Figueroa, hoxe agrupadas e
coñecidas como casa de Arines, gracias ó traballo da Asociación de Amigos dos
Pazos. Non deixa de ser chocante, porque noutras cidades galegas cunha historia parecida a Vigo hai
patrimonio medieval arquitectónico, sobre todo eclesiástico, e non digamos fóra
das vilas: nas aldeas atopamos con facilidade igrexas ou ermidas románicas,
góticas e barrocas.
Outro motivo máis
para entender porque "non valoramos a nosa historia", o noso pasado: porque non
o vemos. No artigo citado de Faro
argumentaba que para que haxa futuro ten que haber pasado, propoñendo a
creación dun Museo da Historia de Vigo como algo indispensable no século XXI, a
partir do que xa temos nao Museo de Castrelos, traendo se nos deixan as estelas
romanas do Museo de Pontevedra e o tímpano gótico de Santa María de Vigo e o
San Salvador románico que están no Museo Arqueolóxico de Madrid; máis que está
saíndo das escavacións arqueolóxicas, e algunhas reproduccións de pezas, planos
(falando con Carlos Núñez, pai), situacións e feitos históricos documentados.
Urbe medieval
Pasemos xa que logo ó
problema da recuperación da historia e memoria do Vigo medieval. Primeiro
debemos definir o que entendemos por un centro urbano medieval, pois está a
debate se Vigo era ou non unha vila urbana na época medieval, que tamén
denominamos burgo, urbe ou cidade.
Interésanos non tanto unha virtual definición "xurídica" como unha definición
que teña que ver coa ocupación do espacio e as actividades socioeconómicas dos
veciños. Diríamos entón, a partir dunha historiografía actualizada, que un
centro urbano é unha aglomeración de casas onde as actividades que practiquen
os veciños non sexan soamente agrícolas, senón maiormente artesanais e
comerciais, cunha ampla composición social que, no medioevo soe incluír
clérigos, escribáns e fidalgos. O que ten a súa peculiaridade á hora de concretar
o artesanado e o comercio no caso das vilas costeiras de pescadores, mariñeiros
e armadores.
Doutra banda é fundamental
utilizarmos o método comparativo para encher o baleiro de aquilo que non está
documentado para Vigo. Servíndonos da historia doutras vilas medievais de
Galicia. Hai un libro de Anselmo López Carreira, A cidade medieval galega, no que se fan resumes comparativos de
historia urbana, en temas como: oficios,
murallas, urbanismo, composición social, economía, institucións, formación e
expansión das diferentes cidades medievais de Galicia. Útil para comprender o
contexto de Vigo como urbe mariñeira na Plena e Baixa Idade Media. Tamén son
partidario, como outros moitos historiadores, de empregar o método regresivo,
como aconsellaba Marc Bloch, acudindo por exemplo a datos de principios da
Idade Moderna, sobre todo da primeira metade do século XVI, para entender o
final da Idade Media, indo de adiante para atrás, aproveitando o grande
incremento da documentación nos séculos XVI-XVII.
Así e todo, cos
datos que xa temos sobre Vigo na Idade Media xa podemos tirar algunhas
conclusións, como prometín ó principio.
Nunhas condicións normais, se non houbera o mencionado prexuízo social e
historiográfico sobre o Vigo histórico, e polo tanto un debate que vén de
vello, abondaría o que xa coñecemos para acreditar a Vigo como cidade medieval entre os séculos XII e XV.
Con todo o que vou expoñer esta suxeito ó debate e, por descontado, a novos
datos que poidan xurdir, pois estamos lonxe de coñecer todo o que está nos
arquivos sobre Vigo na Idade Media. Cómpre, en primeiro lugar, revalorizar e resumir os datos documentais,
moitas veces incompletos, proporcionados polos historiadores locais desde
Taboada Leal ata Rafael Sánchez Bargiela, pasando por Santiago Gómez, xunto con
algúns outros que obtivemos directamente de fontes publicadas nos últimos anos,
e do pouco que se conserva no arquivo municipal de Vigo.
Século XII, orixes
Convencionalmente a
Idade Media empeza en Galicia coa chegada dos suevos no século V, pero o
feudalismo, o período medieval en
sentido estricto, comeza ó redor do ano mil e termina sobre o ano mil
cincocentos. As cidades galegas, como outras características plenamente medievais, remóntase polo regular
o século XII, coa excepción de Santiago de Compostela.
Hai tres
documentos sobre Vigo nun período relativamente breve, 60-70 anos, que van
dando idea de como se vai formando un núcleo urbano medieval, cara ó mar, nas
ladeiras do Monte do Castro: o Berbés, por un lado, e baixando pola
prolongación da rúa de Venezuela ata o Areal, polo outro. Nun documento de 1097
establécense os límites de Vigo con Canaledo. É polo de agora ó documento
medieval máis antigo no que aparece ó topónimo Vigo, incluso consta un veciño,
co usual nome xermánico, chamado Vigoiz. Nun segundo documento de 1136, Afonso
VII, rei de Galicia e León, que o confirma en 1156, dona as dúas urbanas,
Santiago e Santa María, a Igrexa de Tui.
Santiago de Vigo, a máis antiga, ó bispo de Tui, e Santa María de Vigo, que co
tempo será o centro da vila, ó cabido da catedral de Tui. É obvio que ambas
remiten a un topónimo anterior romanceado chamado Vigo, dito doutra maneira, as dúas parroquias
xuntas forman o Vigo do século XII, cuxo caracter de vila urbana non confundir
coas individualizadas granxas rurais romanas que subsistirán nos comezos da
Idade Media- queda máis claro, se cabe, no terceiro documento de 1169. Trátase
doutra doazón do primeiro rei de Portugal Afonso Enriques ó bispo de Tui: o couto de Bembrive. Na cal o novo rei inclúe
na doazón cinco barcos cos seus servidores que o curmán de Afonso VII tiña en
Santa María de Vico, que aparece
nunha forma intermedia entre o vicus
romano e o vigo medieval. Había logo
algo máis que dúas parroquias pegadas ó redor do topónimo Vigo: un porto
pesqueiro de interese real que supón unha entidade urbana de carácter
mariñeiro, que dalgunha maneira engancha o porto romano do Areal ó novo porto
pesqueiro do Berbés, translación do centro de gravidade de Vigo que se
materializa ó longo da Idade Media, no tránsito da parroquia de Santiago de
Vigo á Santa María de Vigo, en cuxo perímetro se construíu con toda
probabilidade, a muralla medieval, no seu interior o castelo do Penço e
baixando un pouco o novo porto pesqueiro. Hoxe nos parece ben pouca distancia á
que podía haber entre o Areal e o Berbés: é preciso relembrar a cativeza das
vilas medievais en espacio (cheo de hortas, polo regular) e poboación,
especialmente no reino de Galicia.
Na miña opinión, o
ano de nacemento da cidade medieval viguesa é, segundo os datos hoxe
dispoñibles, 1169. As outras vilas
medievais teñen a súa orixe en Galicia neses anos: a cidade de Pontevedra, más
importante que Vigo naquel entón, data do mesmo ano de 1169, conforme a carta
foral concedida pola monarquía para poboar a nova urbe. No século XII conceden
os Reis cartas forais así mesmo á Coruña, Allariz, Padrón, Ribadavia, Noia,
Viveiro; seguidas doutras pequenas vilas urbanas no século XIII. O único que distingue a Vigo de todas elas
que é que non houbo unha carta do Rei
dicindo que se estarían exentos de tributos, entre outras facilidades, quen
foran habitar eses novos lugares. O que quer dicir que o lugar xa estaba
poboando, recuperando, nunha novo contexto e próximo lugar a actividade
portuaria dos tempos romanos, absorbendo unha poboación dos arredores, parte da
cal nunca debeu deixar ás tarefas pesqueiras.
Do Areal ó Berbés
Hai un interesante
documento do século XVII onde se fala deste traslado do Areal, onde estivera o
porto romano, ó Berbés, porto medieval e moderno. O publicou no seu momento
Taboada Leal, que como tódolos eruditos daquel tempo non di de onde o sacou,
aínda que felizmente da a coñecer un amplo e convincente extracto.
Este desprazamento
que condiciona a construcción da muralla maila fortaleza da vila, foi algo
habitual historia comparada- na Galicia urbana da Idade Media, presupoñendo un
burgo anterior (en Santiago de Vigo no
noso caso) e xogando un papel clave o interese militar e orográfico. Fernando II obriga a trasladar Tui a un lugar
máis elevado, onde está hoxe a catedral, para mellor defensa da cidade. Igual
pasou na Coruña no paso da peixería á
"cidade vella"; en Ribadavia desde a Santa María do Burgo ou da Oliveira
á onde están hoxe o restos do castelo dos Sarmientos, na parte alta, e a praza
medieval de Santa María de Magdalena, máis abaixo, ambos cercados pola muralla
que deixou fóra o vello burgo, como de seguro pasou na formación do Vigo
medieval. A excepción foi Santiago, que se mantivo sempre ó redor do sepulcro,
basílica e logo catedral, en por si lugar ben situado no caso de ataques e
asedios.
Dos castros se
baixou ó mar ou a chaira para cultivar a terra- con Roma, para logo subir de
novo coas novas cidades na Idade Media,
estendendo cara arriba a continuidade do hábitat costeiro. O que obriga ás
veces a construír a maior torre defensiva, o Penço, non tan alta como o castro
prerromano, como en Vigo, pois dise pendente de mellores comprobacións
arqueolóxicas ou documentais- que estaba onde o castelo moderno de San
Sebastián, máis abaixo do Castro, o que marcaría probablemente o límite máis
alto dunha ocupación urbana medieval que sen dúbida chegaba ata o Berbés (onde
os monxes de Melón tiñan intereses portuarios). Vese ben esta disposición
espacial nos debuxos e gravados do século XVI e mesmo posteriores, a pesar do
crecemento da poboación extramuros.
O centro neurálxico do Vigo
medieval estará nun lugar intermedio entre o castelo e porto, no adro de Santa
María de Vigo, igrexa románico-gótica desaparecida, en cuxo lugar fíxose moito
despois a actual Colexiata de Vigo. Nun plano debuxado de Vigo, en 1597, que
conseguiu Jaime Garrido no Arquivo de Simancas vese baleirado de poboación
costeira a parroquia de Santiago de Vigo (o Areal maila ladeira esquerda do
Castro), agora chea de árbores, proceso de concentración ó redor do casco
medieval que, seguramente, rematou ó longo do século XVI. Vese ben aí o típico
triángulo das cidades medievais co castelo na punto. No século XVII repobóase o Areal.
Hai certa
confirmación arqueolóxica recente do traslado da poboación pre urbana dunha
ladeira a outra do Castro, paralela á mudanza máis abaixo do porto do Areal ó
Berbés, unidos tradicionalmente polo "camiño vello", do que falaba o documento
de Taboada Leal. Descubríronse dous sartegos de pedra, datados entre os séculos
V e XI, chamados de estola, con tapas de
estilo xermánico, que amosan un hábitat altomedieval de algunha entidade:
un apareceu na prolongación da rúa
Venezuela, outra na propia colexiata de Santa María de Vigo. O que nos bota luz
sobre a continuidade e o desprazamento do poboamento, entre o final de Roma e a
Plena Idade Media, entre o fin da vida urbana e o seu renacer coas cidadelas medievais.
A presencia de habitantes na zona da Pedra, con anterioridade a construcción da
Igrexa románica de Santa María que cantou Martín Códax, danos pistas sobre a
temperán formación do que será o núcleo final do Vigo medieval, cuxos límites
serán descubertos conforme se fagan novas escavacións que permitan saber máis
das súas igrexas, castelo e murallas.
Outro factor
indirecto que ratifica a formación dun Vigo medieval urbano é a incidencia na
zona do crecemento demográfico nos séculos XII-XIII, exceso de poboación que
fixo posible o renacemento urbano na Europa medieval. Un dato máis que
significativo, incluso impresionante, é a existencia documentada de 15 igrexas
románicas (séculos XII-XIII) nas parroquias do que agora é o concello de Vigo
(quedan en pe soamente tres: Castrelos, Beade e Coruxo). O mundo rural tiña
excedentes económicos para construír e manter tantas igrexas e, á vez, facer
posible e alimentar un núcleo urbano preto do mar, que o primeiro que vai facer
é prover de peixe e marisco a zona de Vigo, e mesmo exportar productos do mar,
ó mesmo cos restantes portos das Rías Baixas.
Século XIII, auxe cultural
No século XIII, o Vigo
medieval vive un auxe cultural extraordinario, propio dunha base urbana,
económica e socialmente falando, manifestado na poesía cantada en galego.
Cultura trobadoresca que non está vinculada a unha corte señorial ou real,
senón a unha cidade costeira, poboada con mariñeiros e pescadores, sector
maioritario en Vigo durante e despois da Idade Media, pero tamén con artesáns,
fidalgos e mercadores, vila mariñeira desenvolvida, tanto social como
culturalmente, que fai de capital cultural da principal das Rías Baixas. O
emblema desta nova cultura é, sobre todo, Martín Códax, cuxa presencia está
documentada en Vigo na segunda metade do século XIII. Nas súas cantigas
conservadas, das que excepcionalmente conservase a música, fala de Vigo,
incluso cando di "Ondas d´o mar", se refire sen nomealo ó mar Vigo, amosando un espírito significativamente
reivindicativo de Vigo, do adro da súa igrexa principal Santa María, da súa
estreita relación co mar. Temos logo pequena cidade medieval conectada coa alta
cultura da época, coa poesía lírica galeguizada da Corte de Afonso X "O Sabio"
e coa cultura trobadoresca francesa.
Sinala algún historiador as orixes humildes de Martín Códax, que non
obstou para que recibira una alta formación, que utiliza para, dominando as
cantigas de amigo, conta unha historia de amor co fin de demostrar que existe
un mar vivo nas costas de Vigo, vila da que fai tanta propaganda que temos que
concluír que alí existía daquela una conciencia de cidade, que proba pola vía
da cultura e a mentalidade colectiva a forza de Vigo na Idade Media.
Señorío eclesiástico
A cidade de Vigo pertenceu
sempre a señores eclesiásticos, como a maior parte das vilas da Galicia
medieval (salvo Betanzos, A Coruña,
Viveiro e Baiona, segundo as conxunturas). Os mosteiros de Melón e Celanova,
tiveron xurisdicción señorial sobre algúns veciños das parroquias de Vigo, que
fundamentalmente foi señorío do bispado de Tui, primeiro, e logo do arcebispado
de Santiago de Compostela. Hai dúas teses de doutoramento sobre a Terra de
Santiago nas que o porto de Vigo aparece pagando cantidades importantes en
concepto de décimos e mordomía (aluguer do mordomo que cobra as rendas do
arcebispado): outro dato que amosa que hai un porto e vila medieval
importantes.
Dise que o perenne
señorío eclesiástico de Vigo, a necesidade pagar sempre rendas a abades, bispos
e arcebispo puido frear o desenvolvemento urbano. Nada máis incerto pois outras
cidades galegas puideron desenvolverse como tales, economicamente, baixo o
señorío tamén arcebispal como Santiago e Pontevedra.
Sobre a
"xerarquía" de portos nas Rías Baixas a finais
da Idade Media, preocupeime de buscar referencias no nobiliario de Aponte e no
preito Tabera-Fonseca, por exemplo. Na meirande parte dos casos, aparece
primeiro Pontevedra, logo Vigo e Redondela, por esta orde, así como Muros e
Noia, o Morrazo e o Salnés.
Cidade medieval
Unha cidade medieval implica
un perímetro de murallas, sempre houbo dúbidas
no tocante a Vigo, sen embargo hai dous datos certos. En 1388, Froissart
fala da entrada en Vigo das tropas inglesas do duque de Lancaster (que reivindicaba
tardiamente o trono de Castela como pai da herdeira de Pedro I), especificando
con toda claridade que os veciños nun
momento estaban dentro dos muros, e noutro fóra deles. Tratase na súa crónica
contemporánea seria, apoiada en informacións directas. En 1461, un foro, depositado na Fundación Penzol da Praza da
Constitución, fala dunha "rua da çerca
da Lagea"; cerca é o nome medieval habitual para denominar as murallas que
arrodeaban a vila. O que nos situaría preto na Laxe, preto de onde estivo o
baluarte da muralla moderna.
Probablemente a
muralla medieval de Vigo non era gran cousa como muro de pedra ou mesmo
madeira, pois nas guerras feudais pos-irmandiñas o batalla se libraban no
castelo do Penço, e no século XVI rexístranse queixas da falta dunha verdadeira
muralla defensiva en Vigo, o que permitirá en 1589, que Francis Drake asole Vigo, queime a igrexa
de Santa María e trescentas casas:
número moi respectable de familias urbanas, que reflexa o incremento
demográfico baixomedieval e altomoderno.
Tamén hai datos de
1333 e 1356 sobre a cerca de Redondela; incluso lugares como Milmanda e Manzaneda en Ourense, tiñan os seu
perímetro defensivo de pedra. No obra citada, López Carreira toma, a falta de
mellores informacións, a muralla do século XVII como posible base da muralla
medieval de Vigo.
A fala de datos
sobre o sistema defensivo do Vigo medieval, inclúe o castelo de Penço, que o
arcebispo Fonseca bota abaixo en
Vigo foi unha vila
urbana cun castelo enriba, cerca e casas. ¿Que sabemos delas? Temos varias
mencións documentais: un foro de Melón do XV fala de casas no Berbés,
pertencentes á parroquia de Santa María; as pedras do Penço foron para a casa
que fixo Diego Pazos de Probén preto de Santa María. En
Sobre as rúas
o Vigo medieval semella ter algunhas
peculiaridades, pois nos documentos fálase más ben das fontes ou da cerca ou da igrexa- como
referencias para situara s casas. No padrón de 1561, constan soamente cinco
"rúas" que equivalen realmente a "barrios". No
plano debuxado de 1597 vese máis ben unha sorte de "terrazas" que parece
prefigurar un "urbanismo caótico" consecuencia da presencia intramuros de
hortas e campos, e tamén posiblemente orografía en pendente, se nos deixamos
levar pola "historia regresiva" da longa
duración. Como en tantas cidades medievais non había pavimentación, constituído xa que logo a vila unhas aglomeracións de casas ordenadas máis
ou menos paralelamente ó mar, de xeito que malamente se podían definir rúas,
incluso no século XVI.
Con respecto ós oficios e as categorías
sociais no Vigo medieval, non imos topar nada que sexa distinto doutras cidades
medievais, quitando o feito específico das vilas costeiras de seren maioría
social os pescadores e os mariñeiros, constante viguesa ata os tempos
contemporáneos. Sobre o peso da pequena nobreza que vivía ou tiña relación con
Vigo, entre os séculos XII-XV, fixo un estudio Rafael Sánchez fixo unha
relación da pequena nobreza que vivía ou que tiña relación con Vigo entre o XII
e o XV. Un foro de 1462 fala da presencia de mercadores. Como outras veces, as
mellores referencias son de principios do século XVI. No padrón 1513 aparecen
as profesións de 31 veciños, estando representados tódolos oficios populares,
agrupados en cinco confradías, forma urbana de organización artesanal que
adquirirá grande desenvolvemento ó logo no século XVI. Outro censo de 1533 na
Falperra revalida a riqueza e diversidade artesanal que o Vigo moderno herda do
Vigo medieval.
Outra cuestión a debate é a
participación de Vigo no comercio medieval. O licenciado Molina escribiu en
1550 que de Vigo e Redondela saían moita sardiña, pescada e polbo, nutrindo a
toda Galicia e parte de Castela, por medio de recuas e de arrieiros. Temos polo
tanto razóns para considerar que no Vigo medieval exportaban pola vía terrestre
os excedentes de peixe e marisco, aínda que temos datos dos século XV de un
importante desenvolvemento do comercio marítimo, ata o punto de interesar a nobreza. Os datos
son contradictorios, Elisa Ferreira que estudiou o comercio marítimo na época
medieval, soamente atopou dous casos de barcos fretados desde Vigo; sen
embargo, a muller do citado Diego Pazos de Probén, o que se aproveitou as
pedras do Penço, metese a mareante e comercia con Francia, Italia e Inglaterra,
seguindo, con toda probabilidade, o exemplo doutros armadores vigueses.
Actividade baixomedieval que se prolongou e amplificou, como é sabido, nas
décadas posteriores. No século XVI cando ven o forte conflicto con Baiona polo
tema da carga e descarga, queda claro que os barcos estranxeiros empezaban a
preferir Vigo en vez de Baiona, para introducir mercadorías en Galicia e Portugal. O feito de que o Vigo moderno
importe máis que exporte por mar, fainos pensar que o comercio de arrieiros de
que falaba Molina, nese mesmo intre, viña de moi atrás.
Vigo nas crónicas
Vigo sae nas crónicas
medievais, igual que outras vilas, cando os acontecementos históricos que
interesaban ós cronistas (político-militares, sobre todo) pasan por Vigo. É o
caso das dúas guerras entre bandos portugueses e casteláns, a fins do século
XIV e a fins do século XV, pola coroa de
Castela. Vigo consta de maneira salientable en 1378 na crónica de Froissart
(asalto do Duque de Láncaster), xorde de novo na historia escrita daquel entón,
un século despois, no nobiliario de Aponte, e, desde un ángulo xenealóxico
oposto, na descendencia do Pazos de Probén. Estas dúas últimas fontes
narrativas son de principios do século XVI, pero falan do período
baixomedieval, nelas aparecen as guerras
feudais e políticas entre Pedro Madruga e o arcebispo Fonseca, dirixentes en
Galicia dos bandos portugués e castelán na guerra sucesoria entre Juana la
Beltraneja e Isabel la Católica, tendo lugar na zona de Vigo grandes feitos,
incluso heroicos, como a defensa do castelo Tenorio, a batalla de Coia e a
loita polos castelo do Penço.
A descendencia do Pazos de Probén que recolle
unha crónica perdida do poeta Juan Rodríguez de Padrón, descuberta por Xosé
María Álvarez Blázquez (ver Vigo en su
historia), é un documento único como nobiliario dunha pequena familia
nobiliaria, orixinaria do actual Pazos de Borbén (Redondela) e vinculada ó Vigo
medieval e moderno, onde destacan, no século XV, Diego Pazos de Probén e, no
século XVI, Gregorio Pazos de Probén.
O prior da
Colexiata de Santa María deixounos o testemuño escrito da razzia do corsario
luterano Francis Drake en Vigo (1589), con loas a Gregorio Pazos de Probén,
"capitán del pueblo", pola defensa da vila. Coa curiosidade de anunciar que no
asalto soamente morreron dúas mulleres, e que gracias a Gregorio Pazos de
Probén os homes conseguiron matar a 300 luteranos.
Século XV, auxe demográfico
Por últimos, imos
referirnos ós datos documentais sobre ó alza do poboamento de Vigo a finais do século
XV e principios do século XVI que non cae do ceo, é unha consecuencia do
desenvolvemento urbano iniciado no século XII, como pasa noutras vilas. Vimos
antes como, en 1495, o cabido de Tui apresurase a lembrar ós seus vasalos da
zona do Berbés que han de pedir permiso para construír casas novas porque
dicían os monxes- hai moita xente que quer ser veciña de Vigo. De 1497 data a
fundación da Colexiata, pasando a Igrexa de Santa María de ter un párroco, que
chamaban abade, a dispor dun prior, naturalmente un cóengo de Tui,
transformación xustificada polo incremento de veciños na principal freguesía da
cidade.
No itinerario de
Fernando Colón (1517-1523) colócase a Vigo entre as cidades galegas de certa
entidade. Non se trata dun padrón, senón dun libro de viaxe, polo tanto
interesan máis os datos relativos que absolutos, a relación xerárquica entre
cidades que os números absolutos que hai que entender máis como habitantes que
como veciños ou cabezas de familia. Temos así tres grandes cidades, Santiago, A
Coruña e Pontevedra, Santiago, e de seguido un grupo no que aparece Vigo, por
riba de Ribadavia e Allariz, vilas de grande importancia no século XIII, o que
amosa a importancia do comercio no desenvolvemento urbano baixomedieval.
Anselmo López Carreira no libro que citei
fai un cálculo aproximado de habitantes urbanos, multiplicando por un
coeficiente as hectáreas das vilas galegas amuralladas, tal como se fai para
medir as manifestacións. Vigo, segundo este calculo tamén aproximativo, estaría
nunha situación intermedia, en importancia económica e demográfica.
Doutra banda,
dispomos de padróns de habitantes de principios do século XVI, fonte válida por proximidade para finais do século
XV, que ratifican o anterior, estudiados por María del Carmen González, que
escribiu en Vigo y su Historia a
parte da Idade Moderna. Son datos máis precisos, que inclúen os prezos das cousas e outras moitas cuestións,
como rúas e oficios. Obtemos así para as dúas primeiras décadas do século XVI o
número de 300 veciños, ou sexa 300 fogares, o que nos colocaría nuns 1200-1500
vigueses, cifra de total de habitantes realmente importante inmediatamente
despois da época medieval. As 300 casas das que falan os padróns de inicios do
século XVI equivalen ás que queimou
Drake a finais de século, en 1589, de xeito que confirmamos tamén o crecemento
demográfico da cidade de Vigo ó longo do século XVI, que puido multiplicar por
dous incluso por tres.
A historia por facer
Para rematarmos, ¿qué queda
por facer sobre a historia do Vigo medieval? Conseguir máis datos e documentos
que fagan posible afinar, ampliar ou desmentir a interpretación que vimos de
ofrecer, neste sentido non diríamos que queda todo por facer pero si que existe
un déficit do que coñecemos de Vigo na Idade Media, considerando o que
potencialmente temos nos arquivos e/ou no subsolo da cidade.
Igual que pasa
noutras vilas, os arqueólogos están abondo activos en Vigo, máis na arqueoloxía
de urxencia ou de xestión por mor das obras, que seguindo un plan de escavacións,
como sería de desexar, o que faría posible pasar da arqueoloxía romana á
arqueoloxía medieval, que non sempre podemos separar. Xa falamos dos dous
sartegos altomedievais que nos indican o transito da poboación do Areal á parte
do monte do Castro pola que se baixa o Berbés. Se fixo algo en 2001 nos
arredores de Santa María, habería que insistir porque é probable que o seu adro
fixese de praza maior na Idade Media. Así mesmo cumpría pescudar a situación da
primitiva igrexa de Santiago de Vigo, os restos de Santa María e de ámbalas
dúas necrópoles, onde puido estar o castelo do Penço e, sobre todo, o que poida
quedar das febles murallas medievais, seguindo ou non o trazado das murallas
modernas. De maneira que se puidese debuxar con máis precisión o plano do Vigo
na Idade Media.
No tocante á
documentación escrita, avanzouse algo no libro da editorial Vía Láctea que
proporciona novos datos extraídos da documentación de Tui, Santiago e Melón.
Pero está aínda pendente unha procura e publicación sistemática de documentos
completos sobre Vigo na Idade Media nos
arquivos diocesano e das catedrais de Tui e Santiago, no Museo de Pontevedra,
no Arquivo do Reino de Galicia, así como no arquivos estatais de Simancas, Histórico
Nacional, Biblioteca Nacional e Chancelería de Valladolid, por poñer os máis
importantes.
Un problema común
das historias locais en Galicia, salvando algún caso excepcional, é unha
dependencia excesiva dos datos e interpretacións proporcionados polos
historiadores locais da segunda metade do século XIX e primeira do século XX,
que con frecuencia non dicían de onde sacaban os documentos e menos aínda os
publicaban, aplicando a súa comprensión métodos e enfoques que hoxe
consideramos tradicionais, polo que precisaríamos unha recolleita de fontes e
elucidación historiográfica actualizada, o que no quer dicir que no se
valoren as primeiras historias de Vigo,
sen as cales hoxe non tería obxecto que eu estivera aquí falándovos de Vigo na
Idade Media.
Máis nada, que
novas pescudas nos sigan iluminando facendo avanzar e que, paralelamente, vaia adiante a rehabilitación
e recuperación do casco vello para disfrute consciente da súa historia dos
vigueses de hoxe. O momento é importante porque Vigo non se interesou tanto
como hoxe pola súa historia, imprescindible para construír o Vigo do século
XXI. Que todo eso vaia adiante e o poidamos celebrar pronto no adro de Santa
María cunha festa medieval. Moitas gracias.
*
Transcrición, revisada polo autor, da conferencia dictada o 21 de abril
de 2006, na Fundación Caixa Galicia, organizada pola Asociación de Amigos de
los Pazos, no cadro do ciclo de conferencias "O Vigo ignorado".