Publicado en

Rubén García Álvarez, historiador e medievalista de Galicia[1]

Carlos Barros

Universidade de Santiago de Compostela

            De primeiras quero celebrar a publicación deste catálogo dos materiais de Rubén García Álvarez, que a súa familia depositou xenerosamente no Museo Etnolóxico  de Ribadavia, sen o cal os investigadores non poderíamos acceder doadamente ós documentos e traballos publicados e inéditos, atesourados polo noso ilustre ribadaviense, da meirande importancia para a historia de Ribadavia, Galicia, Asturias, León e Portugal,  para historia do propio Rubén como persoa, médico e historiador.

                Certamente Rubén publicou moito e ben durante 30 anos dedicados á investigación, como se pode ver na  bibliografía esencial feita por Fernández de Viana, tres anos antes da súa morte, para a Gran Enciclopedia Galega. Aínda que non hai nada mellor para valorar a súa obra que relacionarmos os artigos e libros coñecidos y publicados coas súas notas de lecturas, traballos inéditos,  documentación usada e/ou solicitada ós arquivos e tamén coa súa propia vida social, profesional e humana. Para facermos ben historiografía, compre investigarmos ó investigador no seu contexto. Dispomos para elo da correspondencia, colaboracións radiofónicas..., o que inxustamente se podían denominar Â"materiais menoresÂ", aínda que habería que botar man necesariamente da historia oral, entrevistando a todos/as ós que  acompañaron ó historiador de Ribadavia na súa fructífera vida e obra: chegamos xa tarde para gravar, por exemplo, ó seu amigo Â"ChuchoÂ", Xesús Sánchez Orriols, que tivo moito que ver coa  súa derradeira -e mais brillante- etapa historiográfica (finais dos anos 60).

                Aí fica polo tanto a nosa primeira proposta de traballo: é preciso unha biografía intelectual e global de Rubén García Álvarez para comprendermos como puido xurdir da vila histórica de Ribadavia, en contacto co mellor da historiografía internacional daquel entón, fóra do medio universitario que tantas cousas facilita (e dificulta), un dos historiadores galegos máis salientables da segunda metade do século XX aínda por (re) descubrir e (re) valorar.

Inmensa vocación de historiador

Moitísimo antes de que fose  unha actividade profesional, docente e investigadora, ser Â"historiadorÂ" non era Â"máisÂ" cunha vocación de saber e escribir sobre o pasado, a miúdo como xeito de servir ó presente. Aquela xentiña gañaba a vida noutras labores e sacaba tempo do seu lecer para estudiar, investigar e publicar sobre súa localidade ou país natal, ás veces con máis vontade que coñecementos históricos, metodolóxicos ou historiográficos, sobre todo no século XIX, facendo de cotío unha historia narrativa con mellor o peor estilo que non ía alén dun reconto de nomes e lugares, datas e datos, condición necesaria pero non suficiente para unha investigación histórica de calidade, como ben sabemos.

                Sobra dicir que Rubén García Álvarez estivo sempre por riba dunha historia entendida como un simple pasatempo, ou puramente local, escribise sobre arqueoloxía, menciña ou historia (aínda que a maior parte da súa producción versa sobre Galicia, traballou tamén sobre Castela e Portugal, e leu moito sobre o Occidente medieval), actuaba en canto a rigor documental e bibliográfico como un historiador profesional sen selo institucionalmente, na mellor tradición erudita de Murguía, López Ferreiro ou Ferro Couselo, chegando finalmente máis lonxe que eles –eran tamén outros tempos históricos e historiográficos- no tocante a actitude renovadora e comprometida, como logo veremos, que se explica, na súa dimensión social, entre outros factores, pola súa relación  privilexiada coa xente, e as súas doenzas, loitando como loitou no Ribeiro –primeiro obxecto dos seus desvelos como historiador- contra a tuberculose, o mal venéreo e outras enfermidade, desde a terrible posguerra.  Relación estreita coa realidade social que nos medios académicos, cando se da, prodúcese más ben indirectamente, a través de ideoloxía e da ética do compromiso.

A prioridade pola Idade Media

                A meirande parte dos traballos de investigación histórica de Rubén García Álvarez son de tema medieval, altomedieval para sermos precisos: séculos VIII-XI. Período crucial e dobremente constituínte, do sistema feudal  en Galicia -e no Occidente medieval-, de Galicia como nacionalidade histórica.

Rubén segue no seu medievalismo a tradición historiográfica, galega e internacional, dos séculos XIX e XX (incluíndo Annales), que salientou as Idades Media e Moderna como os períodos cronolóxicos decisivos. As orixes medievais das nacións e nacionalidades explican, entre outros factores, o auxe do medievalismo entre os historiadores europeos ata hai ben pouco. Predilección que aínda está máis xustificado na nosa historiografía: Galicia como comunidade diferenciada tivo historicamente o seu máximo desenvolvemento na Idade Media, que logo se recuperou –culturalmente- co Rexurdimento e –politicamente- co actual autogoberno, que Rubén xa non tivo tempo de vivir.

O medievalismo de Rubén García evoluciona da  erudición á nova historia, dun compromiso xenérico a un compromiso concreto (que lle leva a dicir, como veremos, que os labregos son o seu obxecto principal): Â"Aunque a primera vista se ocupa de una época distante, este libro ha sido pensado para comprender la Galicia actual, o mejor aún el oscuro proceso histórico en el que se elabora y constituye la situación de nuestro tiempo.... [Galicia] sigue siendo, en su estructura socioeconómica, una región anclada en el medievoÂ". Escribe ó principio da introducción metodolóxica da súa obra máis importante- e a que lle prestaremos máis atención-, Galicia y los gallegos en la Alta Edad Media (tomos I e II, Santiago, Pico Sacro, 1975), catorce páxinas que constitúen unha sorte de testamento historiográfico. Naturalmente Rubén segue nesto ós fundadores de escola francesa: ante a Â"necesidade –plenamente consciente y bien fundada- de comparar el presente con el pasado, de trasladar a él la problemática del vivir actual. En ningún caso como en el de Galicia tiene validez la recomendación de Marc Bloch cuando escribía que la historia, a veces, debe ser leída al revés, siguiendo en sentido inverso la línea de los tiemposÂ"; cita de Bloch tirada precisamente da obra Les caractères originaux de l’histoire rurale française (París, Armand Colin, 1968), co que se aclara o ancoraxe medieval de estructura socioeconómica galega a que se refería o noso adiantado medievalista: o peso da pequena propiedade campesiña.

Historiador de vangarda

                Dise, xustamente, que Â"Rubén foi un adelantado no seu tempo ó establecer un vínculo a través do país veciño [Portugal], algo que nos nosos días está de plena actualidade, pero algo moi pouco usual nos anos 40 e 50Â" (Ana Malingre na Introducción do fondo). Pero a traxectoria de Rubén aínda foi máis extraordinaria que iso, que non é pouco, pois se adiantou ó seu tempo, nos anos cruciais anos 60 e 70, ó asumir e por en práctica, desde Ribadavia, en plena dictadura franquista que tanto chocaba coa súa tradición republicana e democrática, as ensinanzas das vangardas historiográficas do momento: revista Annales e materialismo histórico.

Rubén era o que os franceses chamaban un historien du dimanche: así se dixo de Philippe Ariès, empresario e especialista en demografía histórica e historia das mentalidades, ben relacionado coas institucións annalistes. Mais, ¿como puido estar ó tanto, desde una pequena vila galega, das novas historiográficas europeas a finais dos anos 60, adoptando un xiro radical ós 55 anos nas súas investigacións sobre a Galicia medieval? Na historiografía erudita galega da segunda metade do século XX non hai outro caso parecido. Na historiografía española houbo algúns exemplos notables desta transición da historia tradicional (positivista) á nova historia económica-social como Claudio Sánchez Albornoz en Historia Medieval, ou Jaume Vicens Vives, Ramón Carande ou Antonio Domínguez Ortiz, en Historia Moderna, pero todos eles (menos Domínguez, profesor de ensino medio) estaban na universidade (Don Claudio en Argentina).

A universidade galega xoga, como é sabido, un papel importante na Â"revolución historiográficaÂ" que se difunde polas universidades españolas antes e despois do ‘68. En 1973 celébrase en Santiago de Compostela, baixo o pulo do modernista Antonio Eiras Roel as I Jornadas de Metodología Histórica Aplicada, para aquel entón Don Rubén, que non participar nelas pero coñece as súas actas, xa tiña publicado, en 1969, os primeiros traballos de historia económica sobre a repoboación de Braga (Bracara Augusta, XXIII) e moeda e prezos do gando na Galicia altomedieval  (Cuadernos de Estudios Gallegos, tomo XXIV).  De xeito menos organizado e institucional,  desde Ribadavia a historiografía galega tamén ía cos tempos.

                A conversión historiográfica de Rubén tivo lugar, xa que logo, nos arredores do decisivo ano de 1968, tempos de  efervescencia democrática e Â"revolucionariaÂ" que o noso experimentado historiador –levaba xa 20 anos investigando historia- vive dalgunha maneira en Ribadavia.  A obra de calquera historiador ou corrente historiográfica, e os seus cambios, hai que explicalos no seu contexto histórico, a apertura da historiografía española ás novas correntes europeas garda relación, se queira ou non, co papel adiantado da universidade na loita pola democracia en España, que Rubén sinte tamén naquela Ribadavia emerxente da loita de Castrelo do Miño, dos curas novos (Virxilio, Xosé Benito e Miguel), da Asociación Cultural Abrente, da loita clandestina antifranquista, do movemento Comisións Campesiñas...  Unha Ribadavia democrática e progresista que representaba, ante todo, no eido intelectual o noso chorado Xesús Sánchez Orriols (Â"ChuchoÂ"),  un dos poucos intelectuais galegos da xeración da posguerra sabedores, nos anos 60 e 70, do que era realmente o materialismo histórico e a escola de Annales.

                A coincidencia neses anos de ámbolos dous intelectuais galegos, xa na madurez, nunha Ribadavia que tamén se movía cos tempos (a xuventude, sobre todo), é vital para comprendermos o cosmopolitismo e vangardismo intelectual de Rubén no seu eido específico. Chucho dividía o seu tempo libre que era moito en ler e conversar. Pódese dicir que lía Â"todo e que se publicabaÂ", e os seus intereses intelectuais eran ben amplos, non hai máis que botar unha ollada a súa biblioteca, doada así mesmo polos seus testamenteiros,  Xesús Alonso Montero e Manuel Peña Rei, ó Museo Etnolóxico de Ribadavia. Chucho era un discutidor nato, apaixonado, convincente, interactivo. Cando eu mesmo pasei da Â"historia inmediataÂ" ás lides académicas, alá polos finais anos 80, Chucho dicíame como el animara e influíra en Rubén para deixar a historia positivista pola nova historia francesa e marxista, tanto de palabra (horas e horas de conversa no estudio de Rubén, recordábame hai pouco Nesto Chao) como pasándolle libros. Creo niso, Chucha tiña na casa e lía o que se ía publicando en español,  nos anos 60,  principalmente, de Bloch, Febvre, Duby, Le Goff, pero teño para min que a súa influencia sobre Rubén, sendo clave é máis ben contextual, oral, o texto, a escrita, pono directamente Rubén, que manexa e cita as obras principais de historiadores de Annales en francés, antes da súa publicación en español. Como, por exemplo, os libros do medievalista Bloch que tanto influíron na súa obra: Apologie pour l’histoire (1964),  La société féodale (1968), Les caractères originaux de l’histoire rurale française (1968), todos manexados directamente por Rubén.

Abandeirado da nova historia

                Era moi propio dos anos 60 e 70 mesturar Annales, marxismo, cuantitativismo, estructuralismo..., o que  chamamos noutro lugar: Â"o paradigma común dos historiadores do século XXÂ". O feito mesmo de comprometerse cunha introducción metodolóxica e historiográfica, en Galicia y los gallegos en la Alta Edad Media, amosa a precoz sintonía de Rubén coas novas correntes historiográficas que concedíanlle unha grande importancia á metodoloxía (Annales) e á teoría (materialismo histórico).

Escribía o ribadaviense no tan citado texto: Â"nuestro trabajo ha sido articulado en tres campos: teórico, metodológico –o técnica a que han de ser sometidos los materiales acopiados- y concreto –es decir, investigación sobre las realidades concretas que nos deparan esos materiales. Nos hemos negado a aceptar el planteamiento empirista en que la teoría aparece como corolario de los datos, o mejor, como corolario del análisis de los datos. El proceso seguido en nuestro trabajo fué, en buena medida el inverso, es decir, hemos tratado de articular el análisis teórico con los hechosÂ". Trátase dunha posición sobresaínte, se consideramos o carácter empírico da meirande parte dos seus traballos históricos –de tódolos xeitos, útiles e necesarios- dos vinte anos anteriores, e o feito de que non soamente destacara –e practicara- o valor da reflexión metodolóxica senón tamén da teoría, a diferencia doutros historiadores renovadores daquel entón que non excedían a inquietude metodolóxica ou aplicaban mal a teoría influídos por un marxismo mal dixerido. Rubén situábase no punto xusto dunha preocupación teórica que non tentaba forzar os datos -nin os feitos-  concretos para que cadrasen coa teoría previamente establecida. O seu positivismo orixinal, permítelle aproveitar o seu enorme coñecemento das fontes altomedievais para levar a práctica de xeito orixinal e creativo as novas metodoloxías  e teorías da historia.

                Ante todo, segue á escola de Annales, apoiándose en Fernand Braudel, toma postura contra a historia tradicional Â"centrada en el tiempo breve de las biografías y de los acontecimientos. Pero este tiempo no es el que interesa a los historiadores de la escuela económicaÂ"; sumándose así mesmo á interdisciplariedade e á historia-problema predicada desde París. Transitando, xunto co mellor da historiografía internacional –e española- do momento, dunha historia política, biográfica, acontecimental, a unha historia económica, social, Â"profundaÂ": Â"Es esta Edad Media gallega de las profundidades –y digo ‘profundidad’ en el pleno sentido que la nueva escuela historiográfica da a la locución-, de los fundamentos, de las estructuras, la que yo he tratado de descubrir y describirÂ". Conectando de seguido, con tanta ou máis enerxía, co materialismo histórico: Â"me he esforzado por sacar a la luz estas estructuras profundas de entre lo que, en la óptica corriente.... suele ocupar... el centro del relato cuando en realidad no es más que una superestructura, una especie de epifenómenoÂ".

                O marxismo de Rubén é aínda máis explícito na páxina seguinte desta soberbia introducción a Galicia y los gallegos en la Alta Edad Media: Â"Se trata de una concepción más profunda de la historia, según la cual la estructura social está, a la larga, determinada por el ‘modo de producción’, que, a su vez,  depende de los ‘medios de producción’, esto es, de las fuerzas técnicas a disposición de la sociedad para satisfacción de las necesidades socialmente reconocidasÂ" (noutro lugar, insiste, citando a Marta Harnecker: Â"utilizamos la tipología marxista de los modos de producción, como veremos más de una vezÂ"). Continuando cunha crítica política da historiografía española pouco habitual nel: Â"Todo esto es tan claro, que resulta por ello inexplicable el total silencio que mantiene el historiografía hispana más moderna, acaso un poco asustada por la inspiración marxista de esta interpretación económica de la historia, a pesar de ser ésta una de las  grandes ideas del siglo XIX y de que sólo desde entonces puede decirse que empieza a existir algo que merezca llamarse ciencia históricaÂ". Rematando o parágrafo de maneira contestataria, case impertinente , Â"La gran porción de verdad que hay en el concepto económico de la historia ha arrancado muchas máscaras, ha desnudado muchas caras de ‘idealistasÂ". De vivir hoxe en día o propio Rubén matizaría o publicado en 1975, naquel entón, con todo, lóxico, incluso necesario, pesando como pesaba aínda historiografía académica tradicional do franquismo.         

A verdade é que dificilmente podía saber o noso adiantado historiador, que, naquel intre,  na historiografía española estábanse movendo na mesma dirección outros historiadores novos, ou de arelas novas, ou que simplemente querían estar cos tempos que viñan, que vanse manifestar máis claramente logo da morte de Franco. En 1976, un ano despois –todo hai que dicilo- da publicación, abondo desapercibida, da toma de postura pola nova historia do noso ribadaviense, a Editorial Akal publica traduce y edita                El modo de producción feudal cun prólogo de Julio Valdeón, que viña traballando a prol dun concepto marxista do feudalismo, así como La historia como arma de la reacción de Alberto Prieto, que prologa tamén Hacia una nueva historia, así mesmo editado, en 1976, por Akal con artigos de Balibar, Parain, Fontana e Barceló. A saída á luz do marxismo historiográfico en España faise evidente, no mesmo ano, coa publicación pola Fundación Juan  March  de Once ensayos de historia, un feixe de conferencias dictadas no ano 1975, onde participan historiadores marxistas, máis ou menos confesos, como Juan José Carreras, Antonio Elorza, Jordi Solé Tura, Francisco Tomás y Valiente;  onde José María Jover, de orixe mais ben conservadora e evolución liberal conclúe afirmando:  Â"Que para el historiador en general, y muy en especial para el historiador dedicado a temas y problemas de historia social, constituye el marxismo uno de los desafíos intelectuais de nuestro tiempo, es algo tan cierto como que el positivismo lo constituyó igualmente cien años atrásÂ". Demostrase así ata que punto Rubén García Álvarez estaba na primeira fila do que se chamou logo a Â"revolución historiográfica do século XXÂ", mesmo ía un chisco adiantado en España, en cuia universidade  agromou asemade.

O resultado

                Así e todo, non será na precoz recepción de Annales e do materialismo histórico, onde o historiador de Ribadavia vaise amosar máis audaz, senón na súa aplicación práctica á historia medieval de Galicia, que el entendía, lúcida e sincrónicamente, como parte da historia medieval de Europa: Â"estes caracteres originarios  del occidente medieval los encontramos fielmente reproducidos en la Galicia del mismo tiempo, con una coincidencia de detalles tan exacta que no puede por menos que causar asombroÂ" (está citando de novo Les caractères originaux de l’histoire rurale française de Bloch). Logo resulta que non  será tan exacta esa sintonía –o feudalismo galego ten  as súas especificidades- pero Rubén capta moi ben as semellanzas esenciais en todo o Occidente medieval do proceso de formación feudal, marcado pola presencia de comunidades de aldea e campesiños libres, que tanto lle lembraban á Galicia actual.

O plan da súa investigación máis ambiciosa, que se beneficia de tódolos seus anos de investigación sobre os comezos da Galicia medieval, de provisión e dominio de fontes inéditas, Galicia y los gallegos en la Alta Edad Media, constaba de tres partes: demografía, sociedade e economía. Soamente se publicou a primeira delas, en dous volumes. Era, e é, a máis difícil da historia medieval de Galicia: dobremente difícil. A Alta Idade Media, como tódolos períodos de transición é menos doada de analizar profundamente –como Rubén quería- que os períodos posteriores, Plena e  Baixa Idade Media. Dificultade que se incrementa se quer facer demografía histórica empregando as últimas técnicas e metodoloxías cuantitativas. O autor recoñece a carga: Â"penosa y agotadora tarea, que requirió, a cada paso, improvisar el procedimiento con arreglo al cual cernir la masa de conocimientos cualitativos y cuantitativos que se iban desvelando. No había precedentes que permitieran establecer un contraste...Â", Pero está satisfeito cos resultados: Â"he alcanzado resultados muy positivos y muy esclarecedoresÂ", que lle compensan amplamente a dolorosa decisión de deixar atrás a vella historia: Â"he tenido que sacrificar a los ‘varones gloriosos’, el estudio de las personalidades y las batallasÂ". Non sen certo Â"arrepentimentoÂ": Â"No hemos olvidado, ciertamente, a los poderosos personajes, a los señores territoriales a cuya sombra vivían los humildes y los pequeños labriegos de que se ocupa este libroÂ". Vemos logo o compromiso social de Rubén, que enche de resonancias éticas a súa obra, sen abandono da profesionalidade do seu quefacer. Vemos tamén o seu amplo e intelixente sentido historiográfico, fóra de calquera maniqueísmo, xa que malamente pódese  investigar seriamente os campesiños sen estudiarmos os señores feudais, e viceversa. De feito, pola desigual presencia documental con datos sobre campesiños cando fai demografía cualitativa, no segundo volume, dedica 340 páxinas a nobreza e soamente 50 páxinas ó campesiñado, pese a seren o motivo principal da súa investigación, e a clase productiva e maioritaria da poboación, engadimos nós. Sen este enfoque historiográfico avanzado, e global, de Rubén, ficaría unha imaxe falsa dunha Galicia medieval, onde soamente a elite que manda fai a historia,  o resto.... traballa. A actualidade da obra de Rubén é clara a este respecto.

                Na súa investigación demográfica dos séculos VIII-XI, sobre a base dos 1000 documentos que foi recollendo –e transcribindo- paseniño e directamente dos arquivos de todo o mundo, o noso medievalista mostra, estimulado polas novas historias, un vangardismo abraiante. É dos primeiros que estudian as villae e o léxico medieval desde unha óptica económica, social, demográfica; que se decatan da importancia de  Celanova, mosteiro e aldeas,  para o estudio da Alta Idade Media galega; etc. Pero onde non ten precedentes o seu esforzo intelectual e de investigación, nin tampouco houbo quen de abordalo despois co mesmo grado de ambición, é no tocante ó que constitúe o fundamental dos seus dous volumes experimentais de demografía histórica: a) estudio global da poboación no reino altomedieval de Galicia, a súa distribución interna, comunidades tipo de aldea..., no tomo I; b) as investigacións de nupcialidade, natalidade, fecundidade, matrimonio, familia, mortalidade, esperanza de vida, da nobreza, do pequeno campesiñado libre e dos servos, no tomo II. É digna de admiración historiográfica esa combinación orixinal e decidida de teoría e rigor, hipótese e fontes, que brilla con luz propia nesta obra magna do medievalismo galego e español, por moito que unha relectura presente, polo miúdo, tería que matizar ou debater tal o cal conclusións, para o cal habería que atreverse en paralelo coa dificultade metodolóxica derivada da desigualdade entre obxectivos e documentos.

                Cando Rubén fixo o seu libro case ninguén facía entre nós demografía medieval. Fóra  estaba J.C. Russell e poucos máis, case todos citados e coñecidos polo noso autor, o mesmo que as actas do congreso de Nice sobre La démographie médiévale (1972), ou o traballo pioneiro de Reyna Pastor de 1967 sobre a historia das familias en Castela e León nos séculos X-XIV, feito desde Arxentina. Dicíase que non había rexistros parroquiais na Idade Media nin censos de poboación para facer historia demográfica. De certo que os medievalistas dispomos de menos datos que os modernistas ou contemporaneístas, particularmente para escribirmos unha historia demográfica, pero iso non quere dicir que non se poida e deba investigar a poboación, cuantitativa e cualitativamente, afinando hipóteses e métodos que permitan espremermos ben as fontes conservadas. Hoxe aceptase mellor isto que fai 30 anos, o noso problema académico actual é máis ben o abandono da temática demográfica ou económico-social. De aí a importancia da recuperación da obra renovadora de Rubén para un  medievalismo que non queira voltar no século XXI a unha historia decimonónica de  Â"varones gloriosos’, el estudio de las personalidades y las batallasÂ". Por moito que agora existan mellores condicións para un amplo consenso sobre a necesidade de estudiar historicamente de xeito mixto e global, o individuo e o colectivo, a política e a sociedade,a infraestructura e a superestructura.

                Remátamos, xa que logo, este breve esbozo sobre Rubén García Álvarez como o historiador e medievalista galego, e universal, non sen antes facer una segunda proposta, máis ben un chamamento: que alguén edite de novo os tomos xa publicados, a finais do século pasado, e, máis que nada, esa segunda parte de Galicia y los gallegos en la Alta Edad Media. Consérvanse no Museo Etnolóxico de Ribadavia os manuscritos que Rubén deixou xa redactados: Documentación de función, 28/01-02-03-04-05. Semella que están completos, pois a editorial Pico Sacro anunciara no primeiro libro, en 1972, a parte de sociedade como de Â"próxima publicaciónÂ". Trátase ness segunda parte nada menos que a Â"Estructuración de los grupos sociaisÂ", as Â"Estructuras sociais y organización agrariaÂ", Â"Las clases productoras y el campesinado libreÂ", Â"Las clases ociosas. El doble círculo laico y clericalÂ". A historia de Galicia nolo agradecerá, e memoria recuperada do noso historiador ribadaviense, tamén.