Unha historia en positivo
Carlos Barros
Universidade de
Santiago de Compostela
Rese�a do libro de Camilo Nogueira, A memoria da naci�n. O reino de
Gallaecia, Vigo, Edici�ns Xerais, 2001, 322 pp.
��������������� Imos comezar polo
final: recomendamos altamente a lectura do libro de Camilo Nogueira sobre o
reino medieval de Galicia, non soamente � p�blico nacionalista, sen�n tam�n �s
interesados pola historia de Galicia, inclu�dos os historiadores de oficio.
Isto a pesar do estilo denso que� adopta
o ensaio por momentos (faise m�s lixeiro nas 100 p�xinas finais) por mor da
morea de nomes, datas, datos, xenealox�a de reis..., que dificultan o discurso.
Isto a pesar das fallas historiogr�ficas que se poidan atopar nesta obri�a, por
conta do autor ou da historiograf�a galeguista ou galega no seu conxunto.
��������������� O libro de Camilo non
pretende ser un traballo de investigaci�n sobre a historia medieval de Galicia,
sen�n unha interpretaci�n pol�tica e historiogr�fica acerca do reino medieval
de Galicia, desde o punto de vista nacionalista (p. 17), botando man doutros
libros m�is que de fontes directas. Enfoque pol�tico-historiogr�fico que ten
unha longa tradici�n no s�culo pasado, desde as Irmandades da Fala ata Xos�
Manuel Beiras, pasando por Castelao, tradici�n de historiograf�a galeguista que
o �O reino de Gallaecia� tenta actualizar, con �xito, na nosa opini�n, tanto
polo que di como polas portas que abre.
��������������� Pola contra a historia
acad�mica tende por tradici�n a primar a investigaci�n sobre a interpretaci�n,
fuxindo de calquera lectura pol�tica da historia, por moito que sexan
lex�timas, necesarias e inevitables, mesmo entre os propios historiadores (que
temos a obriga de po�er o rigor por riba da ideolox�a), segundo entendemos os
que formamos a rede acad�mica internacional Historia a Debate.
��������������� O libro do noso
eurodeputado facilita o contacto historia/pol�tica, historiograf�a
galega/historiograf�a galeguista, na procura dun terreo com�n, e plural, entre
universidade e sociedade no eido a historia, desde o momento en que recorre �
bibliograf�a acad�mica recente galega, espa�ola e portuguesa, para fundamentar
criticamente a s�a interpretaci�n historiogr�fica. Tr�tase dunha aut�ntica
nova, e hai m�is, na historiograf�a pol�tica nacionalista, que ata hai ben
pouco acud�a para inspirarse �s vellas formulaci�ns galeguistas ignorando os
avances historiogr�ficos nos �ltimos trinta anos nas universidades galegas.
O novo reino de Gallaecia
��������������� De resultas do rigor
que tam�n se quer acadar no ensaio que rese�amos, fican arrumbados boa parte
dos mitos medievais que iluminaron a historiograf�a galeguista desde os tempos
de Vicetto: herdanza decimon�nica de m�rtires e desfeitas� que foi continuada, e sistematizada, polo
nacionalismo no s�culo XX como base dunha acci�n a contracorrente dirixida,
ante todo, a crear conciencia nacional � redor das nosas lingua e da cultura. O
paso, nos �ltimos anos, do nacionalismo resistencialista � unha posible
alternativa democr�tica de goberno explica, e xustifica, o paso dunha historia
de Galicia �en negativo� a unha historia de Galicia �en positivo� onde, sin
agachar frustaci�ns e derrotas, se empeze a falar, desde o punto de vista
nacionalista, dos logros hist�ricos dos nosos antergos.
��������������� Dentro desta historia
en positivo que o primeiro tomo de �A memoria da naci�n� anuncia, o
descubrimento na Alta Idade Media dun novo reino de Gallaecia no noroeste
peninsular �, sen d�bida, o hach�dego m�is significativo e polo tanto o m�is
pol�mico. O reino de Gallaecia de Camilo, feito de realidades e de
interpretaci�ns imaxinativas, sup�n unha ruptura no seo dunha historiograf�a
nacionalista tradicionalmente atenta ��
independentismo -real ou suposto, segundo os casos- do rei Garc�a ou
daqueles nobres revoltos � monarqu�a astur-leonesa-castel� que foron quen de
construiren a reino de Portugal no s�culo XII ou de protagonizar, antes e� despois da escisi�n da Galicia bracarense, o
que se interpretou como rebeld�as galegas contra os antecedentes medievais do
Estado espa�ol, monarqu�as �alleas� que para Camilo Nogueira constit�en, sen
embargo, entre os s�culos VIII-XII, un reino imperial de Gallaecia moito m�is
amplo e poderoso co reino medieval de Galicia/Galiza que anticipa a Galicia
actual.
��������������� O reino medieval de
Galicia abragueu certamente partes occidentais de Asturias e Le�n, onde a�nda
hoxe se fala o galego: ben se ve a finais do s�culo XV no mapa da revolta
irmandi�a (que tam�n est� a espera dunha interpretaci�n nacionalista en
positivo) que chega ata o Bierzo e inclue algunha parte de Asturias. Sen
embargo, o que Camilo bautiza como reino de Gallaecia -nome da extensa
provincia romana que alcanzaba todo o noroeste peninsular- comprende toda
Asturias, todo Le�n e partes importantes das d�as Castelas, � dicir, a
xurisdicci�n pol�tica da monarqu�a asturiana, primeiro, e da monarqu�a
leonesa-castel�, despois, das que formaba parte o reino de Galicia con
reco�ecemento institucional pero sen poder de seu, salvo nalgunha coxuntura
fugaz. O argumento da galeguidade deste vasto espacio pol�tico est�, segundo o
noso autor, �na s�a orixe e na s�a acci�n e territorio, tam�n o foi [galego] en
aspectos simb�licos� (p. 185).
��������������� Desde logo as� foi no
tocante a territorio, econom�a e demograf�a, antes da inclusi�n de Castela:
Galicia constitueu a parte maior do reino cristi�n-occidental na pen�nsula ata
a toma de Toledo, sendo por iso a nobreza galega moitas veces decisiva na Corte
astur-leonesa,� sa�ndo das s�as filas
reis tan importantes como Fernando II e Alfonso IX de Le�n que est�n enterrados
na xustamente reivindicada Capela Real de Catedral de Santiago de Compostela.
Estamos dacordo, polo tanto, en que a vella historiograf�a espa�ola,
tradicionalmente insensible � unha identidade galega que estaba na Alta Idade
Media no seu berce nacional, desco�ece o peso social e pol�tico, adem�is de
relixioso e cultural, de Galicia na Coroa cristi�-occidental. De a� a
oportunidade deste libro � reinvindicar a Alfonso VI e Alfonso VII de Le�n e
Castela, ou� Fernando II e Alfonso IX de
Le�n, galegos coma n�s, poder�amos dicir. Heterodoxa lectura galeguista do noso
pasado medieval que tanto louva o car�cter imperial dos reis galaicos-leoneses
(p. 144) na s�a expansi�n cara o Sur (pp. 165-166) a conta da Espa�a isl�mica
(Al-Andalus), como a enorme capacidade pol�tica dunha aristocracia galega que
�governou tanto en Castela e Galiza como en Portugal� (p. 250), proba evidente,
todo hai que dicilo, dunha temper� desgaleguizaci�n da nosa aristocracia.
��������������� As� e todo Camilo pasa
por riba du feito hist�rico esencial: os centros do poder pol�tico das
monarqu�as noroccidentais de influencia galega sempre estiveron f�ra da Galicia
nacional, daquela en formaci�n, pola estratex�a dunha nobreza galega que �a
onde estaba o poder sen loitar pola centralidade pol�tica da antiga Galicia
lucense, o que resultaba por suposto cada vez m�is dif�cil segundo a Corte, e a
iniciativa militar contra Al-�ndalus, vanse desplazando cara o sur e o centro.
Os reis galegos mandaban deste xeito en Le�n e Toledo mentres a s�a Galicia
nativa ficaba obxectivamente perif�rica ata ser sustitu�da finalmente pola
hexem�nica Castela, proceso de castelanizaci�n que comeza no s�culo XII e que
Camilo estudia, a trav�s do discurso historiogr�fico castelanista e neogoticista,
sen decatarse das consecuencias a medio prazo da acci�n dunha nobreza medieval
galega que, logo da separaci�n de Portugal, vai detr�s dun poder real cada vez
m�is lonxano, que logo se volve hostil, optando por dispo�er a corto prazo, con
grande �xito, a maior influencia posible na Cortes de Oviedo, Le�n ou Toledo,
m�is que construiren un reino ampliado de Galicia coa s�a capital en Santiago
de Compostela, o que se cadra non houbera evitado a integraci�n de Galicia
�nunha dinast�a e nun estado dominado por outras terras e por outra l�ngua� (p.
190), pero o caso � que tampouco o intentaron, a diferencia de Portugal e
Castela, a�nda que temos para n�s que moitos galegos daquel ent�n tampouco o
sentiron demasiado, por mor dos beneficios que supuso para Galicia estar perto
da Corte.
��������������� En resumo,
reivindiquemos no que corresponda a galeguidade dos reis e reinados de
Asturias, Le�n e Castela, desde 718 ata 1230, pero tendo ben claro o
cortesanismo pol�tico asturiano, leon�s e castel�n, dunha parte importante dos
se�ores feudais de Galicia, que axuda a entender o auxe pol�tico, relixioso e
cultural, da Galicia medieval, pero tam�n condiciona a castelanizaci�n futura
da aristocracia laica e eclesi�stica galega, a diferencia dos grupos e clases
sociais que pularon pola Santa Irmandade do Reino de Galicia en 1467-1469, que
ficaron en Galicia nas �pocas moderna e contempor�nea salvagardando o uso
cotidi�n da l�ngua e a identidade galega ata o Rexurdimento.�
��������������� A�nda reco�ecendo a
necesidade da proposta rompedora dun reino de Gallaecia tan vasto cara a
promover o debate historiogr�fico e pol�tico sobre a Idade Media galega,
rehabilitando, no que sexa pertinente, � nobreza non independentista, c�mpre
atemperarla mellor en relaci�n coa realidade e � documentaci�n hist�ricas
realmente existentes, para eludir unha f�cil descalificaci�n desta tese tan
interesante e audaz desde posici�ns academicistas ou radical-nacionalistas.
��������������� �� certo que fontes musulmanas identifican como
galegos a todos os cruzados que vi�an do noroeste peninsular. Na� cr�nica �rabe�
citada ch�mase a Ramiro II de Le�n �rei dos galegos� (p. 152),� porque galegos eran os que viv�an na terra de
Santiago Apostol, estandarte dos asaltantes que baixaban do norte e do oeste a
�reconquistar� as s�as terras.� Este argumento
documentado reforza o protagonismo de Galicia na Coroa cristi�-occidental, pero
non ten forza legal, hist�rica ou historiogr�fica, para trocar unha realidade
pol�tica, cultural e hist�rica heterox�nica composta de galegos, asturi�ns,
leoneses e castel�ns. Da misma maneira que, salvando as distancias e esaxerando
o argumento, a denominaci�n de galegos atribuida hoxe en Am�rica Latina a todos
os emigrantes espa�ois non converte automaticamente � Estado espa�ol nun Estado
galego.
��������������� O termo Gallaecia que
utiliza Camilo nace coa dominaci�n romana pero desaparece na documentaci�n
posterior. � sabido que no lat�n medieval Gallaecia evoluciona como Gallecia,
Galletia, Gallecie, Galletie, Gallezia, Galliza..., ata chegar a Galicia e
Galiza. O galego Alfonso VII, por exemplo, asina privilexios reais como
�imperatore Adefonso imperante en Toleto, Legione, Cesaraugusta, Naiara,
Castella, Galletia�, de xeito que pode resultar confuso, mesmo anacr�nico,
utilizar a denominaci�n latina pre-medieval de Galicia para o conxunto do
Imperio de Toledo cando tanto o dereito consuetudinario coma o dereito escrito
denomina Gallaecia (� dicir, Gallecia no lat�n vulgar), � antecedente� da Galicia actual non � que fora
circunscripci�n administrativa romana o logo reino suevo. Ser�a, polo
tanto,� m�is intelixente, axeitado �s
fontes e a mentalidade da �poca, nomear � reino do noroeste peninsular como
reino de Galicia-Asturias e, sobre todo, como reino de Galicia-Le�n como se fai
nalg�n outro lugar do libro: �Portugal e Galiza-Le�n, os dous reinos galegos�
(p. 236). Desta maneira matamos dous p�xaros dun tiro: reivind�case, no que
corresponda que � moito, a autor�a galega nestes reinados, e reflexase moito
mellor a realidade institucional e pol�tica, social e cultural, daquel momento,
na procura desde terreo com�n do que fal�bamos antes entre historiogr�fica
galega e historiograf�a galeguista, entre historiogr�fia galega e unha nova
historiograf�a espa�ola e portuguesa ma�s comprensiva co car�cter plurinacional
da historia com�n espa�ola e pen�nsular. Senon se fai as� poder�a dicirse (con
raz�n s� en parte, pero os matices polo regular desaparecen nos debates) que se
est� inventando de novo a historia, que se quer fabricar un novo mito
nacionalista que supla �s mitos decimon�nicos sobre la historia de Galicia
moitos deles� hoxe descreditados
acad�micamente e desfasados pol�ticamente.
���������������
D�as estratexias galegas
��������������� Cando no libro se di
que os reis galegos de Galicia-Le�n, Fernando II e Alfonso IX, puideron �darlle
continuidade a un reino independente� (p. 242) galego, tal como vi�a de facer
Portugal (e Castela), non se explica porque non o fixeron: coidamos que en
realidade non quer�an porque a s�a estratexia era outra que lles deu, adem�is,
grandes beneficios. Desde os suevos ata os Reis Cat�licos a clase dirixente
galega estivo dividida, as veces militarmente, entre os que quer�an un reino
propio (posibilidade hist�rica que desaparece no s�culo XIII) e os que buscaban
usufructuar desde o reino de Galicia como plataforma o poder mon�rquico que
mandaba sobre Galicia. D�as estratex�as diferentes, e lex�timas, para alcanzar
o poder pol�tico con logros hist�ricos para �mbalas d�as, non s� para a clase
feudal sen�n tam�n, nalgunhas ocasi�ns, para o conxunto de Galicia. Na
tradici�n historiogr�fica galeguista non se entendeu as�, en positivo,� a funci�n da nobreza galega ata o libro de
Camilo que retoma ideas xa expresadas por Emilio Gonz�lez L�pez e outros.
Vexamos o caso paradigm�tico de Xelm�rez e o emperador Alfonso VII.
��������������� En 1111 � proclamado
rei de Galicia, na Catedral de Santiago, o galego Alfonso Raim�ndez, fillo de
dona Urraca e o conde Raimundo de Borgo�a, a fin de impedir que o rei de
Arag�n, Alfonso I o Batallador, se fixera coa Coroa castelano-leonesa, pero
tam�n reivindicando un reino hist�rico sen rei de seu. Todo por iniciativa da
nobreza laica e eclesi�stica de Galicia, dirixidos polo conde de Trava e por
Xelm�rez, que logran posteriormente facer do rei Alfonso Raimundez de Galicia o
rei Alfonso VII de Le�n, cidade onde ser� coroado unha vez apartado o aragon�s
e morta a s�a nai a rai�a Urraca. Por esta �traici�n a Galicia� Castelao dixo
do primeiro arcebispo compostel�n: �Os galegos admiramos o talento caciquil de
Xelm�rez, pero non estamos tristes por i�orarnos a data da s�a morte e a
sepultura en que xace, porque traicionou os nosos anceios e desviou as nosas
enerx�as, creando un Emperador para Toledo en vez de formar un Rei para
Compostela� (�Sempre en Galiza�, Madrid, 1977, p. 277).� Nin Pedro Froilaz de Trava nin Diego Xelm�rez
nin Alfonso Raim�ndez ti��n de seguro daquela a idea de ter �traicionado� �
reino de Galicia por asumir o rei galego as atribuci�ns xurisdiccionais m�s
amplias, desexadas por toda a nobreza peninsular, da Coroa de Le�n, que cingu�a
asimesmo Galicia e Castela, todo o contrario, e as� o v�an con toda
probabilidade os galegos informados da �poca (enfrontados a s�a aristocracia
eclesi�stica e laica por outros motivos, como na revolta de Compostela contra
Xelm�rez en 1117 e 1136), e as� o recolle agora Camilo Nogueira (pp. 173, 190,
195, 212). Temos para n�s que se descubrise a sepultura de Xelm�rez, que
segundo L�pez Ferreiro est� no claustro compostel�n, perto do tesouro
catedralicio (�Historia de la Iglesia de Santiago�, tomo IV, p. 219), os
galegos de hoxe lle dariamos tanto m�rito como �s emperadores galegos-leoneses
da Capela Real. A�nda sabendo que Alfonso VII, apoiado por Xelm�rez, fixo
posible o reino independente de Castela cando reparteu en vida o seu imperio
dando � seu fillo Fernando o reino de Galicia-Le�n e o seu primox�nico Sancho o
reino de Castela. A�nda sabendo que no reinado do neto de Alfonso Raim�ndez,
Alfonso VIII, principia a elaboraci�n dunha historia de Espa�a que inventa
retrospectivamente o papel de Castela e esquence o papel de Galicia (pp.
234-235).
��������������� En suma, d�as
estratexias galegas victoriosas nas d�cadas centrais do s�culo XII con
resultados diversos a longo prazo. Alfonso Raim�ndez se fai desde a Galicia
lucense co trono de Castela-Le�n, � tempo que o seu curm�n Alfonso Enr�quez� transforma a parte sure�a de Galicia, o
antigo centro do reino suevo de Galicia, no novo reino de Portugal, en
representaci�n dunha nobreza galega ma�s independente das Cortes de Asturias,
Le�n e finalmente Castela, que non deixa de manifestarse posteriormente
apoiando a Portugal nas guerras civ�s pola Coroa de Castela.
Galicia con Portugal
��������������� Na guerra civil
peninsular con ramificaci�ns europeas iniciada en 1366, a linaxe dos� Castro acudiu en axuda de Pedro I de Castela,
que ti�a asimismo apoio nas cidades galegas, contra o futuro rei Enrique II.
Logo do asasinato de Pedro o Cruel, o rei Fernando de Portugal, con vistas �
uni�n das d�as Coroas peninsulares, facendo causa com�n cos nobres galegos
petristas moi relacionados con Portugal, interv�n en Galicia contra Enrique o
Trast�mara, quen vence coas armas � rei Fernando repetidas veces chegando a
ocupar Lisboa por dous meses.� Esta
converxencia de Portugal cun� sector da
nobreza galega volve a se producir na guerra 1475-1479 pola Coroa de Castela
-moi ambicionada pola nobreza ib�rica e europea- entre Isabel a Cat�lica e
Xoana a Beltraneja, que casara con Alfonso V de Portugal. O bando pro-portugu�s
en Galicia, dirixido por Pedro �lvarez de Soutomaior, era menos influ�nte en
Galicia que o liderado fac�a cen anos por Fernando de Castro, pero ti�a
relaci�ns m�is estreitas con Portugal e a s�a Corte, onde Pedro Madruga era
Conde de Cami�a (dic�a ser adem�is Vizconde de Tui e Mariscal de Baiona).
Alfonso V Portugal resultou igualmente derrotado por Castela.
��������������� �Como afectan a
Galicia estas derrotas do bando nobiliar portuguesista do tardofeudalismo
galego?
��������������� A finais da Idade
Media a tendencia europea dominante levaba � unificaci�n de reinos e Coroas
cara a un grande Estado na pen�nsula ib�rica, unha vez que os mouros foran
pr�cticamente expulsados polos reis cristi�ns. Xa pasara logo o momento da
creaci�n dun reino independente galego, posibilidade que foi real nos s�culos
XI e XII, cando o sistema feudal e as nacionalidades, cidades e rexi�ns, que
xurdiron del estaban en proceso constitu�nte. De feito ningu�n o reinvindica,
nin tan siquera nos feitos, na Baixa Idade Media.� A opci�n hist�rica que exist�u
verdadeiramente, nos s�culos XIV e XV, non era con todo menos interesante para
a nacionalidade galega, como ben se exp�n no libro, a�nda que o autor iguale
Galicia con Portugal, o que era moi certo no tocante � idioma pero non
pol�ticamente. No caso de que Portugal ga�ara a guerra pola Coroa de Castela,
pod�a ser en efecto hist�ricamente factible un �Estado que se estendese por
toda a pen�nsula, contando o tronco galaico-portugu�s cun papel b�sico
territorial, pol�tico e cultural� (p. 252). Se o grande Estado peninsular que
demandaban os tempos resultase da fusi�n de Portugal e Castela en lugar de
Castela e Arag�n, a situaci�n de Galicia ser�a daquela ben distinta,
especialmente respecto dos nosos idioma e cultura, posto que o galego-portugu�s
(naquel ent�n unha soa l�ngua) ti�a todas as papeletas para ser l�ngua oficial
no novo Estado, o que non � pouco, a�nda que temos d�bidas do que acontecer�a
con Galicia nos planos social e pol�tico.
��������������� �O Estado
portugu�s-castel�n acabar�a sendo menos centralista que o Estado
castel�n-aragon�s? Probablemente, non, seguir�a de seguro o cami� dos dem�is
Estados absolutistas. Temos adem�is o dato relevante da posici�n claramente
anexionista do reino de Portugal cara o reino de Galicia nas citadas guerras
sucesorias, que se reflexou nas fontes hist�ricas e na� historiograf�a portuguesa. Dise na �Historia
de Portugal� de Ver�ssimo Serr�o: �Em vez de atacar Castela, preferiu o monarca
[Don Fernando] em Junho de 1369 investir contra a Galiza, por terra e por mar,
com o desejo de aumentar o seu dom�nio territorial ao norte do Minho� (tomo I,
p. 285). Na guerra de Pedro Madruga por cambiar o trono castel�n temos o
testimu�o directo de Alfonso V quen, en 1476, tenta obter dos Reis Cat�licos,
nunhas negociaci�ns� cara � paz, a
absorci�n pol�tica de Galicia en nome dos dereitos sucesorios da s�a muller Xoana,
filla de Enrique IV, sobre os �Regnos de Castella, lhe soltassem livremente
-demandaba o monarca portugu�s-� algua
parte do senhorio della, e que esta seria ho regno de Galiza com todos os seu
termos� (cita dun libro meu recollida asimesmo por Camilo, p. 291).
��������������� � dicir que, vista a
desequilibrada relaci�n de poder entre o tricentenario reino de Portugal e un
reino de Galicia moito m�is antigo pero hist�ricamente sen poder de seu, visto
o imperialismo portugu�s e vista a previsible tendencia centralista dun
hipot�tico Estado portugu�s-castel�n, a situaci�n subalterna da Galicia moderna
e contempor�nea dar�a lugar sen d�bida a un problema rexional pero non a un
problema nacional, o cal -insistimos- non � pouco.
���������������
Historiograf�a espa�ola e
diversidade nacional
��������������� Camilo Nogueira
arremete no libro contra a ideolox�a oficial, esencialista, castelanista, da
historiograf�a espa�ola, encarnada en Men�ndez Pidal, e en menor medida ataca
tam�n � historiograf�a oficial portuguesa, en �mbolos dous casos por
disminuiren ou desco�eceren a papel de Galicia na historia medieval peninsular.
Asemade o autor cita en positivo �s historiadores galegos de onte e de hoxe.
Unha estratexia historiogr�fica intelixente quitando a identificaci�n, a todas
luces excesiva e ineficaz para os seus obxectivos, que se fai entre
historiograf�a e historiograf�a oficial, tanto no caso espa�ol como no caso
portugu�s.
��������������� A cr�tica que se fai
en �O reino de Gallaecia� � castelanismo do vello medievalismo espa�ol
sem�llanos correcta, e m�is hoxe� que
volve o interese -pol�tico e historiogr�fico- por unha historia de Espa�a
outravolta centrada nos �grandes homes�, sobre todo reis, e non sempre
acomodada a plurinacionalidade xa reco�ecida pola Constituci�n de 1978.
��������������� Realmente a historia
de Galicia, que naceu dunha intencionalidade pol�tica provincialista e
rexionalista, non o esquenzamos, empezou a facerse seriamente no s�culo XIX
porque os libros de historia de Espa�a non falaban dos feitos hist�ricos da
Galicia, ou se falaba pouco e mal. Poden pensar alg�ns que a orientaci�n nacionalista
de Camilo o leva a confrontarse aprioristicamente coan toda a historiograf�a
espa�ola, utilizada a miudo no libro como sin�nimo de historiograf�a oficial,
esencialista, castelanista, pero o problema�
historiogr�fico que se plantea en �O reino de Gallaecia� vai al�n das
ideolox�as: calqueira historiador que investigue sobre Galicia e queira
integrar as s�as hip�teses e conclusi�ns no cadro da historiograf�a espa�ola (o
que non sempre se fai, todo hai que dicilo) vaise atopar con evidentes
prexuizos castelanistas, centralistas, espa�olistas. �No � xusto por amor �
verdade hist�rica e por honradez intelectual reaccionar cr�ticamente? Temos o
caso do historiador liberal, non nacionalista, Emilio Gonz�lez L�pez, que cando
descubre a galeguidade do reino de Le�n no tempo de Fernando II, vese na obriga
de criticar de contado �a percepci�n dos historiadores espa�oles, m�is dados a
repetir os lugares com�ns recibidos tradicionalmente, que a examinar os feitos
hist�ricos con inter�s e coidado� (�Grandeza de decadencia do Reino de
Galicia�, 1978, p. 252). Neste sentido queda moito por revisar e o libro de
Camilo contribue abrindo un importante debate, que non ter� continuidade se se
demoniza � historiograf�a espa�ola, da que forma parte a historiograf�a galega,� ou se desde a banda acad�mica se silencia
esta aportaci�n historiogr�fica cr�tica por prexuicios pol�ticos.
��������������� � inexacto dicir,
coidamos n�s, que a �historiograf�a espa�ola sigue dominada polo pensamento de
Men�ndez Pidal e os seus ep�gonos sobre o ser espa�ol� (p. 10). Est� xa
estudiado por parte da historiograf�a espa�ola como o imperialismo castelanista
do coru��s Ram�n Men�ndez Pidal, a partir de �La Espa�a del Cid� (1929), serve
de base para a formulaci�n da historiograf�a fascista nos anos 40 e 50 (Gonzalo
Pasamar, �Historiografia e ideolog�a en la postguerra espa�ola. La ruptura de
la tradici�n liberal�, Zaragoza, 1991, pp. 313-315). Sendo as� superado este
enfoque esencialista nos manuais de historia de Espa�a dos anos 60 e 70
animados por Vicens Vives, Pierre Vilar, Miguel Artola, Manuel Tu�on de Lara...
De xeito que o historiador da literatura Diego Catal�n Men�ndez-Pidal, no
pr�logo �Los espa�oles en la historia� (1991) de Ram�n Men�ndez Pidal, �non pon
as� mesmo en evidencia a ideolox�a castelanista deste con argumentos que sirven
a Camilo, xustamente, para facer a cr�tica galeguista de propio Men�ndez Pidal?
(pp. 296-302).
��������������� A transici�n
historiogr�fica nas universidades � anterior � transici�n pol�tica xeral e xera
un novo xeito de escribir a historia en Espa�a, baseado no estudio da sociedad
e da econom�a, salientando o protagonismo colectivo sobre o protagonismo
individual, a xente com�n sobre os persoeiros, os reis e os homes de Estado, a
mentalidade social sobre a cultura libresca... Nova historia promovida pola
escola dos Annales, o marxismo e o neopositivismo, que concentrou adem�is os
esforzos da investigaci�n en �mbitos locais, rexionais e nacionais (Galicia,
Euskadi e Catalu�a), marxinando claramente no eido acad�mico �s enfoques
t�picos da historiograf�a franquista, e incluso �s temas propios da
historiograf�a liberal (non menos tradicional metodol�xicamente): historia
pol�tica, historia acontecimental,�
biograf�a, historia de Espa�a. En Portugal a nova historia de Mattoso,
autor que sirve de apoio a Camilo, reflexa tam�n este cambio que tivo un
alcance mundial.
��������������� Desco�ecer a evoluci�n
da historiograf�a espa�ola nos �ltimos 30 anos � tirar pedras contra o propio
tellado. Se queremos reinvindicar a historia de Galicia nas historiograf�as peninsulares
non debemos metelas no mesmo saco. De ter os novos historiadores espa�oles dos
anos 70 e 80 un prexu�zo non ser�a contra �� diversidade das naci�ns
peninsulares� (p. 10) senon m�is ben contra da idea hist�rica e pol�tica dunha
Espa�a nacional. Claro que a mediados dos a�os 90 iniciouse un retorno, dentro
e f�ra das nosas universidades, � historia pol�tica, � historia acontecimental,
� biograf�a, � historia de Espa�a, regresi�n que est� xerando certo debate
historiogr�fico e pol�tico que coidamos non deber�a retrotraernos � �La Espa�a
del Cid�, salvo que o Estado espa�ol� e
as s�as universidades involucionaran � situaci�n ideol�xica, historiogr�fica e
pol�tica da posguerra, o que por suposto non vai suceder.
��������������� Camilo cr�tica
acertadamente �s que identifican ou poden identificar �un�voca e negativamente
o car�cter nacional coa soluci�n pol�tica independentista� (p. 95), o que se
corresponde coa s�a executoria pol�tica. A nosa pregunta �: �non deber�amos
dicir o mesmo no terreo cultural e historiogr�fico? Si desde Galicia queremos
coadxuvar a unha historiograf�a espa�ola e peninsular com�n e diversa que tome
en consideraci�n suxeitos hist�ricos nacionais, rexionais e locais, �non
haber�a que aliarse cos historiadores de Castela-Le�n e de Portugal, de Catalu�a
e de Madrid, que� pensan igual que n�s,
que o pasado ten que server para comprendermos cr�ticamente o presente e
construirmos un futuro m�is plurinacional e plurirexional? Obxectivo que se
dificulta enormemente se se cae na confusi�n, conscente ou inconscente, das
actuais historiograf�as espa�ola e portuguesa coas historiograf�as espa�olista
e portuguesista das �pocas de Franco e Salazar, sobre todo agora que os
prexuicios esencialistas volven polos seus foros. Sobre a base dunha historia
com�n e diversa, c�mpre animar � necesario debate historiogr�fico, dado que a
tendencia pol�tico-historiogr�fica de cadaqu�n -incluidos os historiadores- �
defender a historia propia en detrimento doutros: galegos, asturi�ns, leoneses,
castel�ns, portugueses... As obvias resistencias doutras historiogr�ficas
nacionais e rexionais a reco�ecer, concretamente, o lugar sobranceiro da
Galicia medieval esixen por conseguinte, se se quer ser convincentes, afinar
nos datos xustificativos e nas nominaci�ns propostas, cara o obxectivo
compartido duna historia peninsular que�
reco�eza no pasado cando menos a diversidade nacional e rexional
plasmada no t�tulo VIII na Constituci�n espa�ola de 1978, que reco�ece o
car�cter hist�rico nacional de Galicia, Euskadi e Catalu�a, e que combata
consecuentemente o regreso das historiogr�f�as m�is tradicionais tanto no
terreo acad�mico como pol�tico.
���������������
�Como escribirmos a historia?
��������������� Deixo para o final
desta longa recensi�n -o tema o merece- o que m�is pode sosprender o
historiador que se achegue a este libro: o seu enfoque metodol�xico e
historiogr�fico tan cl�sico, � dicir, unha historia pol�tico-institucional e de
grandes protagonistas individuais, principalmente nobres e reis. Xunto coa a
historia social, da econo�a e das mentalidades colectivas, falta pois no libro
�Memoria da naci�n� a xente, os protagonistas populares que fixeron -e seguen a
facer- a historia de Galicia traballando, revolt�ndose, influ�ndo, de maneiras
a mi�do invisibles pero decisivas, na evoluci�n da sociedade, da econom�a, da
conciencia, da pol�tica. Estamos certos de que non � por ignorancia do autor
esta ausencia da historia non pol�tica, da historia colectiva. Ocurr�nseme tres
motivos para tentar comprender esta falla:
1) Para cuestionar a historiograf�a castelanista
de Men�ndez Pidal esc�llese o mesmo terreo pol�tico-institucional. Ter�a a s�a
l�xica, pero � unha l�xica infernal: unha verdadeira trampa historiogr�fica. No
eido xur�dico-institucional, o reino sen poder de seu da Galicia medieval, non
fai m�is que amosar a s�a febleza respecto dos reinos veci�os, de quenes
adem�is dependeu pol�ticamente case sempre Galicia por moito que os reis foran
galegos. A galeguidade dos �grandes nomes� da nobreza galega que foron reis,
f�ra da Galicia que empezaba a falar galego, non abonda para persuadir a quen
te�a unha mentalidade historiogr�fica tradicional logo xuridicista -lembrar que
escollimos� este campo para o
debate-� da potencia de Galicia, e menos
a�nda se cambiamos o nome -legal- dos reinos de Asturias, Le�n e Castela, pola
vella denominaci�n provincial romana.
��������������� So facendo entrar na
Historia � conxunto dos galegos podemos contrarrestarmos o peso das
instituci�ns e da pol�tica nobiliarias, � tempo que faise doada unha
explicaci�n m�is profunda da historia pol�tica. O que require enfoques
mexturados de historia social, econ�mica, cultural e mental, que dean conta dos
dous procesos hist�ricos m�is importantes que te�en lugar en Galicia
entrementres a s�a nobreza fai pol�tica, ga�a e perde poder, batallas e terras:
a) a constituci�n nacional de Galicia, que ser� o que quede cando a nobreza
fuxa de Galicia; b) a formaci�n e crise dun r�xime feudal con caracteristicas
ben propias. Un e outro proceso, que hai que entender entrelazadamente,
aportar�n elementos capitais para comprender a paradoxal evoluci�n hist�rica da
Galicia medieval, que � imposible dilucidar prestando soamente atenci�n �
pol�tica, � xenealox�a, �s instituci�ns ou � dereito, nun tempo da meirande
fragmentaci�n da soberania pol�tica, moi distinto � �poca contempor�nea.
2) A dificultade existente para combinar enfoques
econ�micos, sociais, pol�ticos, culturais, mentais, m�is a�nda nun ensaio que
depende da bibliograf�a publicada. De modo que a pelota volve �� campo estrictamente acad�mico, a nosa cr�tica
volvese as� autocritica.� Os novos
historiadores progresaron dos anos 70 e 80�
da historia pol�tica � historia econ�mico-social e logo � historia das
mentalidades, pero tratando os diferentes eidos ailladamente, sen conectar polo
tanto os diversos niveis da realidade hist�rica, esnaquizando en suma �s
suxeitos colectivos da historia. Emporiso estamos agora a debatir un novo
paradigama historiogr�fico que faga posible estas aproximaci�ns globais,
indispensables para comprendermos o nacemento e desenvolvimento dun fen�meno
tan complexo como � o nacemento dunha naci�n.
�������������� 3) Se �s dous puntos
anteriores engadimos o entusiasmo pola pol�tica, e a s�a capacidade para facer a
historia, que caracteriza � noso representante europeo, entenderemos mellor o
porque da� primac�a metodol�xica que se
lle concede � pol�tica no libro. Onde lemos incluso que �o poder pol�tico
propio, sobre unha base cultural espec�fica, explica e determinou que en
Gallaecia nacera un romance propio� (p. 141). A verdade � que o paso do lat�n
cl�sico � lat�n vulgar e deste �s l�ngoas romances s� se pode explicar cunha
historia �desde embaixo�, por tratarse dun proceso de orixe popular que rematou
por atinxir �s clases dirixentes, por tratarse dun problema de historia social
m�is que dun problema de historia pol�tica nobiliaria. Outra afirmaci�n que
compr�a matizarmos � cando se di que o nacemento de Portugal �ter�a raz�ns m�is
ligadas � divisi�n interna das li�axes tradicionais galegas�, ou que �o
conflicto que levou � independencia do condado de Portucale tivo, naturalmente,
motivaci�ns din�sticas� (pp. 117, 120). A separaci�n de Portugal do reino
Galicia-Le�n-Castela responde a fondas raz�ns sociais e culturais, econ�micas e
mentais, sen as cales o reino de Portugal non ser�a m�is cun feito pol�tico
ef�mero, froito das liortas de familias nobres. �Como relacionar estes
conflictos de poder cos fondos fen�menos sociais e de mentalidade determinantes
no medio e longo prazo? Isto � que o que queda por facer. Camilo Nogueira xa
traballou abondo -e con resultados- o enfoque pol�tico nobiliario, adic�ndolle
o seu tempo de lecer, agardamos expectantes os dous tomos que faltan, e
animamos a outros/as a seguiren investigando e interpretando. Os tempos son
chegados.
���������������