Afonso VII,
rei de Galicia*
Carlos� Barros
Universidade de Santiago de
Compostela
��������������� �
toda unha faza�a publicar 121 anos despois, e en galego, a obra do p�rroco de
Vedra e logo represaliado defensor do cabido de Santiago, Antonio L�pez
Ferreiro: �Don Alfonso VII, rey de Galicia, y su ayo el conde de Traba (1885).
Edici�n oportuna, e necesaria, polo que ten de �recuperaci�n da memoria historiogr�fica dun
reinado esquecido, xustamente agora cando o debate sobre as identidades
nacionais en Espa�a xira, en exceso, � redor da (s) monarqu�a (s), privilexiando
nomeadamente �no cadro do retorno da vella historia- o nivel institucional como
factor determinante dos acontecementos e procesos hist�ricos.
��������������� Superestructuras
pol�ticas que, � preciso �recordalo,
manifestan profundas realidades desemellantes de orde social, o que nos leva a
diferenciar conceptualmente o ininterrompido �a�nda que minguante- �reino
medieval de Galicia� dos escasos �a�nda que significativos- �reis medievais de
Galicia�. Remitindo, por conseguinte, a formaci�n de Galicia como nacionalidade
hist�rica, reco�ecida polo titulo VIII da Constituci�n espa�ola, � continuidade
material, econ�mica e cultural, dun reino social m�is que �s avatares, �s veces
caprichosos, dunha oligarqu�a nobiliaria na procura do maior poder posible,
apoi�ndose cando � precisa base social do reino de Galicia, en tempos de
inestabilidade e fragmentaci�n�� pol�tica.
���������������
Rei propio
��������������� L�pez
Ferreiro, consecuentemente co t�tulo da s�a obra, relata os feitos pol�ticos
que aconteceron mentres Afonso Raim�ndez, nacido en Caldas de Reis de dona Urraca,
filla de Afonso VI, tam�n galego e rei de Galicia, Le�n e Castela (1040-1109). Criado
no reino de Galicia pola familia de Pedro Froilaz, conde de Traba, cabeza
da� nobreza laica, � proclamado, por
iniciativa do seu aio, rei de Galicia en 1109, logo de morrer o seu av� e ter denunciado
o Papa como inv�lida a voda �incestuosa� da s�a nai Urraca, primeira herdeira
de Afonso VI, con Afonso de Arag�n o Batallador.
En 1111 ser� solemnemente coroado por Xelm�rez na catedral de Santiago, que o
ratifica de novo como rei de Galicia a finais de 1116, consolidando deste xeito
a variable e dif�cil alianza �Traba-Xelm�rez en favor da causa do neno rei
�ti�a 4 anos en 1109- na guerra civil con Dona Urraca polo control de Galicia e,
sobre todo, a sucesi�n no trono de Le�n e Castela, que inclu�a formalmente
Galicia e Asturias, unificado por vez primeira nos tempos dos seus bisav�,
Fernando I (1037-1065), e av�,� Afonso VI
(1072-1109).
��������������� �
ano seguinte desta terceira e derradeira proclamaci�n galega como rei do
protexido dos Traba, asinan nai e fillo o pauto do Tambre, engadindo Toledo,
recuperado � Islam polo seu av�, � reino de Galicia, entre os estados que lle
correspond�an desde xa � noso Afonso VII para os puidese gobernar �insiste o
autor no libro que introducimos- con �completa soberan�a e independencia�. A
finais deste ano de 1117, resolta a revolta social de Compostela, entrar� o
neno rei en Toledo, considerando esaxeradamente L�pez Ferreiro que, desde
ent�n, Afonso VII �no se chamou Rei de Galiza tan s�, sen�n de Espa�a�. Dando incluso
por practicamente terminado o seu libri�o, se ben non ser� ata 1126 cando, pola
morte da s�a nai, � investido Afonso de Galicia como rei de Le�n e Castela. �mbolos
dous reinos da meseta norte dividiranse outra volta a s�a morte en 1157, non
sen antes ser proclamado, en 1135, Afonso VII na catedral agora de Le�n �onde
est� enterrado- �Imperator totius Hispaniae. Unha importante e temper�n tentativa de
reconstrucci�n goticista, que abrangu�a partes do Pa�s Vasco e de Catalu�a
-pero non Portugal-, celebrada despois xeralmente pola historiograf�a
nacionalista espa�ola� e tam�n
recentemente, a�nda que� semelle paradoxal,
por unha historiograf�a nacionalista galega que v�n de reinterpretar e
reivindicar o imperio leon�s do s�culo XII como unha feliz expansi�n do reino
de Galicia.
��������������� De
a� a orixinalidade desta obra publicada en 1885 referida a un rei propio de
Galicia, activo como tal -por medio dos seus mentores- entre 1109 e 1126,� tradicionalmente desco�ecido pola historiograf�a
espa�ola, que v�n considerando,� ata o
d�a de hoxe, a dona Urraca como �nica ra��a de Le�n e Castela -e polo tanto de
Galicia- neses convulsos anos 1109-1126, tomando claramente partido pola filla
de Afonso VI contra os partidarios de Afonso VII, cuxa realeza soamente se
reco�ece entre 1126 e 1157, polo que antes � nomeado m�is que nada como
Infante, no que curiosamente tam�n cae alg�n documento� redactado polos seus promotores.
��������������� Foi
algo habitual na historiograf�a galega desde s�culo XIX, independentemente das
diferencias ideol�xicas, �distinguir reis
privativos de Galicia, antes e despois do indiscutible Garc�a (1065-1072). Benito
Vicetto divide tam�n en dous per�odos, anterior e posterior � ano 1126,� o reinado de Afonso VII, que describe como ��monarqu�a galaica� e �imperio espa�ol�,
respectivamente.� O mesmo fai Manuel
Murgu�a con Ordo�o II (914-924): primeiro rei de Galicia e logo rei de Le�n, que
inclu�a � anterior, escribe na s�a inacabada Historia de Galicia. �A muller deste rei galego de Le�n do s�culo X,
Aragonta, abandonada por el e refuxiada ata a s�a morte no mosteiro de Salceda
de Caselas, recibe tam�n de L�pez Ferreiro a cualificaci�n de �reina gallega�. A
historiograf�a galeguista do s�culo XX continuou xustamente esta distinci�n que
afecta a reinados enteiros ou, con frecuencia, a confortable sala de espera
para un reinado territorial m�s extenso, que non sempre chegou. �
Nova vella
historia
��������������� O
noso autor utiliza como fonte principal a Historia
Compostel� na edici�n latina (a cr�nica non ser� publicada en castel�n ata
1950) de Henrique Fl�rez �(1765),
contrastada coa versi�n do s�culo XIV que se conservaba na catedral de Santiago.
Tam�n� bota man do �An�nimo
de Sahagun e algunha outra documentaci�n que se reproduce no Ap�ndice do
libro. Tanto Vicetto (1872) como Murgu�a (1898) xa utilizaran a Historia Compostel� para falar do
primeiro arcebispo de Santiago, ning�n deles tivera por tanto o mesmo obxecto
que L�pez Ferreiro nesta obra. A verdade � que sobre Afonso VII como rei de
Galicia non dispomos a�nda hoxe dunha monograf�a actualizada desde un enfoque
m�is social e global. Nin tan sequera existe unha colecci�n documental m�is
completa relacionada con este rei de Galicia, antes de se transformar no
emperador leon�s. Esperamos que a reedici�n da obra de L�pez Ferreiro contrib�a
a animar a outros historiadores a superar tales deficiencias.
��������������� O
problema que te�en en com�n as cr�nicas medievais e a historiograf�a
decimon�nica, que hoxe volve con forza na historia escrita pensando nun p�blico
virtualmente interesado polos pasados nacionais, � certo reduccionismo -para nosoutros
inaceptable-� da historia colectiva �s �grandes
figuras� da historia, e os seus contextos pol�ticos, institucionais, xur�dicos
e militares. �Nova vella historia� que leva � lector -e a mi�do � propio historiador;
non � caso de Don Antonio- a perderse entre unha manchea de nomes e lugares,
datos e datas. No tema que nos ocupa, o perigo � extraviarse entre as idas e
voltas dos actores individuais, das s�as alianzas e pautos, que afectaban directamente
� formaci�n, separaci�n e anexi�n dos diferentes e solapados reinos. �Calquera se marea entre tantas rupturas e
reconciliaci�ns do fillo coa nai, do conde de Traba con Xelm�rez, de Urraca co
seu home Afonso de Arag�n (cinco reconciliaci�ns detecta o autor), e tam�n �dos veci�os, c�engos e cabaleiros de
Compostela e a s�a terra, co seu se�or bispo. �
��������������� Unha
virtude do libro de L�pez Ferreiro � que esclarece abondo as confusas e revoltas
novas que ve�en na Historia Compostel�,
�resumindo, ordenando e clasificando os
datos segundo o seu obxecto de estudio, seguindo a nova historiograf�a positivista:
a m�is avanzada do mundo (occidental) a finais do s�culo XX. Coet�neo de Ranke,
o p�rroco de Vedra foi pioneiro e mestre dunha historia feita �con documentos�,
o que non lle impediu escoller temas e �fontes, e interpretar os datos de acordo coa
s�a ideolox�a, igual que fixo desde Alema�a o fundador desta tendencia
historiogr�fica, Leopold von Ranke, sen faltar por suposto a certa deontolox�a
profesional (naquel ent�n, en formaci�n). Formado na Escuela Superior de Diplom�tica,
recen creada en Madrid, tivo Antonio L�pez o reco�ecemento como historiador
erudito por parte da historiograf�a galega (Murgu�a) e espa�ola (Men�ndez ��Pelayo).
��������������� Outra
cousa � que, m�is dun s�culo despois, te�amos ou non a obriga cr�tica de po�er de
manifesto a falta dun enfoque m�is social da historia, que est� m�is presente noutras
obras do autor; dito doutra maneira: o papel do conxunto do reino de Galicia, entendido
como espacio socio-cultural, �nese drama
de reis, condes e bispos, tan ben descrito polos autores da Compostel� e compendiado por L�pez
Ferreiro e outros (en especial nas biograf�as de Xelm�rez). Estamos obviamente
propo�endo unha nova acepci�n de �reino�, documentada hist�rica e
historiogr�ficamente, que a�nda non v�n nos diccionarios. Estes soen entender
restrictivamente �reino� como �territorio o Estado con sus habitantes sujetos a
un rey� (DRAE) �ou �territorio gobernado por
un rei� (DRAG), confundindo �reino� (espacio) con �reinado� (tempo), eliminando
da historia os reinos sen reis privativos como foi Galicia na meirande parte
das idades medieval e moderna.
Ollada rexionalista
��������������� O
rexionalismo pol�tico e historiogr�fico de L�pez Ferreiro levoulle a tratar �
reino de �Galicia do s�culo XII como unha
patria, pa�s e naci�n, en plena Restauraci�n centralista e canovista, a pesar da s�a
co�ecida devoci�n medular pola patria espa�ola, derivada do seu tradicionalismo
cat�lico, antiliberal e filocarlista, que lle permit�a vincular doadamente �patria
grande� con �patria chica�. Anticipando, en 1885, o enfoque de �El
Regionalismo� (1889) de Alfredo Bra�as -22 anos m�is novo- como parte dos seus anovados
�ideales de reorganizaci�n pol�tica y social de Espa�a�, ben diversos do
federalismo e o confederalismo de ra�z liberal e revolucionaria.
��������������� O
feito certo de que o noso c�engo historiador baseara a identidade de Galicia nas
instituci�ns tradicionais, Igrexa e Monarqu�a, en lugar da �da s�a etnia,
costumes, h�bitat� como fac�a Murgu�a (Ram�n Villares), non resta m�rito �s
seus traballos sobre a historia medieval de Galicia, pero obr�ganos, co
pretexto da segunda edici�n da s�a obri�a sobre Afonso VII, a actualizar e afondar
-desde embaixo- na s�a interpretaci�n, partindo incluso da s�a selecci�n de datos,
condicionados de entrada polos tres autores da haxiograf�a do primeiro
arcebispo compostel�n. Defensor sempre de Diego Xelm�rez, L�pez Ferreiro,
adorna as s�as calidades con axeitadas citas dos seus bi�grafos e tam�n c�engos
compostel�ns, Nuno, Hugo mailo franc�s Xiraldo, que o presentan como o �escudo�,
�patr�n� e �facho� de Galicia, �titor e
xefe de t�dolos �galegos: Gallicianorum dux et tutor. Non chega
tan lonxe o autor gabando, en 1885, � conde de Traba cando o relaciona as�
mesmo coa patria e o pa�s galego. Pero deixa ben claro, seguindo a cr�nica de Xelm�rez,
que ser� a unidade final de �mbolos dous l�deres da nobreza galega, �� redor de Afonso Raim�ndez, o que far�
posible que o reino de Galicia �te�a
primeiro un rei de seu, e logo un emperador en Le�n. Pedro Froilaz, facedor e
titor do rei neno, �xura amizade a� Diego Xelm�rez e reparto de cargos na Corte
galega: �Respecto da entronizaci�n do Infante Don Afonso, e da distribuci�n das
dignidades e cargos da s�a Casa, xuro obrar con V�s de com�n acordo mentres o
tiveramos no noso poder�.
Rei e
nobreza
��������������� Est�
claro que o derradeiro rei privativo de Galicia �, como os que o precederon, unha
creaci�n pol�tica da alta nobreza laica e da Igrexa, o que non quer dicir,
naturalmente, que unha e outra non act�en conxuntamente como clase dirixente
dunha sociedade feudal, espacial e� culturalmente
diferenciada, que, no s�culo que segue, dar� lugar a un idioma oficial e unha
literatura propios, que brillar�n nunha Corte de Castela, que xa non estar� �no
noso poder�. �O feito de que a identidade
ling��stica de Galicia se formara nos s�culos XII-XIII nas d�as beiras do r�o
Mi�o, independentemente da pertenza da vella Gallaecia sueva a dous reinos e
coroas diferentes, ratifica a sabida dimensi�n sobreestructural das d�biles e
transitorias monarqu�as medievais, s�ntomas e consecuencias de complexos,
variables e diversos fen�menos de formaci�n nacional, que responden a �causas m�s fondas e de longa duraci�n,
inseparables polo demais da incidencia social e cultural dos resultados finais
das loitas das elites polo poder territorial na pen�nsula ib�rica.
��������������� Antonio
L�pez Ferreiro aposta, como a maior parte dos historiadores galegos que se interesaron
por aquel per�odo, polo partido nobiliario-eclesi�stico que enarboraba a Don
Afonso contra Dona Urraca, asegurando que era �a causa popular en Galiza; a que
espertaba o entusiasmo das masas, e a considerada como �nica soluci�n xusta e
proveitosa ao benestar xeral do pa�s�. Proseguindo coa Historia Compostel� narra as� como Afonso VII � recibido (novembro
de 1116) en Santiago de Compostela como rei de Galicia, por �case todos os
habitantes�, os homes presentando armas � xeito de homenaxe, as mulleres
cantando a coro loanzas � �novo Rei�, proclamado por segunda vez na catedral. O
caso � que estes mesmos gozosos compostel�ns non tardar�n semanas en levantarse
en armas contra Xelm�rez, o conde de Traba e o rei de Galicia, co interesado apoio
inicial de Dona Urraca.
Rei e
revolta
��������������� A
cuesti�n � que, desde a revolta comunal de Compostela en 1117 ata a revolta
irmandi�a de 1467 (expresi�n final do verdadeiro e permanente �reino medieval de Galicia), vasalos e
cidad�ns, campesi�os, artes�ns, burgueses, c�engos e cabaleiros da baixa
nobreza saber�n aproveitar as guerras feudais e pol�ticas da aristocracia
(especialmente o baleiro de poder xerado polas conxunturas de �dous Reis�), para
rebel�rense contra os seus amos ��� preciso recordar que Galicia era daquela
unha sociedade feudal?- con posibilidades de �xito. O que provocaba indefectiblemente
que os se�ores e reis en disputa se uniran, durante un tempo, para restablecer unha
orde social volta do rev�s, que xa non vai ser igual que antes: as� constru�an tam�n
o pa�s as clases populares.
��������������� Durante
o reinado galego de Afonso VII (1109-1126) ter�n lugar dous levantamentos
populares que terminan indo na s�a contra, na medida en que �an contra os seus apoios
feudais e conselleiros pol�ticos en Galicia. A irmandade campesi�a do Ribeiro de
1111 que pon cerco, converxendo cunha liga de pequenos nobres da Terra de
Santiago, a Afonso Raim�ndez e a familia de Traba, que recen o nomeara rei de
Galicia, �na fortaleza do Castro de Mi�o,
co sost�n circunstancial e aproveitado do bispo de Santiago, celoso do dominio que
exerc�a Pedro Froilaz sobre o rei neno. � cabo reconc�lianse t�dolos se�ores e
reis afectados pola revolta (Xelm�rez e �o
conde de Traba,� Urraca e o seu fillo),
renuncian � vinganza contra os cabaleiros rebeldes que levaran ent�n � rei novo
de Galicia � castelo de Pena Corneira. Logrando as� a s�a liberaci�n, procedendo
axi�a a s�a primeira coroaci�n na catedral de Santiago. Nada lamenta m�is o
autor da biograf�a galega de Afonso VII que estas disidencias internas de tipo
social, que se volver�n a repetir aumentadas, en 1117, na propia Compostela,
capital pol�tica de Galicia xa naquel ent�n.
��������������� Procurando
nun principio o sost�n pol�tico, agora da ra��a Urraca, os cidad�ns rebeldes �entre
eles salientan a Compostel� e L�pez
Ferreiro uns �conspiradores� do cabido, inimigos de Xelm�rez- �toman o control da cidade e derrocan o pazo de
Xelm�rez. � fin p��ense a ben todos, como en 1111, Urraca regala como proba da
nova alianza a Xelm�rez a cabeza de Santiago Alfeo,� coa que bispo e ra��a entran con grande
cerimonia en Santiago� sendo recibidos,
segundo os autores da Historia
Compostel�, ou sexa Feitos de Don Diego Xelm�rez, primeiro arcebispo de
Santiago (nome completo), no medio dun �indescritible� gozo e �grande emoci�n do xent�o, comenta o noso
c�engo case oito s�culos despois. De seguido ter� lugar o famoso �pauto do
Tambre� que confirma o poder en Galicia do seu fillo como monarca privativo, e
o sit�a na li�a de sa�da como herdeiro de toda a Coroa de Le�n e Castela co
adianto da� s�a soberan�a persoal sobre Toledo.
��������������� Nun
e outro caso, 1111 e 1117, o fortalecemento dunha monarqu�a galega xorde como a
mellor �soluci�n� para unificar � clase se�orial e facer volver �s vasalos en
revolta � obediencia se�orial. �O asunto �
que os seus promotores, e posiblemente os seus aparentemente silenciosos
s�bditos, sempre viron como ocasional e temporal a entronizaci�n dun rei galego:
ti�an a vista posta no precedente �reino de reinos� con capital en Le�n de
Afonso VI, base dunha ulterior expansi�n imperial, como sabemos. O breve e
superestructural reino de Galicia de Traba e Xelm�rez foi, en definitiva, tanto
a revelaci�n e afirmaci�n dun reino social de Galicia �realmente existente�, o territorio
humanizado da formaci�n de Galicia como nacionalidade medieval, como a
plataforma pol�tica para a reconstituci�n dunha macro entidade estatal de
�mbito peninsular, continuadora do preterido e chorado Estado visigodo.
Rei breve
��������������� D�as
cuesti�ns atrancaban, no s�culo XII, o sustento popular � estratexia da
aristocracia en prol dunha monarqu�a galega, no momento da maior plenitude dos
sistema social que aquela representaba:
��������������� 1)
A minor�a de idade do rei Afonso VII que ter� de
��������������� 2)
�A tendencia desta nobreza da Galicia
lucense (que educa sen d�bida a Afonso Raim�ndez para herdar o seu av� e nai gobernando
totius Hispaniae desde Toledo) a
procurar o poder na Corte de Le�n e Castela, a diferencia da nobreza da Galicia
bracarense que constituir� pronto (1139) un novo reino en base � condado
portucalense do reino da Galicia de Afonso VII, cuxo primeiro rei foi o seu curm�n
Afonso Henr�quez. Afonso R. Castelao considerou en Sempre en Galiza unha �traiz�n a Galicia� o que fixo Xelm�rez �seguindo
� conde de Traba, lembremos- � crear �un Emperador para Toledo en vez de formar
un Rei para Compostela�. Pola contra, Camilo Nogueira d�lle audazmente a volta
� argumento, en 2001, reivindicando �s reis galegos de Le�n e Castela (Afonso
VI, Afonso VII, Fernando II, Afonso IX) como reis de Gallaecia, para anoxo non
tanto dos ep�gonos de Don Ram�n Men�ndez Pidal como dos asturianos e �leoneses celosos das s�as historias rexionais que
lexitiman as instituci�ns auton�micas de hoxe. Sen d�bida, c�mpre unha s�ntese
interpretativa deste vello debate sobre o reino de Galicia que nos congracie coas
realidades hist�rica e actual, sen por iso contentarnos co horizonte
rexionalista conservador de L�pez Ferreiro e Bra�as, cuxos proxectos
historicistas estar�an hoxe sobradamente satisfeitos coa Constituci�n
autonomista de 1978.
*
Pr�logo � reedici�n� e traducci�n do
libro de Antonio L�PEZ FERREIRO, D.
Afonso VII, Rei de Galiza, e o seu aio o Conde de Traba (1885), Noia,
Editorial Toxosoutos, 2006.