A revolta irmandiña en Noia, Muros e Outes*
Carlos Barros
Universidade de Santiago
As descricións de Noia nos
séculos XVI e XVII falan de crecemento demográfico, "deleitoso puerto", "fértil pesca", potentes gremios, comercio en alza
e casas fidalgas[1];
pero na Baixa Idade Media a situación é ben distinta, segundo lle conta, o 14
de xullo de 1320 ó rei Afonso XI, frei Berenguel, o seu capelán maior e
chanceler, arcebispo compostelán: "los
de la villa de Noya eran muy pobres et muy astragados por raçon de cavalleros et de otros homes poderosossos que lles
fazen mal por raçon de que
dicha villa non es çercada,
et que me pedia... que lles quitasse
por algun tiempo de pecho
porque se podiesse çercar
la dicha villa"[2].
O arcebispo Berenguel de Landoira premia, deste xeito,
ós veciños de Noia que o viñan apoiando
fronte a rebelión armada do concello de Santiago e cabaleiros do arcebispado. Noia,
vila arcebispal dende 1168[3],
lugar preferente de entrada por mar dos peregrinos a Santiago, convertérase xa en
1319 no refuxio alternativo do prelado compostelán[4], cando logra fuxir do asedio da
catedral. Ó ano seguinte responde
positivamente El-Rei á demanda arcebispal da exención
do pago de impostos, "que a min ovieren a dar cada anno", por un período
de seis anos, para que "los metan en çercar la dicha villa"[5].
A muralla de Noia estará rematada, salvo que houbera retardo, cara ó ano de 1326[6].
Torres e murallas
Da muralla noiesa
de Don Berenguel fala no preito Tabera-Fonseca, o 15 de marzo de 1527, Pedro Lorenzo de Sarnón[7], veciño de Noia, cando é "preguntado
si las villas de Noia y de Muros tienen fuerças", respondendo[8] que "la
dicha villa de Noia es çercada
de muro de piedra e que tiene una tore dentro de la
villa con su çerca alderredor
que se dize el Tapal de Noia"[9], que "es cobierto
para se bibir en el e morar el arçobispo".
Aínda que, por veces, servía de prisión, tumba e
lugar de execución: na
primeira metade do século XIV, Roi Soga Mariño de Lobeira foi "preso y degollado en la villa de Noya" por ser "desobediente al rey"[10]; en 1367, morre subitamente no Tapal, o arcebispo Alonso Sánchez de Moscoso[11];
en 1465, Bernaldo Eans de Moscoso prendeu "ao
arcebispo de Santiago don Afonso de Fonseca ena villa de Noya, et o tevo preso dous anos, pouquo mais..."[12].
A
principios do século XVI, o Tapal cumpría aínda circunstancialmente
unha función señorial residencial[13],
vivindo alí de seguido por motivos xurisdiccionais
(e económicos[14]) o alguacil do arcebispo[15],
xa que non un alcaide[16],
cuxa existencia non se acredita cando, en 1524, Fonseca, o arcebispo saínte, entrega o castelo
intramuros de Noia a Tabera,
o arcebispo entrante, coa súa lista de armas[17].
Por moito que siga en pe ata o século XIX[18]-
a muralla interior que arreda o conxunto arcebispal fortificado do resto da
cidade[19],
o papel militar do Tapal para o control interior da
vila, e aínda para a súa defensa exterior, semella tense desprazado, nos tempos
post-irmandiños, cara a torre que Diego de Muros,
dono de Noia en alianza co conde de Altamira, ordena
edificar -entre 1474 e 1476- na porta de muralla[20].
Pero
sigamos coas respostas de Pedro Lorenzo de Sarnón: "y
que la villa de Muros es una villa
de las mejor çercadas que ay en todo el arçobispado de
Santiago"[21]. Xa podía dicilo, dita
muralla estaba (re)feita recentemente. O arcebispo Fonseca-fillo,
que nomeara xustamente a esta testemuña para o preito co arcebispo Tabera, mandara facer outra cerca con boa pedra cara 1520[22],
en premio tamén polo apoio recibido da vila de Muros[23] en 1511[24],
cando, ó pouco de ter chegado a Galicia, resulta prendido e desterrado de Compostela
pola Audiencia de Galicia, que intercedía así a prol do Conde de Altamira, Rodrigo Osorio de Moscoso, pertigueiro
da Terra de Santiago, en loita co arcebispo polo control do arcebispado[25].
Dise que a vila de Muros non tiña máis cunha "simple cerca"[26]
para se protexer, pero documentación recentemente publicada do "Tumbo de la Luminaria de San Pedro e Santa María de la villa de Muros"[27]
amosa repetidamente, entre 1384 (primeiro ano do Tombo) e
Da
época medieval descubríronse, no século
XX, restos da primeira muralla onda igrexa
de Santa María do Campo[30], xunto cunha moeda de Afonso IV, que
reinou en Aragón nos anos 1327-1336[31],
o que permítenos establecer a construcción das "muro do concello" de Muros como
sistema defensivo na segunda ou terceira década do século XIV, máis ou menos igual
que a súa vila xemela de Noia, ambas se fortifican[32]
cando entramos xustamente na virulenta Baixa Idade Media. A Torre de Muros que,
xunto co Tapal de Noia, aparece na documentación baixomedieval
compostelá[33] foi construída, por
tanto, despois de entrar Muros en 1299 -131 anos despois de Noia- na órbita arcebispal[34], estaba así mesmo situada -segundo o
preito Tabera-Fonseca- "en la misma
çerca", tiña "dos almenas"
e era tamén coñecida como a "torre de los presos"[35].
Desde esta Torre de Muros os alcaides-xuíces nomeados
polos arcebispos composteláns viñan dominando a vila co seu alfoz, fundamental mentres
nos se constrúe o castelo de Outes[36]-
para o control da ría de Muros-Noia, Xallas e
Fisterra[37].
Dúas
características diferencian, así e todo, as orixes medievais das vilas de Muros
e Noia: (1) a Poboa de Muro era de El-Rei[38]
cando Noia pertencía ó arcebispo de Santiago, o que permitiu os reis de León e
Castela, ó longo do século XIII[39],
una influencia importante na ría de Muros -mediatizada polos primeiros Mariños[40]- que viña sendo a entrada por mar á cidade de Compostela,
en disputa así mesmo naquel entón entre a Catedral e a Coroa; (2) a grande extensión
do alfoz rural de Muros[41],
que ademais das parroquias rurais actualmente no concello de Muros (Abelleira,
Esteiro, Sestaio e Torea), abranguía
catro máis que séculos despois constituíron o concello de Outes (Sabardes, Roo, Entíns e Tarás)[42],
no medio das cales o arcebispo de Santiago terminou por edificar o castelo roqueiro
de Outes, que daría lugar a capital do municipio.
Hai
que dicir que as torres arcebispais de Noia e Muros no foron afectadas polo
vendaval irmandiño (a diferencia das torres de Santiago, Pontevedra e Padrón), constando
a principios do século XVI, no preito Tabera-Fonseca,
como máis o menos activas e habitadas, se acaso con estragos nos sobrados, corredores
ou amenas[43]. Con frecuencia a revolución
irmandiña contra as fortalezas fai excepción das torres urbanas, e máis aínda
coas murallas dos concellos[44], calquera que fora a súa teórica xurisdicción,
posto que constituían as únicas defensas de pedra da Santa Irmandade do Reino
de Galicia, demandada e organizada en boa medida por e desde as cidades[45], cuxa acción estaba orientada antes
que nada contra fortalezas rurais, como o castelo de Outes, innecesaria confesa
60 anos despois con certa retranca Pedro Siso, rexedor de Santiago- "teniendo tan çerca las villas de Noia y Muros, y estando en medio de ellas"[46].
Xente belicosa
Si
algo teñen en común os veciños de Noia e Muros, e os campesiños dos seus
alfoces (incluídas as parroquias rurais do que será contemporaneamente Outes),
é unha tradición rebelde -"gente belicosa", dirá o
cardeal Jerómino del Hoyo[47]-
influída pola proximidade -e a miúdo irmandade- con Santiago de Compostela, vía
de entrada en Galicia dos movementos comunais europeos, a partir do século XII.
Fraternidade interurbana na Terra de Santiago intensificada pola refeudalización
de Galicia logo da victoria trastamarista en 1369[48],
que agravou así mesmo as loitas intestinas[49]
entre os grandes e pequenos señores laicos e eclesiásticos, cabaleiros e
arcebispos, polas xurisdiccións rurais e urbanas da Terra de Santiago, focalizadas
dende mediados do século XV entre os Fonseca e os Moscoso. Guerra interseñorial que as cidades arcebispais utilizaron á súa
comenencia apoiando e apoiándose alternativamente nuns ou noutros, segundo a
conxuntura, excepto nos anos 1467, 1468 e 1469 que tiveron oportunidade, e azos,
de ir contra ámbolos dous bandos nobiliarios, e gañar.
As
cidades amuralladas serviron, no derradeiro tercio do século XIV, para frear,
na costa occidental da Terra de Santiago, as apetencias da alta nobreza galega
e portuguesa. En 1383, as murallas de Noia resisten o cerco do Conde de Trastámara, Pedro Enríquez de
Castro, se ben tiveron que pagar un rescate para que lles fora levantado o
asedio. O ataque foi consecuencia de terse oposto Noia, xunto co cabido
catedralicio e outros lugares do arcebispado, ós agravios e novos tributos
condais, en "nome" do arcebispo de Santiago, Juan
García Manrique, que emitiu finalmente unha sentencia
privando, logo de catro anos de abusos, a Pedro Enríquez
de Castro, do cargo de Pertigueiro Maior[50]
da Igrexa de Santiago que utilizaba, obviamente, no seu propio interese e con moi
malos modos[51]. O problema era tamén político:
don Pedro era o maior defensor en Galicia da causa portuguesa, e García Manrique, acabado
de incorporar á Mitra de Compostela, o maior defensor en Galicia da causa do
rei de Castela[52]. As murallas de Muros tamén
soportarán seis anos despois, dixemos antes, as consecuencias da guerra con
Portugal. A xente armada de João I, Mestre de Avis, asalta a vila, cara 1389[53],
segundo foi reflectido nunha fonte popular algo posterior: "por las guerras et gentes de Portugal que... quemaron
la mayor parte del dicho arrabal"[54].
A militancia anti-portuguesa do arcebispo de Santiago
trouxo estes problemas a vilas de Muros e Noia, que desta vez se aliñaron co
seu señor, por se mellor defender e tamén porque viña sendo socialmente menos
soportable o seu antagonista Pedro Enríquez de
Castro. Toma de partido que o arcebispo Manrique non
sabe agradecer cando, en 1390, nos escusa do cobro de pedidos ós dependentes do
cabido (e menos ós seu propios vasalos, deducimos) que defenderon ó arcebispado
e ó rei de Castela fronte ó Mestre de Avis[55].
En
1428, o arcebispo Lope de Mendoza favorece unha
demanda da oligarquía municipal de Noia contra a xente do arrabalde, determinando
-entre outros temas- que se faga de alí en diante un "concello pechado",
formando polo xuíz (arcebispal) máis o alcalde,
xurados, procurador e homes bos (representantes veciñais), evitando que
entrasen nas reunións "pescadores, carpinteros y otras personas, que decían con malas maneras lo que
les placía, é impedían el que se pudiesen
tomar los acuerdos necesarios y oportunos"[56].
O feito que de que esta carta-orde tivese que ser
confirmada en 1437 e aínda un século despois, en 1522, indica que o "concello
aberto" medieval, asembleario, debeu seguir sendo unha práctica habitual[57],
que os cargos do concello vían a cotío como unha ameaza na Baixa Idade Media[58].
Conflictividade urbana latente entre a oligarquía local e a maioría do común, típica
da cidade medieval desenvolvida que polo regular desaparece naqueles intres
históricos en que a oligarquía urbana opta as veces pulados desde embaixo- pola
confrontación co poder señorial, pero
non completamente.
En
plena revolta irmandiña, o 31 de setembro de 1467, unha ordenanza da Confraría do
Santo Espírito, os vicarios (autoridades) e outros confrades vense na
necesidade de esixir ós afiliados que non vaian ás "oras que paguen por cada
vez seys branquas"[59].
Rebeldía no tempo irmandiño dos pedreiros, toneleiros e carpinteiros de Noia,
que non deixa de sorprendernos dado o probado
carácter providencialista da Santa Irmandade, se ben é certo que o "mundo ó
revés", antixerárquico, que supoñían as actividades propias
de revolta, prestábase mal para manter calquera disciplina, mesmo no eido sociorrelixioso.
Así
como o protagonismo da burguesía, e asimilados
urbanos, nos feitos irmandiños, e acontecementos posteriores, ten antes que
nada un carácter político, como se verá nas sutilezas dos cobrados de 1469 ou na
oportuna adaptación alternativa posirmandiña ós Fonseca
e ós Moscoso, o protagonismo da xente común é nomeadamente
social. As rebeldías previas a grande revolta do pobo miúdo, contra as
oligarquías municipais son, en consecuencia, un elemento capital para
comprendermos o estalido social, a propia xénese da revolución[60]
e o desprazamento na primavera de 1467da burguesía cara a posicións de ruptura
co poder feudal hexemónico[61].
Vexamos
outro exemplo, agora na vila de Muros[62]. En 1402, o arcebispo Juan García Manrique, que non
quixo premiar ós vasalos da Igrexa pola defensa da vila en 1389, amosa de novo
o súa identificación coa oligarquía urbana: vistas as destruccións feitas polos
portugueses chega a un acordo co concello para vender a quen máis dea a
carnicería, con fin de construír unha igrexa nova dentro da cerca medieval de
Muros. En 1404, varios veciños reclaman contra esa operación económica en nome
do "conçejo menudo", perante
o alcalde maior do Rei no reino de Galicia, dicindo que a carnicería "era propia et comunal, para todo
el pueblo, et que aun tenia
su nonbre propio de la llamaren carniçaria vieja, la qual fue tirada del dicho
lugar por las guerras et gentes de Portugal que... quemaron la mayor parte del dicho
arrabal et... algunos carniçeros, porque estouiesen mas
seguros començaron a poner
mesas para vender carne en la calle del Rey... et el
dicho lugar era publico [et] comunn"[63]. A sentencia do representante real foi, nesta
volta, favorable ó arcebispo amigo do Rei e ó concello "pechado", controlado
por unha minoría de mercadores e fidalgos,
permitindo a privatización da(s) carnicería(s) de Muros[64].
A
ría de Muros-Noia madura, interna e externamente, como
unidade histórico-xeográfica a fines da Idade Media[65],
intervindo ó cabo conxuntamente, tódalas clases e estamentos de ámbalas dúas
vilas e os seus alfoces, coas outras tres cidades da Terra de Santiago:
Compostela, Pontevedra e Padrón. O momento sublime é a revolución irmandiña, punto
de inflexión do tránsito dunha Galicia medieval, dominada polas fortalezas, á unha
Galicia moderna, dominada polas cidades e os pazos rurais. Dous grandes ensaios unificadores precederon,
na parte central e suroccidental de Galicia, con
poucos anos de diferencia, ó levantamento xeral de 1467: a "irmandade dos
portos" na rías de Pontevedra e Arousa cara 1451[66];
e a irmandade de Noia, Muros e Santiago
de Compostela en 1458-1459. Ambas irmandades organizáronse, separadas no tempo
e no espacio, en milicias armadas cun claro carácter antiseñorial
e antifortaleza, especialmente a irmandade das Rías
Baixas "la primera que derrocara fortalezas"[67],
aínda que a que nos interesa aquí, nove anos antes dos irmandiños sensu stricto, é a irmandade da Ría de Noia-Muros coa cidade de Santiago.
O
7 de xuño de 1458, o concello de Santiago con poder dunha irmandade anterior nas
Rías Altas (A Coruña-Betanzos), recibe ós concellos
de Noia e Muros nunha nova irmandade de vilas do arcebispado de Santiago, cuxos
Capítulos de Irmandade[68]
especifican como central a súa alianza cos cabaleiros feudatarios da Mitra
compostelá (Moscosos, Montaos, Sueiro
Gómez de Soutomaior, etc.), que se rebelaran[69]
en marzo contra o arcebispo Rodrigo de Luna por non iren á guerra de Granada[70],
ocupando a cidade de Santiago de común acordo co concello. Pontevedra e Padrón
mantivéronse, polo momento[71],
da banda do arcebispo. Entrementres á irmandade Santiago-Noia-Muros
participa cos cabaleiros "amigos" no grande cerco da Rocha Forte que durará
máis dun ano, disparándose 1500 balas de trabuco[72],
ata o pacto de Mazarelos co arcebispo do 3 de setembro de 1459[73],
onde aparecerá como testemuña xustamente un cabaleiro segundón,
chamado Pedro Osorio[74],
futuro capitán da grande irmandade. Na cal os cidadáns de Santiago, Noia e
Muros, terán o éxito[75]
que non tiveron en 1458-1459 ó lograren tomar a Rocha Forte, fortaleza invencible
ata 1467, con máis infantería e consenso popular, pero menos cabalería, pois os
nobres laicos da Terra de Santiago estarán entón entre os seus inimigos, salvo algunha
excepción[76] como Lopo Pérez de Mendoza
(ou Moscoso), último señor de Mesía, que dicta o seu testamento -morrendo pouco
despois- entre o 22 de setembro e 13 de
outubro de 1467, na mesma Compostela, perante os rexedores, cambiadores e cargos
da Santa Irmandade, Joan Martínez
Vinagre (alcalde) e Alvaro García Chantreiro
(deputado)[77].
Noia e Muros contra Outes
A "rocha forte" do poder feudal na Ría de Muros-Noia
será, no momento de maior disputa polo dominio señorial, a fortaleza de Outes, a
"legua y media de Noia y dos leguas de Muros"[78].
De seguro que as experiencias dos habitantes da ría, á beira dos composteláns, nos
asaltos á Rocha Forte e outras fortalezas arcebispais, na revolta contra
Rodrigo de Luna, valeulles para resolver, en 1467, o
seu problema co castelo de Outes, que fora construído na pola Igrexa de Santiago
para controlar a ría, polo menos a
mediados do século XV, de calquera forma antes do acceso á Mitra do arcebispo
Fonseca[79], logo Patriarca de Alexandría, que pelexará
primeiro e pactará despois cos irmandiños de Santiago, Noia e Muros.
Igual que Mesía, e outros concellos de Galicia, o de Outes é un
municipio rural que ten a súa orixe remota nunha fortaleza medieval, maila súa
xurisdicción señorial, que vive unha breve pero intensa historia, nas tres
últimas décadas do século XV, que transforma unha vella parroquia rural, San
Pedro de Outes, e outras terras limítrofes dependentes do castelo, nun novo
poder territorial, escindindo o alfoz de Muros. San Pedro de Outes coroado polo
noso castelo foi unha terra medieval que a Igrexa de Santiago disputou ós
Mariño de Lobeira, dando lugar a finais do século XVI e principios do século
XVII á casa nobiliaria da Serra de Outes[80], que reivindicará como veremos as
súas orixes medievais no castelo de Outes. Ulteriormente nace, na época
contemporánea, ó actual Concello de Outes, que cambiou o nome hai uns anos polo
de Concello de Serra de Outes, nome fidalgo que asumiu a capital urbana
municipal, escindida a súa vez da parroquia fundacional de San Pedro de Outes.
O Pazo da Serra de Outes[81] aparece construído cara 1611 pola rama local dos
Mariño de Lobeira[82], no cadro da evolución xeral da
nobreza media e pequena de Galicia, no tránsito da Idade Media á Idade Moderna:
das fortalezas ós pazos fidalgos. O
específico neste caso é que a instalación na desembocadura do río Tines dos Mariño de Lobeira vén logo de fracasar, como estudiaremos
polo miúdo, no control do castelo de
Outes, propiedade e xurisdicción da Igrexa de Santiago en competencia cos Mariño
da zona[83], que deixa de estar habitado a comezos
do século XVI, perdéndose posteriormente a memoria social do seu papel
histórico, breve pero cardinal, polas circunstancias da época, para comprendermos
a historia baixomedieval de Outes, Muros e Noia.
Confundido cun castro, en cánto a restos, e cun pazo fidalgo da capital
municipal, en canto a historia, o castelo de Outes desaparece da memoria
popular ó tempo que fica, ata finais do século XVIII, na memoria xenealóxica dos
Mariño de Lobeira, o que non deixa ser historicamente inxusto á luz do que sabemos
hoxe sobre a súa dobre demolición pola man dobre dos seus vasalos e a Igrexa de
Santiago. En 1795, Antonio Mariño de Lobeira, cabeza da rama pontevedresa (Pazo
da Pedreira) desta importante liñaxe da pequena e media nobreza do Sur de Galicia, fai unha información de fidalguía onde
aparece una descrición, datada en 1687, "de la casa fuerte
de la Sierra de Outes": "Un castillo
muy alto, con su foso y contrafoso, y algunas almenas y muchas troneras por
todas partes; y sobre una puerta por donde se entra al castillo un escudo con las Armas de Mariños y Loveras, que ya están casi gastadas por el transcurso del tiempo,
pero aún se divisa una sirena, dos lobos y una estrella. El castillo está casi arruinado por muchas partes y está inhabitable por
estar en la eminencia de un monte, dominando toda aquella
tierra... Tiene también dicho castillo un jardín, con una muralla que la más de ella
está demolida, y todo ello indica mucha antigüedad y nobleza"[84].
A súa situación nun cumio montañoso e a súa descrición como fortaleza non deixa
lugar a dúbidas de que se refire ó castelo de Outes da época irmandiña, non á
cativa casa fidalga que se conserva na actual vila da Serra de Outes. Tampouco se
corresponde o escudo perdido do castelo de Outes[85]
co que temos nos restos do pazo fidalgo da Serra, que inclúe ademais outros
dous apelidos, Soutomaior e Zúñiga, engadidos
modernamente á rama local dos Mariño de Lobeira. O escudo da actual Serra conserva
polo demais todos os seus releves[86],
se comparamos co escudo do século XV do que nos fala a información de fidalguía
de 1687, que precisa exhibir a proba física de antigüidade que supón sempre un castelo
medieval como solar orixinario dos importantes
Mariño de Lobeira, rebautizados, cara 1693[87],
como Marqueses da Serra de Outes[88].
A palabra outes
vén do latín clásico altis (alto)[89],
igual que " outos"[90]
ou outeiro (elevación do terreo), servindo cando menos desde o século XII
para nomear a parroquia de San Pedro de Outes, terminando
por dar nome, na altura do monte chamado aínda hoxe "Pico Castelo", a unha
sonada fortaleza[91] do século XV, ou anterior. Ó seu pé hai
unha aldea da parroquia chamada "Castelo" e ós restos son coñecidos como a
"Torre"[92],
o que demostra que a tradición oral medieval si se mantivo localmente ó longo
dos séculos. O castelo polo que tanto pelexaron os Mariño de Lobeira e Fonseca
está a 3 km .
da capital do concello, na carreteira que vai a Valladares,
nun outeiro rochoso de difícil acceso que alcanza a máxima altitude (336 metros ) de San Pedro
de Outes, desde onde se domina ó fondo
da ría, mailo o tránsito por terra dunha banda a outra, de Muros a Noia, e
viceversa. Nunha imposible castelanización, ou mala traducción, na
documentación tardomedieval o castelo da ría que fai
o numero 4 das Rías Baixas aparece ás veces como "Otes"[93].
A
fortaleza de Outes tivo unha torre da homenaxe de dous sobrados, outra redonda
de tres sobrados e un "ynçinto alderredor",
tanto para uso militar como de "aposiento e serbiçio", incluíndo unha cadea e unha corte dos cabalos[94]. Na época do preito Tabera-Fonseca estaba deshabitado: "no hesta
para se avitar ni al
presente moran en ella"; sendo moi necesaria "e
importante para la conserbaçion y defensa de los
vasallos del alfoz de Muros y para morar los de las feudatarios y usar la jurisdiçion de
Non
dispomos de relatos sobre a demolición do castelo roqueiro de Outes polos
irmandiños de Muros, Noia e os campesiños dos seus respectivos alfoces, aínda
que facémonos unha idea cos datos imos aportar sobre o segundo asalto da
fortaleza, logo da reedificación feita polos Mariño de Lobeira. Despois da
Santa Irmandade o lugar e os restos da fortaleza de Outes foron ocupados por
García Martínez de Barbeira que refixo o castelo, co
fin de facerlle a guerra a Fonseca e recuperar o control da Ría de Muros e Noia,
en alianza coa casa dos Moscoso, para quen traballaba García (desde que fora "ayo" de Lope Sánchez de Moscoso[96]),
casado con Sancha Mariño de Lobeira, quen preiteará anos despois do segundo derrocamento
con Fonseca para ver de amortizar o invertido nos "hedifiçios"
da fortaleza[97].
Mentres
estes Mariño de Lobeira tentan facerse coa
posición preponderante que, en nalgúns momentos anteriores, tiveron en Muros en
Noia, sobre todo nos seus alfoces, directamente ou como feudatarios da Igrexa
de Santiago[98]: una póla pontevedresa comprométese coa causa
irmandiña. Lopo Pérez Mariño de Lobeira, irmán de Sancha
de Lobeira vén sendo o capitán dos irmandiños de Pontevedra que, en 1469, pasará
á memoria xenealóxica familiar como o "bizarro capitao e
defensor estrenno de Pontevedra contra as hostes de
Pedro Madruga"[99].
Lopo, como pasaba con outros cabaleiros irmandiños, era un segundón
sen posibles, a súa irmá Sancha ficará como herdeira
universal da súa nai Elvira de Valladares[100]
e do seu pai, Paio Mariño de Lobeira, nada quedara por "viçioso"[101].
O heroe dos irmandiños de Pontevedra, don Lope Pérez
Mariño de Lobeira, non aparece polo regular mencionado nos recentes estudios
nobiliarios e históricos sobre os Mariño de Lobeira, ou a nobreza de Pontevedra[102].
Doutra
banda, o seu cuñado García Martínez de Barbeira, feroz
inimigo dos cidadáns e campesiños da ría de Muros-Noia,
era o recordado gracias a Vasco de Aponte- capitán maior de Lope Sánchez de Moscoso[103],
que pasará de capitán irmandiño na zona de Padrón en 1467[104] a primeiro Conde de Altamira[105],
grande competidor do arcebispo Fonseca polo control da Terra de Santiago. Don Lope tiña como estratexia ocupar restos de fortalezas
derrubadas, fíxoo con Altamira[106]
e Rocha Forte[107], aínda que o caso de Outes
é algo distinto, o capitán García esmerouse máis, era o seu proxecto persoal[108],
así como parte do seu patrimonio como consorte da herdeira dos Mariño e Valladares.
Vexamos
como recordan a xente de Noia ó home de Sancha de
Lobeira: "Garçia Martinez
de Barbeira fiziera de nuevo
el castillo de Outes y... tobiera
por suio çierto tienpo y por espaçio de diez a quinze años[109]...
lo fiziera para de allí robar y aseñorear las villas de Noia y Muros, porque hera
el mayor salteador y robador
que avia en el Reino de Galicia y que traia siete o ocho de caballo consigo" (Pedro Campixo, mercador de Noia)[110]. Quérese dicir que continuaba viva,
sesenta anos despois, a mentalidade popular que inculpaba ós señores das
fortalezas de malfeitores, agora reverdecida contra o Conde de Altamira e os seus cabaleiros o principal dos cales era o "salteador" emparentado cos Mariño de
Lobeira- que tentaban reconstruír algúns dos castelos da Igrexa de Santiago, que
o arcebispo Fonseca pactara cos irmandiños deixar como estaban, no chan.
Á
referencia hiperbólica ó reino de Galicia volve a repetirse na declaración do
citado noiés, Pedro Lorenzo de Sarnón, cando asegura
que, desde a fortaleza de Outes, García "abia echo mal y robos y se aseñoreaba de casi todo el reino
en que mandaba todos los basallos del dicho alfoz [Muros-Noia] ansi los de la tierra del arzobispo de Santiago como los de Suero
Gomez [de Soutomaior] y de otros hidalgos
del dicho alfoz, salbo los del conde de Altamira porque bebia con el"[111].
Aclárase deste xeito que Outes era del mesmo, e da súa muller, no tocante ó control
xurisdicional e o cobro de rendas, se ben desde o
punto de vista político-militar García Martínez estaba ó servicio de Altamira,
conde Lope Sánchez de Moscoso, que tiña da súa man "el
castillo de Outes y el castillo
de Jallas", lemos noutro lado, cando a principios de
1477 axuda ó Conde de Benavente a cercar A Coruña tomada por Diego de Andrade[112].
A
satanización dos novos cabaleiros malfeitores que
xorden -ou rexorden, segundo os casos- logo dos derrocamentos da Santa
Irmandade, afectaba con máis motivo, e literalidade, ás fortalezas que eles volveron
a erguer contra a opinión dos veciños: "dize este testigo quel dicho castillo es roto y alto [polo lugar onde estaba] e que es
cosa catiba e de muy biejas paredes secas y que nadie
no osa bibir en el a mas de veinte
años [desde 1507[113]]".
Ata aquí una simple descualificación simbólica, estética e funcional, pero de
seguido di López de Sarnón: "y tanbien
porque anda en el diablo que hespanta
las gentes que en el hestan
y quieren dormir", do cal a
testemuña ten experiencia directa, "porque tanbien a
este testigo estando en el una noche
se le paro delante una vision
grande y espantosa y se asio con este testigo a los braços y fue para echarlo a una escalera abaxo", concluíndo non
sen antes asegurar que outros tamén viron ditos "hespantos"-
que "hera y fue mexor dejar caerlo
que no corregirlo"[114].
Puido dicilo seguramente máis mais alto o tribunal arbitral sempre impoñía
respecto- pero non mais claro.
A
mentalidade xusticieira e antifortaleza dos
irmandiños que lles levara a derrubar practicamente todas as torres e castelos
do Reino por ser "niños de malfeitores", seguía polo tanto activa a principios
do século XVI na memoria colectiva, en boa medida tamén por oposición ós nobres
que tentaron, na década dos anos 70 do século XV, levantalos de novo resucitando una resistencia popular que cría,
en verdade[115], que nas fortalezas moraba
o maligno: os castelos antes fermosos acabaron sendo, no outono da Idade Media,
"cousa do demo". O caso de Outes é dobremente paradigmático: 1) a identificación
diaño-cabaleiros-fortalezas complementa o esquema milenarista (1468) de Roi Vázquez na Crónica de Santa María de Iría[116];
2) acredita a base histórica da novelas decimonónicas
sobre castelos habitados por pantasmas. A diferencia é que nos séculos XV-XVI
as "visións grandes e espantosas" dentro dos castelos tiñan unha función real, político-social, relixiosa e antiseñorial,
que pasa a ser ficción real, doutro xeito- co romanticismo e a literatura
gótica[117].
Tamén
nas novelas románticas finalmente os vasalos en revolta toman ó castelo para vingar os agravios perpetrados polo
malvado señor da fortaleza. Outra testemuña do preito Tabera-Fonseca,
Martín da Gándara, labrador da parroquia San Giao de Tarás, polo tanto home da vella xurisdicción feudal de
Outes, infórmanos do segundo asalto ó castelo a finais dos anos 70[118], despois de ser reconstruído por
García Martínez de Barbeira e Sancha
Mariño de Lobeira: "vido que se ayuntaron
los conçejos de Noya e
Muros e con ellos por capitan
Esteban de Junqueras e con
trabucos que llebaban e con ellos
al pie el dicho señor Patriarca
siendo arçobispo de
Santiago, los quales todos segun
dicho es la tomaron al dicho Garçia
Martinez y la entregaron al
dicho señor Patriarca"[119]. O mercador Campixo
conta máis brevemente o mesmo: "dicho señor Patriarca siendo
arçobispo lo çercara e tobiera en el çercado y lo tomara al dicho Garçia Martinez y lo echara" [120]
do castelo de Outes. Tratase dun asedio con catapultas de balas de pedra e a
participación das milicias urbanas[121],
sen demasiadas diferencias de seguro respecto da primeira insurrección, dez
anos atrás, salvo que agora participan no cerco o arcebispo Fonseca e o seu
fiel cabaleiro Esteban de Xunqueiras, cuxas
fortalezas incluída Outes- foran botadas abaixo pola mesma tropa en 1467: toda
un síntoma da victoria irmandiña e o fracaso da política ultra das
reedificacións.
O
labrador Martín da Gándara declárase impresionado, seis décadas despois, de ter
visto de neno ó mesmísimo arcebispo
Fonseca (nomeado Patriarca de Alexandría ó abandonar a Mitra compostelá), "con ellos al pie",
armado sen dúbida[122], xunta a xente de Muros, Noia e
alfoces no cerco de Outes posterior a 1477. Entrementres a segunda testemuña, Pedro
Campixo o mercador de Noia, salienta o papel de Fonseca -do que se
declara servidor-, sen mencionar ó protagonismo da xente,
na toma da demoníaca fortaleza; proba da popularidade na ría de Muros-Noia da causa contra a fortaleza malfeitora, que
andando os séculos os Mariño de Lobeira exhibirán, paradoxalmente,
como proba da antigüidade da súa liñaxe. Ex-irmandiños
e arcebispo Fonseca xúntanse en armas contra
os Moscoso e os Mariño de Lobeira porque pactaran en
Anos
antes, en 1471, comezouse unha grande loita polo control da fortaleza de Altamira, no val da Mahía[125],
cóntanos Vasco de Aponte como Estevo de Xunqueiras buscou a "Garçia Martiz asta que le topo, diçiendole: A, traydor, a mis manos as de morir; el diablo te trajo aqui". Respondéndolle García: "O cornudo traidor: no as aca de entrar [nos restos de Altamira]
como piensas, que hombres
estamos aca dentro que te sabremos
tornar y a toda tu compañia.
Con esto, dándose de las espadas muy grandes golpes asta cansar, y todos los de fuera
ya cansados asta no poder
más, retrajéronse". Ámbolos dous trátanse de
traidores, de transgredir a lealdade cabaleiresca; fóra dixo os insultos
diverxen: Estevo volve a identificar ó home de Sancha
de Lobeira, señora do castelo dos espantos, co "diablo",
e García trátao de cornudo e pouco home (nada novo baixo o sol), terminando ambos
por dirimir a disputa con espadas, naturalmente "muy
grandes" (mandobres), sen se facerse dano por
suposto, ofrecendo con todo ó público asistente, defensores e atacantes, un bo
espectáculo que terminou en empate. O propio Lopo Sánchez de Moscoso tivo que
volver despois "con mucha compañía" para facer por fin unha torre sobre os
restos de Altamira[126],
o que provocou de seguido a sonada batalla de Altamira
do 13 de xuño de 1471, con grandes exércitos -aínda que non tanto como ós da
revolta e contrarrevolta irmandiñas-, que tampouco
resolveu moito, pero permitiu a García Martínez e Sancha Mariño de
Lobeira o control Outes durante boa parte dos anos 70, ata o asalto final entre 1477 e 1481[127], e as súas secuelas.
Cóntanos
o campesiño Martín da Gándara como o teimudo home de dona Sancha,
ocupado como estaba en dirixir a tropas de Moscoso contra Fonseca, tivo tempo
de recuperar una vez máis o que quedaba da importante para el, persoalmente; para os
Mariño de Lobeira coma linaxe- fortaleza roqueira de Outes: "la tornara a tomar por engaño
de un Roy Martinez de San Cristobo
que en ella estava, que se
la vendiera por quarenta doblas"; as lealdades dos alcaides non eran moi severas en
aqueles tempos revoltos. Rematando a testemuña de Tarás:
"y despues Bartolome de Bamonde por mandado del dicho señor Patriarca la torno a
tomar otra vez al dicho Garçia Martinez y dende quedara sienpre por
Muros, Noia e terras chás pola Santa Irmandade
A
insurrección xeral contra as fortalezas na primavera de 1467 ten territorialmente
dúas características, segundo os relatos ofrecidos polas testemuñas do preito Tabera-Fonseca: cada xurisdicción derrocaba as súas
fortalezas; pero se axudaban entre si
cando era preciso, ben pola resistencia presentada polos cabaleiros (caso Conde
de Lemos) ben pola envergadura das fortalezas a derrocar (caso Rocha Forte).
Temos noticia da constitución de tres grandes exércitos irmandiños na fase
insurreccional da revolta: 1) o que chegou a xuntar 30.000[137]
homes armados en Lugo e Terra de Lemos, con axuda de Santiago, que perseguiron
a Pedro Álvarez Osorio, Conde de Lemos, ata Ponferrada[138];
2) as milicias do bispado tudense que mantiveron cercada durante un ano a
cidade de Tui (tomada por Álvaro de Soutomaior), coa axuda de Pontevedra[139];
3) o que se formou con 10-12.000[140]
irmandiños preto de Santiago para tomar a invicta Rocha Forte e outras
fortalezas próximas, co favor das restantes vilas do arcebispado, mais certa
contribución do irmandiños de A Coruña, Betanzos e Portomarín[141].
As
cidades da ría de Noia e Muros, "e las tierras llanas alrrededor dellas"[142],
xúntanse na primavera de 1467 con Santiago de Compostela, cabeza de
xurisdicción señorial a cal pertencían vilas e alfoces, segundo ensaiaron sobre
todo nos anos 1458-1459. Igual fixeron, cara 1451, Pontevedra e a comarca
do Salnés cando levantan a "irmandade
dos portos", actuando xuntos como irmandiños no sur de Galicia 16 anos despois[143].
De maneira que conflúen no exército do
centro de Galicia, as forzas irmandiñas das Rías Baixas[144],
para tomar e derrubar tanto as fortalezas do arcebispo Fonseca como as da casa
dos Moscoso, que precisaron dun forza social e militar que rebordaba as irmandades
locais.
Así
e todo, os irmandiños de Compostela, mailos campesiños da súa comarca,
aprópianse e derrocan pola súa conta a torre e os pazos arcebispais da cidade,
así como outras torres e castelos da Igrexa de Santiago e dos cabaleiros da
zona[145].
Temos para nós que as xentes das vilas e terras de Muros e Noia fixeron o mesmo
coas fortalezas da súa propia Ría, empezando por Outes, cuxa toma e demolición
non debeu precisar auxilio externo, a diferencia de Xallas[146] que si aparece no itinerario xeral
do exército centro-occidental: "podra
aber sesenta años poco mas
o menos tienpo que vido llebantar
en hermandad la çiudad de
Santiago y villas de Noia y de Muros y toda la Ria dAroça y todas las tierras de su comarca alderredor (...) e con mucha gente
tomaran las fortalezas" de Rocha Forte, Rocha Branca e Xallas, do arcebispo,
ademais de Altamira e Vimianzo do (futuro) Conde de Altamira,
máis Rianxo de Sueiro Gómez de Soutomaior...
O
informante deste itinerario irmandiño na Terra de Santiago é ben coñecido por
nós: Pedro Campixo, mercador de Noia, que tiña 10 anos
en 1467[147]. Outra testemuña, Pedro
Díaz de Luaces, escudeiro e rexedor do concello de Noia, engade a Pontevedra e
Padrón ó listado de Campixo[148],
insistindo en que "bio que andaban juntos"[149].
Non deixa de ser curioso que as testemuñas de Noia estean entre as que máis
insisten no carácter extra local da insurrección xeral contra as fortalezas,
mentres que as testemuñas compostelás falan moito máis do ámbito comarcal do
levantamento.
Estaba
claro para todos, favorables e contrarios, que a rebelión da Santa Irmandade fóra
contra os "señores, prelados y caballeros de dicho Regno"[150],
derrocando fortalezas tanto dos señores laicos como eclesiásticos, grandes e
medianos cabaleiros e ata pequenos fidalgos, incluíndo as torres e castelos dos
dirixentes militares irmandiños e as súas familias[151]. A dimensión de clase do
levantamento irmandiño ten máis que ver coa unicidade social provocadas polo adversario
principal, a clase señorial representada pola oligarquía nobiliaria, e seu
sistema de poder fortificado, que coa súa composición interclasista, aínda que
maioritariamente popular. Neste sentido a revolta de 1467 supón na Terra de
Santiago, e en todo o reino de Galicia, unha paréntese evidente na práctica[152]
tan común como necesaria na ría de Muros-Noia, e no conxunto
do arcebispado, de se apoiar no señor arcebispo contra os cabaleiros da zona, e
viceversa. Estratexia alternativa segundo a conxuntura que resucitará, despois
de 1469, ata que de 1480 en diante poderán usar en non poucas ocasións o novo
poder público, xudicial e militar, contra os señores, cabaleiros e prelados do
Reino de Galicia.
A
tendencia das testemuñas noiesas a "diluírse" na irmandade da Terra de Santiago
dirixida desde Compostela, ten un efecto secundario: minguar unha información local
e comarcal más detallada sobre a revolta anti-fortaleza
de 1467, en contraposición coas loitas da década dos anos 70, que aparecen máis no preito Tabera-Fonseca
por mor da reedificación, toma, retoma e segundo derrocamento do castelo de
Outes, no contexto do enfrontamento posirmandiño entre Fonseca e o Conde de Altamira
polo control da maior xurisdicción de Galicia, o señorío de Santiago. Así e
todo, Pedro Campixo, proporciónanos, ademais das
citadas novas sobre o papel de Muros, Noia e alfoces no levantamento irmandiño
na Terra de Santiago, que non é pouca cousa, tres valiosas referencias máis sobre o factor detonante
da revolta na ría, os símbolos do novo poder irmandiño e a resistencia ás
pretensións reedificadoras dalgúns cabaleiros unha vez pasado o temporal da
Santa Irmandade. En tódolos casos, trátase duns testemuños que transcenden ó
local, de interese xeral[153], útiles para un coñecemento máis
profundo da revolución social que marcou
a entrada de Galicia na modernidade.
Como
ben sabemos a mentalidade xusticieira dos irmandiños desátese, nunha situación
previa de desorde feudal e inseguridade xeral[154],
a partir de certos agravios detonantes.
O que se gardou na memoria colectiva durante décadas en Noia foi o soado secuestro[155]
de Afonso García: "antes que se llebantase la dicha hermandad andaba la gente en el
Reino a quien mas podia mas
hacia e no osaban las gentes andar polos caminos
seguros y questonçes
dize el dicho testigo que
un Afonso Garçia, vezino de
Noia lo prendieran y tobieran
preso en la casa fuerte donde
lo soltaran hasta que lo rescataran"[156].
A relación inmediata que establece o informante entre camiños inseguros e secuestro
de persoas xeralmente con algúns medios económicos-, lévanos a inferir como
máis probable que "a casa forte" onde
tiveron preso a este membro probable da oligarquía urbana foi o castelo de
Outes construído nun pico de rocha, antes dos irmandiños, para "robar y aseñorear las villas de Noia y
Muros", conforme no lo di máis adiante[157]
esta mesma testemuña. Pedro Campixo conta como
deixaran ceibe ó tal Afonso logo de ceder este e pagar o prezo (rescate) convido,
engadindo: "que al dicho tienpo
quel testigo bio andar la dicha hermandad
por las dichas fortalezas que dicho tiene dize este dicho testigo que se dezia por publico e notorio entre los de la dicha gente que [lo que] hazian que hera por el bien y paz del dicho Reino de Galizia
e en nonbre e por mandado del rey
don Enrique, que hestonçes reynaba"[158].
Sendo
neno, dixemos máis enriba como o noso mercador quedou abraiado polo que veu a
partir de 1467, escoitou e logo transmitiu boca a boca ata chegar á cultura
escrita[159]. A súa declaración é,
desde logo, a máis ilustrativa sobre o paso da grande revolta polas terras de
Noia e Muros[160] tamén porque Pedro Campixo foi a única testemuña ocular directa (di ter 70
anos en 1527), en cambio Pedro López de Sarnón e
Pedro Díaz de Luaces, polos anos que confesan ter no tempo do preito T-F (60, 62
anos), e o que din nas súas declaracións, é claro que son testemuñas soamente auriculares, aínda que próximas
ós feitos, posto que nacen máis ou menos no tempo da insurrección[161].
O
que nos marabilla hoxe é a capacidade de Campixo, xunto
con outras testemuñas do preito Tabera-Fonseca da
élite urbana e campesiña[162],
para vincular a realidade contigua, local, cun acontecemento cuxo ámbito histórico
decisivo é o Reino de Galicia[163].
A mentalidade de revolta desta testemuña fonsecana establece
unha relación causal, racionalmente articulada, entre a inseguridade xeral e o exemplo
local (Afonso García), as fortalezas malfeitoras e o exemplo comarcal (Outes), a
insurrección e os derrocamentos na Terra
de Santiago co benestar e a paz no Reino de Galicia, en nome do Rei lexítimo
naturalmente, elevando o seu relato desde dende o secuestro de Afonso García
ata o reino irmandiño de Galicia.
Varas, demos e mouros
Un
chisco antes Pedro Campixo narra como "nonbraban alcaldes e cadrilleros,
los quales traian baras de justiçia pintadas con saetas e
que unos
Na
propia declaración desta testemuña explicase que o bastón de mando dos alcaldes
cunha seta pintada significaba ó xeito de axustizar ós malfeitores por parte das
irmandades na Coroa de Castela: atándoo a un árbore e disparándolle frechas de
bésta (cast. ballesta), igual que nas
representacións do martirio de San Sebastián. O feito de que este informante estea a falar do conxunto exército
irmandiño centrooccidental, unha das unidades
militares máis importantes, confire unha representación xeral a este símbolo da
revolta irmandiña, polo demais ben parca en iconografía.
As
respostas de Campixo ó cuestionario elaborado polos
representantes de Fonseca (arcebispo de Toledo no tempo das probas orais), así mesmo favorables á vella xesta irmandiña, proporciónanos,
en terceiro lugar, outra curiosa revelación sobre a negativa rotunda dos vasalos
a unha hipotética demanda económica señorial
polos danos causados, no cadro dunha resistencia xeneralizada ós intentos de reedificación
das torres e dos castelos botados abaixo en 1467: "que si las dichas fortalezas
que fueron derrocadas fueran
pedirlas y los daños y derrocamiento dellas a la personas de la dicha hermandad
que a todo su paresçer y creer le paresçe que nos se lo
pagaran no tobieran por donde
pagar tanto daño quanto fizieran y que se alborotaran y se sopieran
dar al diablo y se tornaran
antes moros"[167].
Unha triple invocación, xa que logo, á unha nova revolta social (alborotarse) e
á unha inédita e sorprendente revolta relixiosa: abandonar o cristianismo, facerse
do diaño e converterse ó islamismo. Todo coa finalidade de ensinar os dentes á reacción
señorial pos-1469 e reivindicar a xusteza e a victoria de revolución irmandiña
de 1467 cuxo resultado máis visible foi, xustamente, a caída das fortalezas.
A
ameaza dunha nova insurrección dos vasalos no caso de ser obrigados a pagar os
danos e/ou reconstruíren as fortalezas é abondo común nas declaracións das probanzas,
especialmente se falan os da Terra de Santiago, onde se pactara e cumpriran
todos, menos a Casa de Altamira- a non reedificación.
Xogaba en favor deles unha estendida da enormidade do dano producido ós señores,
imposible de pagar na práctica: o sistema de fortalezas feudais do Reino
de Galicia, destruído de xeito
irreversible nos longos meses da primavera e verán de 1467, tardara séculos en erguerse;
se ben acelerouse a súa expansión finalmente abusiva- no derradeiro tercio do
século XIV e na primeira metade do século XV, da man da nova e violenta nobreza
trastamarista. A orixinalidade das palabras desafiantes de Pedro
Campixo, onde se deixa ver que é inimigo de Outes, reside en dicir que antes de pagar polas
fortalezas derrocadas "se sopieran dar al diablo".
É
a terceira vez que o diaño aparece nesta historia dos irmandiños de Noia-Muros: identificando a (I) García Martínez
de Barbeira, cabeza militar tanto dos Mariño de Lobeira como da nova Casa de Altamira, malquerido
reconstructor do endemoñado (II) castelo de Outes, ata se transformar para os noieses pro-irmandiños na representación
social da (III) maldade suprema, que
eles estaban dispostos a sufrir nas súas carnes antes de ceder ás imaxinarias represións
señoriais. Os datos de Noia permítenos, desta maneira, incluír ó Diaño na beira
mala da mentalidade bipartita imperante en Galicia na segunda metade do século
XV, pobo-xustiza / señores-fortalezas[168],
de forma que se Deus e El-Rei estaban no polo
positivo, ¿por qué non habería de estar o Demo no polo negativo, cos cabaleiros
ruíns e os seus castelos? Demoñización da clase
señorial e as súas fortalezas que tivo máis éxito, todo hai que dicilo, que o
empeño dos contrarios populares de sinalar a revolta dos irmandiños co feo apelativo
de "irmandade fusquenlla"[169],
suxerindo a súa identificación co reino maligno da escuridade. A diferencia
está que os contrarios o fan de xeito implícito, ás escondidas, mentres que as
maioritarias testemuñas favorables cualifican de forma aberta ás fortalezas, os
seus propietarios e servidores, do peor que se podía ser, na mentalidade da
época: cousas e xente do demo. Non había
arroutada máis escandalosa e altiva na
mentalidade medieval que saírse da Igrexa pola vía da traizón. Comparado co Diabo,
en singular, dicir "antes mouros", en plural, semella un pecado venial, político,
que non afecta en tanto grao á salvación das almas con irse con Satán, o Inimigo de Deus, máis aínda se consideramos a
convivencia tradicional e pacífica na Galicia medieval entre das tres relixións
do Libro[170].
Tan
terreal viña sendo a consigna popular de "antes moros..."
como renegar da revolta irmandiña, accedendo a pagar polas fortalezas tan xusta
e santamente derrubadas, que engade -a nosa testemuña preferida- para convencer
ós xuíces arbitrais un argumento político-económico-social
do tempo dos Reis Católicos, que foi cando os señores falaron de indemnizacións
e reconstruccións: "antes moros e que aunque se lo pidieran por justiçia cree lo mismo, porque al dicho tienpo el rey les pedia para la guerra de
Granada de çinco onbres uno
y tenian arto que hazer en pagarlo e susubirlo"[171].
A guerra de Granada (1482-1492) ten moito que ver coa formación dun Estado moderno,
servindo para iniciar a construcción dun
exército "nacional" e dunha facenda
pública[172].
De modo que, como queda ben claro na declaración do mercador Campixo, as cidades[173]
apoian ó novo Estado na medida en que este contribúe[174]
a desprazar para sempre á cabalería feudal do poder político no Reino de
Galicia, o que pasaba por dar por bos os derrocamentos masivos das súas
fortalezas, aprobados formalmente por Enrique IV o 6
de xullo de 1467[175],
loitando desde o novo poder público contra os intentos antipopulares[176]
de reedificacións de castelos e mailas tentativas puramente retóricas- de esixir
indemnizacións polos enormes prexuízos feitos ó patrimonio nobiliario.
Os cobres de 1469
A
raíz da autorización papal para desmembrar xurisdiccións señoriais do
patrimonio arcebispal, Felipe II vende a un banqueiro
xenovés, Baltasar Lomelín,
a vila de Noia en 1586[177],
iniciándose daquela un preito pola elección de alcaldes[178], entre los veciños (encabezados, nesta
ocasión, pola oligarquía local) e o flamante novo señor, que foi gañado polos noieses,
seguíndose[179] aplicando o sistema
medieval dos "cobres", que consistía en propoñer por parte do Concello seis ou
doce nomes[180] a fin de que o señor
arcebispo decidise dous deles como alcaldes. O interese para nós deste preito tardío reside
en que, pola banda dos veciños[181],
preséntanse traslados (copias) de documentos medievais de cobrados de Noia, anteriores
e posteriores á revolta irmandiña, tanto emitidos polo concello (propostas) como polo arcebispo (elección final), estando
un deles datado curiosamente nos derradeiros mesos do autogoberno irmandiño
1467-1469.
Xunto
coas propostas de 12 nomes por parte do concello para os anos 1460, 1465 e 1480,
veñen no citado preito copias dos nomeamentos de alcaldes do arcebispo de
Santiago para os anos 1469 e 1483[182].
A prisión a comezos de 1465 de Fonseca na propia Noia, nas mans de Bernal Yáñez de Moscoso, e a súa expulsión posterior do
arcebispado por mor da rebelión conxunta de cidadáns e cabaleiros, ampliada logo
a toda Galicia ata a primavera de 1469 pola revolta irmandiña, fai que nos sorprenda
de entrada que, o 26 de xaneiro de 1469, ó exiliado Fonseca lle dera o concello
irmandiño de Noia a posibilidade de "elixir" entre os tradicionais nomes "cobrados"
dous alcaides para ese ano nas persoas de Fernando de Lema e Juan Martínez, quen por outra
banda nada teñen que ver coas poderosas familias locais que, antes e despois da
Santa Irmandade, controlaban os cobrados de Noia. O maior peso político do pobo
miúdo na política municipal, en detrimento as veces da oligarquía mercantil e
fidalga, explica que, en plena revolta irmandiña, cambien os nomes dos
alcaldes, o raro é que "consulten" ós "señores que foron" a designación das
autoridades locais.
Polo
demais o "nomeamento" de alcaldes de 1469 segue o formulario establecido, aínda
cunha particularidade estraña: está asinado directamente por Fonseca en
Salamanca[183] na compaña dun simple
escribán: "Por mandado de su señoria,
Joan de Cajada, su scrivano". O "normal" sería que
o fixera o secretario arcebispal[184],
ou que asinase o provisor do arcebispo, como nos nomeamentos de 1483[185].
O caso é que o provisor de Fonseca, cóengo Juan
García de Gomara, fóra desposuído xa das súas atribucións
no eido temporal sobre toda clase de
beneficios, cando Fonseca, expulsado do arcebispado, instálase o 28 de marzo de
1467 en Redondela[186]. Días despois, o 16 de marzo, o
cabido acordara destinar 4.000 pares de brancas para a "arca da yrmandade" recentemente formada, e o 30 de marzo, xuntase
en pleno (33 capitulares) para convir gardar os segredos do cabido e ampararse
mutuamente; o 23 de setembro deste ano da grande revolta, 1467, o cabido pide ó
cóengo Vasco Martiz "os capitulos da hirmandade" que tiña en depósito; o 20 de maio do segundo
ano irmandiño, 1468, o cabido insta ó concello para que apurase ós veciños que lles debían cartos, a fin de
tomar do recadado 1.500 pares de brancas "para serbicio,
probeyto et menester da
santa hermandade"[187].
Hai
que salientar que o cabido non elixe un novo arcebispo nin un novo provisor en
Compostela, a diferencia do que se fixo en Ourense: o cabido nomea novo bispo, cando morre o
anterior, sendo máis o menos autorizado por Fonseca, agora desde Monçao (Portugal), por mor da autoridade metropolitana de
Santiago sobre os outros bispados galegos, o 31 de agosto de 1468, nunha mostra
máis da sutileza na política baixomedieval[188]. O cabido irmandiño de Santiago vai
cubrindo o baleiro institucional
eclesiástico que deixa o arcebispo desterrado conservando a ficción
formal do seu cargo, sen falar tan sequera de "sé vacante" (o arcebispo estaba vivo), entrementres
a Santa Irmandade ocupa, en toda a Terra de Santiago, co apoio do cabido, a
xurisdicción temporal da Mitra compostelá. Nese contexto, non parece factible
que o nomeamento dos alcaldes de Noia de 1469 puidese ser subscrito polo deán do
cabido como cando dáse unha situación de "sé vacante[189],
non proclamada polo cabido, nin antes ni despois de
En
Noia, Compostela e Galicia tiñan ben claro que "vivían sen señor"[191],
tendo que volver o político Fonseca, tres meses despois do "estraño" documento
de 1469, cun exército para tentar recuperar Santiago, Pontevedra, Noia e demais
vilas e lugares do arcebispado, o que soamente logrará despois de pactar cos
irmandiños, facendo importantes concesións, a fin de poder el mesmo, coa axuda interesada dos vasalos recuperados,
enfrontarse ós Moscoso e outros cabaleiros que lle querían roubar a Terra de
Santiago.
A
explicación do paradoxal "nomeamento" de alcaldes irmandiños de Noia de finais
de xaneiro de 1469 por parte de Fonseca, ten que ver coa toma de posicións, duns
e doutros, cara a Galicia posirmandiña. O documento
asinando por Fonseca, en Salamanca, non é moi distinto doutros cobrados e
títulos de alcaldes do mesmo concello, como se pode ver
nas copias de 1586[192]. A audaz iniciativa noiesa[193] de solicitar, sen necesidade, a
autorización "señorial" para nomear alcaldes, é como veremos unha mostra máis
de sutileza da burguesía medieval que gustaba moito de "obedecer pero non
cumprir", enviando ó arcebispo desterrado, cuxa xurisdicción eles estaban
cansos de negar, a "carta de los cobrados, cerrada y sellada en cada un año estays en costumbre de nos [escribe
Cajada en nome de Fonseca] enviar por primero dia de enero... para que nos
fagamos dos de ellos alcaldes"[194].
Non hai rastro de que tal cousa se fixera na Terra de Santiago[195]
nos anos 1466, 1467 e 1468; tal vez o concello de Noia presentiu que seria oportuno
facelo en 1469.
O
documento de 1469 proba que, ó final da revolta pero en pleno poder irmandiño,
existían certos contactos entre o concello de Noia e o arcebispo fuxido a Castela. Noia e Muros participaran no
levantamento armado contra o arcebispo Rodrigo de Luna[196],
morto o 1 de xullo de 1460[197],
pero non tiveran unha especial conflictividade co seu sucesor Fonseca
(1464-1506). Non consta que os cidadáns participasen[198],
en 1465, na prisión de Fonseca en Noia, durante dous anos[199],
perpetrada por Bernal Yáñez de Moscoso. Incluso
cando, en decembro de 1466[200],
dise nas capitulacións de rendición da Catedral por parte dos fonsecanos, unha vez morto Bernal, onde se acorda que
Fonseca debería ser posto en liberdade e marchar fóra do reino de Galicia, que
os concellos de Pontevedra, Noia e Muros, estarían obrigados a "non ayudar al dicho sennor arçobispo contra los
dichos caballeros, çibdad e
cabildo"[201]. Predisposición que non existiu no
caso do arcebispo precedente que provocara a irmandade tripartita de 1458-1459.
Nos
cobres de 1460 non se recoñecía para nada o papel de Rodrigo de Luna[202],
os noieses nomean ós dous alcaldes por si mesmos[203], xa que a acta municipal de 1 de
xaneiro, logo de facer constar os seis nomes directos, e outros seis polas
familias dos cobrados, dise: "Figeron por alcaldes a Alonso de Paz [polos Guillelmes] a Juan Doseyra [polos Louro]... [que] ficeron
juramento"[204].
O sobriño de Alvaro de Luna
estaba naquel entón, 1458-1460, sendo combatido pola alianza da irmandade Santiago-Noia-Muros
cos cabaleiros e o cabido da Igrexa de Compostela, que apoiarán, logo da estraña
morte de don Rodrigo a mediados de 1460,
o nomeamento como novo arcebispo do cóengo Luis Osorio, fillo do Conde de Trastámara, Pedro Álvarez Osorio, e irmán de Pedro Osorio,
capitán irmandiño por esas terras sete anos despois.
Henrique
IV, que auxiliou sen resultados a Rodrigo de Luna, conseguiu
do Papa que non fixera caso á demanda do
Cabido compostelán, en favor de Luis Osorio[205],
e designara como novo arcebispo de Santiago ó Deán de Sevilla, Alonso de
Fonseca, que unha vez máis ou menos consolidada a Mitra compostelá pásalla, en 1464,
o seu sobriño co mesmo nome, que non gozará dela, verdadeiramente, ata moito despois
da revolta irmandiña. A comezos de 1461, estando xa en Galicia o vello Fonseca
de Sevilla coa intención de tomar Santiago[206],
escríbelle Henrique IV ó Conde de Trastámara, pai do fugaz
arcebispo dos composteláns: "dis que desis que Nuestro Muy Santo Padre ha provehido de
Ademais
da posición favorable de El-Rei[209],
a diferencia máis clara entre a insurrección irmandiña de 1467 e a acción da irmandade
das tres cidades creada en 1458, é a subordinación desta irmandade precursora á
loita de bandos nobiliarios: pronto puideron comprobar os plebeos que se
trataba de quitar uns para poñer outros. O 6 de maio de 1458 o rei Henrique oponse
a que os cabaleiros que co sostén do concello- cambiaran as xustizas e demais
representantes da autoridade arcebispal en Santiago, repetindo o mesmo o 22 de
decembro, dirixíndose agora ó cabido[210].
Nada se di do concello que, con toda probabilidade, administrábase a partir de
1458 pola súa propia conta, como vimos no caso de Noia cara 1460. Asemade os aliados
señoriais dos concellos, tanto cabaleiros como cóengos, ó controlar xurisdiccións e nomear un novo arcebispo, procuran
a continuidade señorial. O 12 de xullo
de 1460, doce días despois da morte do arcebispo lexítimo segundo pensaban a
monarquía e o papado-, Henrique IV escríbelle especificamente a Muros, Noia,
Pontevedra, Vigo, Redondela e Melide para que non acudan coas rendas arcebispais ó Conde
de Trastámara[211]
por moito que o ordene o cabido catedralicio[212].
Dubidamos que as vilas pagaran nada a ninguén, pola propia desarticulación de
administración arcebispal, cando menos nas cidades, e porque a estas alturas os
vasalos debían de estar xa sobradamente previdos sobre o sentido final do
conflicto con Rodrigo de Luna iniciado polos
cabaleiros feudatarios dous anos antes.
O
protagonismo das cidades e vilas perde peso conforme adianta a rebelión
cabaleiresca contra o arcebispo compostelán. O punto de inflexión é, con
certeza, a tregua do 3 de setembro de 1459, acordada na porta de Mazarelos,
onde se estipula, entre outras cousas, que o novo alcaide da Rocha Forte non constrinxirá
"por leña nin paja ni serventia
nin por otra cosa alguna" ós
veciños de Santiago, Noia e Muros ("nin de sus caseros
et labradores"), nin por suposto ós vasalos dos cabaleiros rebeldes, "quedandole a salvo [o novo alcaide] de se aprovechar de los labradores e caseros
del dicho señor arçobispo por la manera
que quisiere"[213].
Verificamos logo a transcendencia da
cuestión das rendas señoriais tamén nos conflictos internobiliarios.
Na alianza interclasista urbano-cabaleiresca contra
Rodrigo de Luna, os campesiños da Terra de Santiago
non participan de forma autónoma, senón como servidores dos señores e cidadáns
en rebeldía. Outra lección que as terras e cidades do arcebispado aprenderon cara a revolta xeral de 1467 de
todos os vasalos contra todos os señores. Axudou tamén acreditar a futilidade como
aliados dos cabaleiros da Terra de Santiago, que, encabezados por Bernal Yáñez de Moscoso (picado polo protagonismo
do Conde de Trastámara na coalición[214])
cambiaron de bando en 1460 para seguir a Rodrigo de Luna,
que volverá de Salamanca para combater ó Conde, ó seu fillo arcebispo "impostor"
e ós aliados urbanos de Santiago, Muros e Noia. Estando na Rocha Branca de
Padrón preparando ó asalto de Santiago, morre estrañamente o 1 de xullo de 1460,
como xa dixemos[215],
Rodrigo de Luna, desfacéndose a nova confederación
nobiliaria de Moscosos, Lemos, Soutomaior, Ulloa e Andrade[216],
co malogrado don Rodrigo, que volverá a formarse en 1469 especialmente cara a batalla
de Balmalige, cerca de Santiago- para enfrontar os
irmandiños, entre cuxos dirixentes militares estaba o outro fillo do primeiro Conde
de Trastámara, Pedro Osorio, agora sen ínfulas
arcebispais en Santiago. Todos aprenderon[217]
e a grande revolta de 1467 opta por non substituír ó arcebispo Fonseca expulsado, abóndalles
con que fique igual que os cabaleiros:
sen fortalezas, terras e vasalos. O que soamente será posible cando a revolta se
radicaliza[218] e abrangue todo o Reino
de Galicia, unha experiencia máis aprendida dos (relativos) fracasos parciais
nas terras de Andrade (1431), nas Rías Baixas (1451) ou na terra de Santiago
(1458-1459).
Con
todo este bagaxe compréndese que o concelleiros de Noia tiveran abondo intelixencia e instinto para saberen
orientarse, nos derradeiros meses da grande revolta que solucionou de raíz, durante
un tempo longo pero finito, os graves problemas
das liberdades urbanas, das fortalezas e dos cabaleiros malfeitores, da falla
de xustiza, paz e seguridade, dos excesos de rendas feudais que abafaban a vida
económica e cotiá dos pobos, portos e cidades
do Reino de Galicia.
Dentro
desta excepcional e prolongada
circunstancia de "vivir sen señores" cunha sorte de autogoberno urbano-popular ó redor das primeiras "Juntas
Generales del Regno de Galicia"[219],
¿que perspectiva de futuro podía ter esta revolución social, mental e
política en pleno século XV? ¿Unha especie de "república irmandiña" ó estilo
das cidades-estado do norte de Italia, que lograron
independizarse dos seus bispos xa no século XII e viviron á marxe da feudalidade dominante gracias a unha conexión
extraordinaria co comercio internacional? Dificilmente, estamos falando dunha
Galicia irmandiña ruralizada
e previamente feudalizada en extremo, que reivindica unha
e outra vez na revolta de
Os
irmandiños souberon ben nadar e gardar a roupa na súa relación co Rei lexítimo[222],
o cal favoreceu que unha "subversión" que durara dous anos[223],
mérito tamén sinalado -hai que recoñecelo- da dirección urbana do levantamento[224]
que en ningún sitio combinou mellor, que na Terra de Santiago, a resistencia
armada ó "retorno dos falcóns" coa negociación co señor para ver de volver á obediencia xurisdiccional.
O que se iniciou modestamente en Noia cos cobres indebidos de xaneiro de 1469,
interrompeuse como seguramente tiñan previsto- por mor da batalla de Balmalige, prolongada
no fracasado asedio da cidade de Santiago por parte das tropas de Fonseca[225].
O acordo de Fonseca cos irmandiños de Compostela, estendeuse logo á todo o
arcebispado de Santiago, nas Rías Baixas contra Pedro Madruga[226]
e nas Rías Altas (Pontedeume, A Coruña)[227]
contra os Andrade e a confederación nobiliaria de Carboeiro (1471)[228].
Entrementres, na banda oriental de Galicia as novas alianzas pos-1469, foron en Ourense e Allariz co Conde
de Lemos contra o Conde de Benavente[229].
Ámbolos dous, Fonseca e Lemos, os maiores señores de Galicia, un pola banda
eclesiástica, outro pola banda laica, protagonizan
esta novas alianzas político-militares dos irmandiños,
que nun contexto defensivo tiveron que volver do novo ó aproveitamento das divisións
internas dos señores. Novas converxencias que perduraron ata 1472, implicaron puntualmente a Henrique IV, por
exemplo no sostén e defensa de Viveiro, encomendada polo Rei a Pedro Osorio e
Diego de Lemos, en xaneiro de 1470, contra Pardo de Cela[230].
De todos os xeitos, en ningún outro lugar de Galicia resolveuse tan rápido[231],
tan ben para os vasalos retornados- a
restauración señorial como no arcebispado de Santiago, o maior señorío feudal
do Reino, o que resultou decisivo -xunto coa orientación anti-represiva
anunciada publicamente polo Conde de Lemos a Pardo de Cela- o final dos
irmandiños non fóra unha "grande desfeita" como logo dixo Vasco de Aponte,
criado dos Andrade e admirador de Pedro Madruga[232],
e repetiu despois a historiografía tradicional.
Subliñemos
a precocidade do concello de Noia, mesmo na Terra de Santiago, que, nun xesto
puramente formal[233]
e na práctica innecesario[234], manda curándose en saúde a carta dos cobres a
Salamanca, catro meses antes da derradeira Xunta irmandiña de Galicia en
Ourense, de matiz conservador[235]. Decisión táctica impensable en Santiago
de Compostela, onde a conflictividade con Fonseca sempre fora mais acusada e
personalizada. Xa dixemos que non temos noticias de que -en 1467- se atacara a
fortaleza e os pazo arcebispal do Tapal, mentres que
os composteláns si asaltan e derrocan a torre da praza e os pazos arcebispais, dentro
das murallas urbanas que por contra respectaron. O Tapal
de Noia, coa súa praza interior amurallada, forma parte do sistema defensivo da
vila (obra sobre todo dun arcebispo compostelán, Don Berenguel, polo demais), permanece
no tempo irmandiño sen función administrativa, xudicial ou fiscal de orde
señorial. Aínda que probablemente criados de Fonseca continuaron residindo na
vila, o que puido facilitar vías de contacto con Salamanca. Nos tempos previos,
Muros e Noia, tampouco amosan a mesma hostilidade contra Fonseca que os
composteláns, como se demostra nas capitulacións de decembro de 1466[236]
que fan referencia preventiva a que Noia e Muros non se poñan da parte do
arcebispo Fonseca, que acepta o seu desterro de Galicia a cambio de manter a
súa condición de arcebispo e señor da Terra de Santiago. Capitulacións pactadas
por Fonseca cos cabaleiros, o cabido e a cidade de Santiago, que saltou en
anacos coa insurrección popular de abril de 1467, salvo na formalidade
eclesiástica de continuar sendo Fonseca arcebispo de Santiago, que o concello
de Noia aproveita para resucitar, en xaneiro de
A
orientación antiseñorial dos irmandiños tiña, como é
sabido, carácter xenérico, de clase, non facía distingos individuais e anulou no
concreto as xurisdiccións dos señores feudais, incluídos bispos e abades[237],
pero non afectou á xurisdicción
espiritual[238] dos prelados, que seguiron
de bispos, vivindo na súa maioría nas súas dioceses, se ben coas atribucións
limitadas polos cabidos, que chegaban a quitar e poñer bispos[239],
e por unha Santa Irmandade revolucionaria que neutralizara o que máis tiña de
feudal o seu poder temporal[240].
Con todo, a grande anomalía da Igrexa galega[241]
en 1467 foi Fonseca, que levaba desde
1464 tentando, sen logralo, ser algo máis que o arcebispo confirmado de
Santiago.
O
futuro Patriarca de Alexandría herdou unha confrontación total da Mitra compostelá
cos seus feudatarios e vasalos, iniciada en 1458 polos cabaleiros contra Rodrigo de Luna,
e continuada polas tres cidades en irmandade, sufrindo máis que o seu infortunado antecesor
a rebelión dos rampantes Moscoso, agora cun apoio máis maioritario do cabido
catedralicio[242], interesado en facer
fracasar ás pretensións de Fonseca de ocupar sobre o terreo o lugar do seu tío,
o Fonseca "que se foi a Sevilla"[243].
Bernal Iáñez de Moscoso prende en
Dous
anos despois, a estratexia dos concellos da terra de Santiago -e probablemente
doutras instancias irmandiñas- asume un
inevitable carácter defensivo desde o momento que empezan a chegar novas dos
preparativos militares coordinados[249] dos señores exiliados en Castela
(Fonseca e Pimentel), León (Conde de Lemos) e Portugal (Pedro Madruga). Á vista
dos feitos posteriores, dita estratexia semella responder a dúas ideas forza: 1)
Opoñerse polas armas (primeiro, no campo
aberto; despois, nas cidades fortificadas[250])
a calquera restauración señorial violenta, polo que podía supoñer de represión,
vinganzas, pago de indemnizacións e reconstrucción forzada de fortalezas, agravamento
da presión feudal e incremento dos secuestros, roubos e violacións que deran
lugar ó levantamento en 1467. 2) Negociar alternativamente, se a conxuntura o fixera
viable, as mellores condicións para unha volta ó curral señorial, moi disputado entre os novos e os vellos
señores, aproveitándose os irmandiños de cada vila ou xurisdicción da anarquía
nobiliaria, que eles, e todos, sabían de antemán retornaría ó Reino de Galicia unha
vez desbaratada a paz irmandiña.
Igual
que o ruído das lanzas chegou con probabilidade en xaneiro do 69 á ría de Muros-Noia, arribou de seguro a boa disposición do arcebispo
no exilio para chegar ser un benéfico señor. O singular envío do sobre lacrado dos
cobres a Salamanca sería, desde xeito, unha resposta simbólica do concello de
Noia a unha predisposición favorable, así como unha maneira de contrarrestar os
sempre temidos preparativos de guerra. Fonseca tería tamén, a tenor dos feitos
posteriores, un plan A (violento) e un plan B (pacífico) para asentarse dunha
vez en Compostela, cinco anos despois do seu nomeamento, dous deles nos
calabozos de Moscoso. O plan B debía estar xa que logo maduro por ambas partes[251]
-polo visto, capaces de pensar con dúas ideas á vez na cabeza- para que se
levará á practica nun prazo tan breve: no mes de xullo[252]
de 1469 Fonseca estaba xa dentro do Santiago
amurallado, desde onde tentará, xunto cos seus novos aliados, a recuperación armada
da Terra de Santiago, en grande parte nas mans dos cabaleiros. Logo da victoria
confederal de Balmalige, Fonseca ficou en solitario no cerco de Santiago,
mentres que os Soutomaior, Moscoso,
Andrade, Ulloa, etc., dedicáronse a recobrar "quanto tenian perdido y les tenia
tomado los villanos revelados"[253],
incluídas a xurisdiccións da Igrexa de Santiago, que gozaran noutrora en feudo,
o que sempre se prestou á ambigüidade. O coñecemento desta situación na
Compostela cercada, ante todo no campamento
de Fonseca pero tamén na cidade, tivo que madurar as condicións para o pacto de
1469: obrigando as circunstancias a que Fonseca quen fora ferido neste asedio
polos irmandiños composteláns- aceptará a non reconstrucción das fortalezas
derrubadas[254] como a única forma de
recobrar un señorío arcebispal que xa non era como o exerceran os seus
predecesores: sen castelos opresores nin cabalería feudal, a Terra de Santiago
devén, no terceiro tercio do século XV, nunha relación social un chisco[255]
máis próxima do Antigo Réxime que do feudalismo medieval.
Os
feitos da acelerada primavera de 1469 terminan por convencer as vilas e terras
irmandiñas da Igrexa de Santiago de que o errante arcebispo Alonso de Fonseca viña
era un mal menor fronte a opción dos seus antigos aliados, Moscoso e demais
cabaleiros feudatarios (que a xente coñecía moito mellor que ó exiliado Fonseca),
cuxas fortalezas foran así mesmo destruídas pola furia irmandiña, o que fixera difícil,
doutra banda, calquera intento[256]
de recompoñer de forma estable as alianzas urbano-cabaleirescas
anteriores á Galicia irmandiña. A condición eclesiástica de Fonseca[257]
puido incitar a esperanza nun acordo positivo para os ex-vasalos,
o que pasaba por impedir antes a toma polas armas de Santiago de Compostela, eixe
da Terra de Santiago e centro político -e militar- do reino de Galicia[258].
A
longa e acusada tradición de revolta dos burgueses e artesáns de Santiago, iniciada no século XII, contra a
Mitra arcebispal contribúe á entender o porque da unidade de acción irmandiña das
cidades e vilas do arcebispado ó redor
de Compostela. Malia a súa relación comparativamente menos conflictiva coa
Igrexa compostelá, Noia e Muros seguiron a Santiago coas súas milicias contra os
señores arcebispos tanto en 1458 como en 1467, nada farían por conseguinte contra
o que decidise Compostela na momento final da grande revolución, agardaron pois
de maneira leal pero activa[259]
o que se acordase en Santiago nos planos militar e político. A cidade de Pontevedra,
que tiña una tradición de revolta de seu ("revolta dos portos" de 1451), está menos
afeita a seguir sen máis o que pasase en Compostela, como se viu en 1458, acollendo
ó arcebispo Luna expulsado da capital e retardando un
ano o ingreso dos pontevedreses na irmandade de Santiago, Muros e Noia. Non
obstante, Pontevedra apoiou claramente, en 1469, que a decisión de seguir
loitando e/ou pactar se tomase finalmente na capital da arquidiocese[260]: "cercara [Fonseca, nalgún momento
despois de Balmalige] la villa
de Pontevedra y los de la dicha villa le respondieron que se fuese a
Santiago que hera cabeça e
que si alli le obedeçiesen que
asi arian ellos"[261]. Vasco de Aponte conta, desde o seu
punto de vista pro-señorial, como despois do pacto de Fonseca con Santiago pasou
que "obedeçiéndole esta çiudad
todas las otras villas y tierras de su estado le obedeçieron"[262].
Meritoria unidade de acción e lealdade na revolta, sempre difícil na fase
descendente das revolucións, e máis aínda habendo terceiros en xogo que
gustarían influír nas propias vilas e cidades, o que lograrán máis tarde de xeito
temporal nas vilas do arcebispado, pero non en Santiago.
A
rápida negociación final entre irmandiños e Fonseca deulle a razón, en
consecuencia, ós madrugadores alcaldes e rexedores de Noia que, sen poder saber
se tal cousa valería no futuro para algo, recoñeceron a autoridade simbólica dun
exiliado Fonseca cando ninguén o quería na Terra de Santiago como señor
temporal. O acordo das cidades con Fonseca no verán de 1469 estivo activo na
ría, ata 1476, contra o bando dos Moscoso que, como ben receaban previamente os
concellos e o propio arcebispo, lograra o control indirecto das urbes e directo
do rural reconstruíndo o castelo de Outes. Reimplantado Fonseca en 1476 no
poder xurisdiccional, proseguiran os veciños de Noia e Muros a acostumada relación
conflictiva entre señores e vasalos como estudiaremos de seguido, mantendo a
Mitra fonsecana, eso si, o pacto de 1469 no tocante á
satánica fortaleza de Outes nas mans usurpadoras dos Mariño de Lobeira[263],
aliados de Lope Sánchez de Moscoso, ata que os veciños
e Fonseca, en persoa, logran tomalo e derribalo definitivamente entre os anos 1477
e 1481[264].
Logo
de instalado no cargo en 1476, e superada a ocupación de Noia e Muros polo
Conde de Altamira, en alianza co bando nobiliario de
Diego de Muros, a elección dos alcaldes volve a ser conflictiva como veremos despois-
con Fonseca aínda que parece regularizarse nos anos 1480-1483. En 1480 retornan
as seis familias propietarias dos cobres de antes da revolta irmandiña. En 1483,
ó titulo é emitido -agora si- polo "provisor ofiçial"
do "reberendisimo señor don Alfonsso
de Fonseca pola miseracion dibina
arcebispo del dicho arzobispado: fago saver a vos el conçejo..."; cunha pompa de magnificiencia
no estilo da que estaba exento o austero título dos tempos irmandiños que empezaba
así: "Nos, el arzobispo de Santiago, facemos saber a
vos el conçejo...", rematando cunha sinatura
contundente[265]: "Arzebispus
conpostellay"[266].
Distínguense tamén pola data, 6 de xaneiro para 1483 e 26 de xaneiro para 1469,
respectivamente; no segundo caso, os concelleiros tiveron de seguro que
pensalo, tal vez consultalo, Salamanca ficaba polo demais naquel tempo lonxe de
Noia. As datas das xuntanzas do concello non varían en todos os cobres
conservados: o 1 de xaneiro de cada ano. Vese que os concellos conservaban o
ritual, independentemente da situación social, política e militar de cada momento,
que tan ben sabían manexar.
O
señorío de Fonseca sobre Santiago e a súa terra, mercé a alianza de comenencia cos
populares ex-irmandiños durou ata finais dos anos 70,
segue con todo a ser precario no anos 80 pola presión, historicamente inédita, da
outra parte da pinza que aperta ós señores feudais nas portas de modernidade, o
novo Estado monárquico[267],
que da novos pulos ó autonomismo das vilas e dos vasalos. En 1480, fúndase a
Audiencia de Galicia e o gobernador plenipotenciario dos Reis Católicos,
Fernando de Acuña, esixe o control directo das fortalezas do arcebispo,
especialmente en Santiago[268],
fóra das cidade moitas delas seguían a ser centro simbólico e administrativo de
xurisdiccións, independentemente do seu estado físico. Fonseca resístese de
entrada a deixarlle ós novos representantes públicos o que tanto lle custara gañar.
Fernando de Acuña chamou de seguido ós cabaleiros, vellos inimigos do noso arcebispo,
para cercar -unha vez máis- a cidade de Santiago, pero todo ficou en ameaza: Fonseca
cedeu[269] e negociou axiña co novo poder[270]
a fin de salvar o que puidera do seu. A raíña Isabel
dirixe, en 1482, unha carta ó gobernador Acuña onde queda claro que os restos
das fortalezas compostelás (entre elas o derruído castelo de Outes) coas súas
xurisdiccións, seguirían nas mans de Fonseca, menos a Catedral e a Torre da Praza[271]
que dicía a Raíña- "don Fernando, tenedes por mi
mandado"[272]. Antes diso, os Reis Católicos
ordenan a Fonseca ir onda eles e noméano (25 febreiro de 1481) Presidente do
Consello Real das SS. MM. o que lle obriga a vivir na Corte[273], o que aproveitan os concellos para
se rexer pola súa propia autoridade[274],
e todos os vasalos para cuestionar rendas e xurisdicción, coa axuda interesada das
novas autoridades que representaban agora de xeito directo e permanente a El-Rei en Galicia.
En
1490, lemos nunha sentencia[275]
da Audiencia de Galicia que o concello de Santiago levaba varios anos -desde
1484- mandándolle os cobres a Fonseca, quen se viña negando ano tras ano a proceder
á elección dos alcaldes[276],
argumentando que a administración da xustiza en Compostela correspondía ó seu alcalde maior no
arcebispado novo cargo que viña a substituír ó vello pertegueiro maior dos cabaleiros-
non ó concello. Unha vez presuntamente consolidado
Fonseca quebranta a tradicional autonomía das cidades da Terra de Santiago. O concello
de Santiago, ó igual seguramente que as restantes urbes compostelás, funciona certamente
neses anos de forma autónoma, sen chegar á situación irmandiña, pero como Noia
en 1469- viríalle ben certa lexitimidade, polo que, ante a oposición do
arcebispo, solicita e obtén da Audiencia a confirmación formal dos cobrados.
Non é de estrañar que ó fronte desta querela gañada contra o vello Fonseca ante o tribunal superior de Galicia estean Juan Domínguez de Liñares e Juan
Vinagre[277], cambiadores e rexedores
do concello que foran os dirixentes máis importantes da revolta irmandiña en
Compostela, negociadores seguros do grande e beneficioso acordo entre a cidade cercada
e Fonseca en
O
último dos títulos vellos de alcaldes que o concello de Noia presenta no preito
de 1586 ante o novo señor[279],
o xenovés Baltasar de Lomelín[280],
é de 1483, despois diso as vilas da ría de Muros-Noia
que xa cuestionan a relación con Fonseca en 1476- teñen o mesmo problema que
Santiago. Despois de 1484, Fonseca denega pois a autonomía das cidades
arcebispais, parte principal dos "usos e costumes" que xurara respectar ó
facerse cargo en 1469 do señorío de Santiago, o que favorece de rebote una nova
fase nos anos 80 de autogoberno urbano[281].
Conforme desaparece da escena política de Galicia a cabalería feudal, Fonseca ten
que afrontar unha nova alianza que recorda a dos irmandiños con Henrique IV- dos
seus vasalos coa agresiva autoridade monárquica do momento, sufrindo outra derrota,
máis doce que as anteriores, en forma de exilio cortesán[282].
O 17 de marzo de 1493 os Reis Católicos emprazan de novo a Fonseca para que
"salga dese Reyno y venga a
nos"[283],
como xa amagara Acuña en 1480 e lograran os Reis por un tempo -en 1481-
nomeándoo Presidente do Consello Real[284].
O 15 de xullo de
Noia e Muros despois da revolta
Dous
décadas antes de perder o noso arcebispo, fronte ós rexedores que foran claves
na Santa Irmandade de 1467, os preitos sobre o control da xustiza en
Compostela, Fonseca e as cidades do seu señorío necesitábanse mutuamente para
sobrevivir á anovada agresividade cabaleiresca pos-irmandiña.
Os Moscoso, facendo realidade a premonición dos concelleiros noieses a comezos
de 1469, mandan na ría de Noia e Muros[286]
durante os anos 1474-1476[287], por intermedio do bispo de Tui, Diego
de Muros[288], e os seus familiares Guillelmes e Prego[289],
fidalgos e rexedores de influencia no concello de Noia, minguada certamente no tempo
irmandiño, segundo vimos nos cobres de 1469, onde desaparece o incombustible Vasco
Guillelmes[290] da lista de alcaldes renomeados por
Fonseca desde Salamanca. A demanda do concello irmandiño que, logo de dous anos
de revolución, teimaba que -de ter volver
á vasalaxe- tal vez fora mellor aceptar ó arcebispo Fonseca, con quen non
tiveran problemas particulares (tampouco chegara a gobernar), antes que aturar
ós terribles Moscoso. Ós que non obstante terá que adaptarse o concello máis
tarde, restaurando a súa composición
tradicional, cando o Conde de Altamira hexemoniza a ría de Muros-Noia, desde
a fortaleza de Outes e deixando facer ó bando local noiés dos familiares do
bispo tudense, orixinario da vila de Muros, onde a súa familia está así mesmo moi
presente.
Nos
primeiros anos da década dos anos
Este
novo xiro[293] político de Fonseca
tomando partido, antes que ninguén, polos Reis Católicos[294]
contra Pedro Madruga e o bando portugués, obriga ós cabaleiros da Terra de Santiago
ir cedendo, de 1476 en diante, as vilas ocupadas ó arcebispo[295]. Non será fácil, pola dubidosa
lealdade dos cabaleiros de Santiago ó partido isabelino liderado xustamente en Galicia
polo seu grande inimigo Fonseca. Os Reis Católicos esixen, por exemplo, en
abril de
Mentres
os Muros, Guillelmes e Prego aseguran nas urbes polo
menos entre 1474 e 1476- a política dos Moscoso,
os Mariño de Lobeira, desprazados das
urbes, facían o mesmo durante máis tempo[298]-
nas terras que había entre as dúas beiras da ría furtando e reconstruíndo, para
tal fin, a fortaleza de Outes[299].
Este castelo roqueiro foi o derradeiro símbolo de poder feudal na ría de Muros-Noia; houbo que resolver definitivamente este
problema á maneira irmandiña, una década despois da grande revolta, co
arcebispo de Santiago entre os asaltantes, como farán de seguido Acuña e Chinchilla coas 46 fortalezas
"novamente feitas" polos señores na Galicia pos-irmandiña,
segundo o relato de Fernando de Pulgar na súa crónica
dos Reis Católicos[300].
A retomada conflictividade social entre un Fonseca reinstalado no poder en
Galicia, cara 1476, coa axuda de Isabel e Fernando, e
os seus vasalos urbanos e rurais na Terra de Santiago, non afecta ó pacto histórico
de 1469 de non reedificar as fortalezas derrubadas polos irmandiños, todo o
contrario, incluso se botan abaixo as reconstruídas[301].
Dúas
cartas reais do 21 de xuño e 2 de xullo de 1476[302] dan conta do conflicto antes citado entre
os veciños de Noia e Fonseca, no preciso momento en que tenta recobrar ó
señorío da vila con sostén dos Reis, que supón a sinal de partida de unha nova
fase de conflictividade na Terra de Santiago. O desacordo xiraba ó redor de catro
cuestións relacionadas: nomeamento de alcaldes, rendas da mesa arcebispal, xurisdicción
civil e criminal e o control da torre que dicía o concello- "era del Reverendo
in Christo Obispo de Tuy... la edifico en su suelo e los que en ella estaba estan por el e que nombraban al dicho Obispo por señor de la
dicha torre"[303]. Ó fronte da protesta están, como é natural,
Vasco Guillelmes e Gonzalo Prego, que reivindican xunto
coa torre do seu xefe Diego de Muros- o vello sistema de cobrados que
privilexiaba as familias fidalgas, prerrogativa que de acordo cos datos que
temos non funcionou durante a revolta niveladora de 1467-69; unha das razóns
polas que Fonseca ratificou desde o exilio os derradeiros cobres irmandiños,
que deixaban fóra do poder ademais xustamente a Vasco Guillelmes[304].
Restauración do sistema pre-irmandiño de cobrados que
estivo de seguro activo, baixo a protección dos Moscoso, entre 1474 y 1476. En 1476,
Fonseca podía ter en consecuencia a impresión de seguir enfrontado cos aliados locais
dos Moscoso, agora con certo apoio popular. Porque a diferencia respecto de 1469
é que, ante un novo relevo de señor, o común semella preferir ós familiares de
Diego de Muros, fidalgos e rexedores do concello, antes que un Fonseca que viña
moi crecido en poder[305]. Oligarcas locais que non dubidan en
poñerse á cabeza das tradicionais reivindicacións das vilas de Noia e Muros, sobre
a base de aceptar cando menos formalmente o señorío de Fonseca, coa subseguinte
ruptura ou distanciamento do Conde de Altamira[306].
Así e todo, o 15 de decembro de 1476, xunto con Padrón e outras vilas
mariñeiras ata Finisterre, seguían fóra do control do prelado compostelán,
segundo lamentan novas cartas reais[307].
O
problema foi xeral en todo o arcebispado. O sector máis conservador do concello
de Noia soubo aproveitar ben a previsible confrontación xeral dos vasalos cun Alonso
de Fonseca que, por unhas o por outras, seguía sen estrearse dun xeito completo
en Compostela como señor feudal: a Igrexa de Santiago non puidera estabilizar o
seu señorío en terras e cidades dende que mataran a Rodrigo de Luna en
En
resumo, a nove anos do fin do poder irmandiño, a restauración do réxime feudal
estaba por se completar na Terra de Santiago, tanto no campo como na cidade, por
mor da precariedade xeral do poder señorial, nun contexto de dobre guerra internobiliaria: guerra feudal de todos contra todos polo
control das xurisdiccións; guerra política como consecuencia do desprazamento do
escenario da guerra civil á Galicia, o que sucedía cada vez que Portugal se
implica na contenda pola Coroa de Castela. A mobilización militar permanente de
cabaleiros e prelados, na década dos anos 70[309],
levou a que os señores se interesaran máis polo vasalo-soldado
que polo vasalo-productor e as súas familias, víctimas
predilectas das violencias interseñoriais[310].
Unha parte[311] dos vasalos de Fonseca
participará como peóns ou dacabalo nas súas guerras contra os cabaleiros (a
partir dos acordos de 1469, seguindo o exemplo de Alonso de Lanzós[312]),
o que lles dará lexitimidade para se rebelar cando o arcebispo guerreiro pretende
administrar a paz conquistada no seu
favor restaurando, cando non incrementando, as rendas e dereitos feudais da
Igrexa de Santiago. Poida que os veciños de Noia contribuíran ós esforzos
militares de Fonseca contra Pedro Madruga en defensa da causa dos Reis
Católicos[313], pero é menos probable
que participaran activamente nas guerras Fonseca-Moscoso,
nin sequera cando estaban na órbita do primeiro Conde de Altamira,
cuxo dominio nestas vilas foi máis político que militar, en contraposición coa
a súa presencia en Outes por medio do seu capitán infernal.
Neste
xogo de diverxencias e converxencias que seguiron á Santa Irmandade, ¿que foi
dos Mariños de Lobeira? Nos tempos
anteriores á revolta irmandiña -e máis
aínda nos posteriores[314]-
perderan, segundo estudiamos máis enriba, a súa influencia urbana na ría de Noia
e Muros, en favor dos Guillelmes e Prego, pola banda do sur, e de Diego de Muros,
pola banda do norte. Os intereses señoriais da casa fundada, a principios do
século XIV, por Roi Soga Mariño de Lobeira[315]
están, a mediados do século XV, no extenso alfoz de Muros, incluído
o couto de Xallas[316],
pero tamén en Lousame e noutros lugares do Mosteiro de Toxosoutos,
preto de Noia. De aí que precisaran do castelo de Outes para refeudalizar tan grande espacio rural, sen respectar por descontado
o señorío formal dos vasalos[317], controlando o tránsito dun cabo ó
outro da Ría e o camiño costeiro que ía cara Fisterra e as Rías Altas. O
castelo de Outes é fundamental, por tanto, para someter rexión costeira máis
occidental da Igrexa de Santiago (e antigo señorío de Pedro Froilaz,
Conde de Traba[318]) que tanto interesaba á estratexia
global dos Moscoso, e desde logo a Fonseca. É por iso que os Mariño de Lobeira
tiñan unha implicación máis directa e militar co señor de Altamira
que a fidalguía emparentada con don Diego en Noia e Muros, que finalmente
propicia, xunto cos veciños, o segundo derrocamento do castelo de Outes, logo de
1477, rota por tanto a súa alianza cos Moscoso[319].
Malamente os ocupantes da fortaleza de Outes podían, como fixeron os familiares
do bispo de Tui nas vilas, afacerse sen máis á nova situación política pro-fonsecana.
A
solución final do problema de Outes so pode ser militar: concellos, veciños e Fonseca,
asaltan e derriban o castelo ó mesmo tempo segundo vimos- que, entre 1476 e
1478, cidadáns, por un lado, e campesiños polos outros, lle negan os tributos
feudais a Fonseca. O arcebispo e os seus vasalos, máis ou menos recuperados,
están xuntos contra un feudalismo de fortaleza, cabalería e malfeitorías, pero discrepaban sobre os
dereitos feudais que había que restablecer logo de anos abondo de "non pagar"[320].
Dereitos que entran en todo o reino de Galicia nunha fase de conflictividade social
e revisión legal, a partir da instauración da Audiencia de Galicia en 1480, que
durará máis de tres décadas. Unha Terra de Santiago sen castelos nin guerras,
baixo o goberno efectivo dunha Igrexa de formación feudal, non era suficiente nin
para ás cidades, nin para os campesiños, nin para unha nova monarquía máis interesada nos seus propios tributos,
xustizas e forza militar, que no mantemento dos vellos privilexios señoriais.
Entre
1495 e
Xustamente
no intre en que Fonseca parecía que podía exercer, cara 1476, como señor de
Santiago, os Reis Católicos, nos que tanto procura se apoiar o noso arcebispo, empezaban
a dar os primeiros pasos dunha fonda transición social e institucional coa creación
dunha nova "hermandad"[323],
controlada agora politicamente, pero tamén utilizada nos comezos para asaltar e
derrubar fortalezas e facer fronte á
resistencia nobiliaria[324],
baixo a dirección agora da nova monarquía unificada. Orientación anti-fortaleza
e anti-señorial especialmente aplicada, convocando
milicias populares, por Acuña e Chinchilla entre 1480 (chegada a Galicia) e 1483
(decapitación de Pardo de Cela). Xerando unha contradicción de intereses entre o
novo poder público e os grandes señores de Galicia que os campesiños, artesáns
e burgueses obrigados outrora a volver ó rego, poñendo fin ó experimento
irmandiño, souberon aproveitar moi ben para reestructurar e modernizar- ó seu
favor las relacións cos señores, rebaixando ou anulando as rendas e dereitos
feudais, para o cal con frecuencia negaban a maior, ou sexa, o dereito do señor
á vasalaxe, recordándolle ó que ficaba do poder feudal os feitos do ano 1467[325].
As
tensións entre alcaldes maiores e o arcebispo de Santiago pola xurisdicción na
Terra de Santiago[326]
recrúanse en 1493, nos derradeiros anos do arcebispado de Fonseca, que alcanza
os primeiros anos (1509-1514) do arcebispado do seu fillo, activando coma
sempre a conflictividade social entre a Mitra e os seus vasalos urbanos e
rurais, aínda viva no tempo do preito Tavera-Fonseca.
Os arcebispos e outros señores eclesiásticos tiñan por costume, utilizando a
súa función pastoral como unha ferramenta máis da loita social, acudir as
censuras eclesiásticas para dobregar os
vasalos rebeldes. En 1496, o concello de Noia denuncia ó xuíz da vila nomeado
por Fonseca por agravios, a Audiencia apoia
a vila e depón ó oficial arcebispal, Fonseca lanza un entredito
(prohibición de misas, sacramentos, enterros..., na igrexas da vila) e o
Consello Real esixe que ó prelado o levante por ser unha "gran inhumanidad"[327].
En 1505, Muros e Noia, con outras vilas e lugares, néganse a pagar ás alcabalas
tributo como sabemos que gravaba ó comercio- ó arcebispo de Santiago[328].
En 1508, o concello de Muros négase a pagar, por causa da mala colleita de
1507, o tributo anual ó cabido compostelán, que preme con outro entredito que a Coroa obriga unha vez máis a levantar[329].
O que non é óbice, para que, en 1511, sostivera Muros a Fonseca-fillo
contra os Moscoso, lealdade o que lles supuxo como escribimos ó principio a
construcción dunha nova muralla[330].
En 1517, Diego de Muros, futuro bispo de Oviedo (e sobriño de Diego de Muros,
bispo de Tui), acadara confirmación papal do título de Colexiata para a igrexa
rectoral de Muros[331]:
"y los vezinos quedaron libres de pagar los diesmos"[332]
á Igrexa de Santiago. Oito meses despois dos interrogatorios das probanzas do preito Tabera-Fonseca
na ría de Muros-Noia ás testemuñas populares Pedro
Lorenzo, Pedro Campixo e Martín Gándara (que tan ben
nos serviron para saber dos irmandiños de Noia, Muros e Outes, dos seus
antagonistas, aliados e sucesores), a Audiencia de Galicia[333]
esixe sesenta anos despois da grande revolta coñecer que títulos ten o
arcebispo de Santiago -nese momento,
1527, Juan Tabera- para demandar rendas xurisdiccionais en diñeiro ós
veciños de Noia e Muros, flexibles pero sempre rebeldes, mirando polo seu: a experiencia
irmandiña non caeu en saco roto.
* Versión escrita e moi ampliada da conferencia
dictada, o 21 de marzo de 2007, no cadro
da V Semana da Historia de Noia, organizada polo Concello de Noia.
[1] Xerardo AGRAFOXO, 400 anos na historia da vila de Noia. Dende a Idade Moderna ata a Segunda
República, Noia, 1991, p. 13-19.
[2] Tumbo B de
[3] ídem,
pp. 388-390.
[4]
"Se trasladó a su villa de Noya para descansar y
celebrar el primer concilio que tuvo
con sus clérigos", onde desposeu dos seus "feudos y
beneficios" a canto cabaleiro e clérigo estaba da banda de Afonso Súarez de Deza e a cidade de Santiago, Hechos de Don Berenguel de Landoria, Manuel C.
DÍAZ, José GARCÍA ORO (edits.),
Santiago, 1983, pp. 107, 137.
[5] Tumbo B de
[6] Máis información sobre a muralla medieval de Noia en Pedro GARCÍA VIDAL, A Noia da memoria. Pasado e presente dun casco histórico: evolución urbana, Noia, 1991, pp. 45-55.
[7] Un antecesor co mesmo nome e apelidos, escudeiro, formaba parte da oligarquía local a mediados do século XV, José GARCÍA ORO, Galicia en los siglos XIV y XV, tomo II, 1987, p. 276.de Santiago, p. 158.
[8] Las fortalezas de
[9] Dicía Manuel Murguía que "hasta hace poco se conservaban las puertas
que cerraban la plaza del Tapal
y la entrada de la calle del puente...", Manuel
MURGUÍA, España. Sus monumentos y artes, sus costumbres e
historia. Galicia, Barcelona, 1888, pp. 631-632.
[10] Vasco de APONTE, Recuento de las casas antiguas
del Reino de Galicia, Santiago, 1986, pp.
101-102; este II Roi Soga considérase o
fundador dos Mariño de Lobeira, foi Pertigueiro Maior
da Igrexa de Santiago co arcebispo Berenguel de Landoira
(Hechos de Don Berenguel de Landoria,
p. 155), morre axustizado no segundo tercio do século XIV, sendo substituído no
poder local polos Deza Churruchao que fan uno novo pazo preto do Tapal de Noia (queda hoxe en pé unha parede cunha ventá
gótica), José
CRESPO POZO, Blasones y linajes de
Galicia, tomo III, Bilbao, 1983. pp. 266-267; sobre a morte de Roi Soga, véxase Manuel MURGUÍA, op. cit., pp. 629-631.
[11] Antonio LÓPEZ FERREIRO, Historia de
[12] Rui VÁZQUEZ, Crónica de Santa María de Iria (Códice gallego del siglo XV), Jesús CARRO (edit.), Santiago, 1951, p. 45.
[13] "Casa grande de aposiento
donde se aposientaban los arçobispos cuando a la dicha villa iban", disponía
de "camaras e sobrados y salas", dinos outra
testemuña, Las fortalezas de
[14] Nos anos 80 do século XV o Tapal serve de almacén de sal do arçobispado,
implicado no comercio portuario, Mercedes VÁZQUEZ, La hacienda arzobispal
compostelana. Los libros de recaudación
(1481-83 y 1486-91), Santiago, 2002, p. 228.
[15] Polo mesmo tempo habitaba na fortaleza de
Noia, Juan Frontino, criado
e axente xudicial de Fonseca, Las fortalezas de
[16] As noticias que temos dos alcaides do Tapal, que facían de xuíces de Noia polo arcebispo son do
ano 1450 (Alvaro Afonso) e logo dos anos 80 (Joan Sánchez),
Antonio LÓPEZ FERREIRO, Rodrigo de Luna. Estudio histórico, Santiago, 1884, p. 11; Las
fortalezas de
[17] Boletín
de
[18] Véxase a nota 9
[19] Santiago ABELLA,
[20] Véxase a nota 287.
[21] Las fortalezas de
[22] Ramón
ARTAZA, Muros.
Páginas de la historia, A Coruña, 1950, p. 135.
[23] Non sempre será estas vilas estarán do
lado do seu señor, antes e despois de 1511, Muros e Noia manteñen un conflicto
case permanente cos arcebispos polas rendas, como veremos ó final deste
traballo, o que non quer dicir que non sosteñan outras veces ós señores
arcebispos contra terceiros, a casa de Moscoso xeralmente.
[24]
Galicia en los siglos XIV y XV, II, p. 197
[25] Historia de
[26] Galicia en los siglos
XIV y XV, II, pp. 186-187, 194, 197.
[27] María de los Ángeles
NOVOA, Las gentes
de Muros en sus primeros documentos, Santiago,
2000.
[28] ídem,
pp. 86, 98.
[29]
Muros. Páginas de la historia, pp. 106-108.
[30] Santa María do Campo pasa a ser a
Colexiata de Santa María en 1504; hoxe é a igrexa parroquial de San Pedro de
Muros.
[31] Muros.
Páginas de la historia, p. 106.
[32] Sobre a existencia de "dúas murallas"
apostou tamén Manuel FABEIRO, Páxinas históricas de Muros, Noia, 1997,
pp. 66, 161.
[33] Aparece de seguido na lista de rendas e
xurisdiccións do arcebispo Juan Fernández de Limia
(1331-1338) como "Torre de la villa de Muros" entre a
Igrexa-fortaleza de Santiago e o castelo de Xallas,
Marta GONZÁLEZ VÁZQUEZ, El arzobispo de Santiago: una instancia de poder en
[34] En 1286, Sancho IV otorga
o Fuero de Benavente á Póboa
de Muro co fin de que "se pueble meior
el logar"; en 1299, Fernando IV dona a vila de Muros
co seu alfoz á Igrexa de Santiago, Tumbo B de
[35] Las fortalezas de
[36] Véxase a nota 317.
[37] Na
primeira metade do século XV seguen citando os documentos a "torre da vila de
Muro" entre as Torres de Santiago e o castelo de Xallas, aínda non aparece nas
listas da Mitra compostelá o castelo de Outes, O Tombo Vermello de Don Lope de Mendoza
(1399-1445), Ángel RODRÍGUEZ (edit.), Santiago,
1995, p. 91.
[38] Galicia
en los siglos XIV y XV, II, pp.
183-185
[39] Durante 44 anos (1267-1311), incluso
foron de xurisdicción real (ademais de Muros), Noia, Santiago e toda a Terra de
Santiago, Xerardo AGRAFOXO, "O pasado
máis afastado. Un paseo pola historia primeira das terras de Noia", Noia. Ribeiras de mar enxoito, Noia,
2003, p. 45.
[40] Sancho IV (1284-1295) beneficia
especialmente ó citado Paio Mariño (vasalo do Rei en 1291), tiña de seu o couto
de Sabardes (Outes), aparece como usurpador da
parroquia de Entíns (tamén no que é actualmente o concello de
Outes) e aspiraba como vimos (nota 34) ó control da vila de Muros, cuxo paso ó señorío
eclesiástico por decisión de Fernando IV (1295-1312) acepta soamente despois de
ver recoñecido como propio, entre outras xurisdicións,
o couto de Louro (Muros), El arzobispo de Santiago: una instancia de poder en
[41] O alfoz de Noia, sen embargo, estaba
limitado cara o interior pola xurisdicción señorial do mosteiro de Toxosoutos, hoxe concello de Lousame.
[42] El arzobispo de Santiago: una instancia de poder en
[43] Las fortalezas de
[44] Salvo o caso de Monforte de Lemos, véxase
"Os irmandiños na Terra de Lemos", O
Condado de Lemos na Idade Media, Concello de Monforte, 2007 (https://www.h-debate.com/cbarros/spanish/articulos/historia_medieval/lemos.htm);
tamén deixaron a salvo as igrexas e catedrais fortalezas, por parecido motivo, mesmo respectando capelas
dentro das fortalezas derrocadas, como no caso das Torres do Oeste en Catoira.
[45]
Sobre o protagonismo coral e o papel de cada
grupo ou crase social na revolta
irmandiña, véxase Carlos BARROS, "O que sabemos dos irmandiños", Os capítulos da Hermandade.
Peregrinación e conflito social na Galicia do século
XV, Santiago, 2006, pp. 375-376 (www.h-debate.com/cbarros/spanish/articulos/historia_medieval/xacobeo.htm).
[46] Las fortalezas de
[47] Véxase a nota 62.
[48] Carlos BARROS, ¡Viva El-Rei! Ensaios medievais, Vigo, 1996, pp. 24 1-246.
[49] As loitas da Igrexa de Compostela cos
cabaleiros que tiñan vasalos e rendas na Ría de Muros-Noia
empezou, en realidade, medio século antes, coa repoboación e ingreso de Muros
na xurisdicción arcebispal, determinando finalmente a fortificación de ambas
vilas nos comezos do século XIV.
[50] O Pertigueiro
Maior era unha especie de persoeiro civil do arcebispo con atribucións
xudiciais e militares ó longo do señorío da Igrexa de Santiago.
[51]Historia de
[52] Emilio GONZÁLEZ LÓPEZ, Historia de Galicia, A Coruña, 1980.p. 180.
[53]
Las gentes de Muros en sus primeros
documentos, p. 3; a
crónica de Fernão Lopes, sen embargo, soamente fala do cerco de Tui, Crónica d João I, vol. II, Barcelos, 1983,
pp. 303-305;
non así a crónica de Ayala que fala de como os
portugueses, despois de tomar Tui e outras vilas fronteirizas, hostilizaron a
Terra de Santiago, Historia de
[54] Véxase a nota 63.
[55] Historia de
[56] Historia
de
[57] íbidem.
[58] Deixará de ser unha ameaza na segunda
metade do século XVI, , nunha situación de maior estabilidade social e
política, a asemblea municipal volverá a ser "uso y costumbre";
cara 1560, por exemplo, os veciños de Noia son convocados a "concello aberto"
para velo problemas da reparación das pontes, José
GARCÍA ORO, María José PORTELA SILVA, Os reis e Noia. Documentos reais sobre Noia
durante o Renacemento, Noia, s.d., pp. 42-43; tamén en 1589, pertencendo a vila de Noia a un
particular estranxeiro, Baltasar Lomelin,
que llela comprara a Felipe II, respéctase o concello
aberto cando menos no papel- para elixir os cobrados dese ano, Manuel FABEIRO,
Páxinas históricas de Noia, Noia,
1990, p. 118.
[59] Fueros municipales de
Santiago y su tierra,
p. 525.
[60] O "cambio de fase" en abril de 1467 da
revolta irmandiña é froito da tradición específica de revolta da xente común do
campo e das cidades, Carlos BARROS, Mentalidad
justiciera de los irmandiños, siglo
XV, Madrid, 1990 (1ª ed. en galego, Vigo, 1988), pp.
112-113.
[61] Seis décadas despois dos irmandiños,
desaparecida a cabalería feudal e os seus castelos, ó común das cidades galegas representará o seu papel
en solitario a revolta das comunidades de 1520-1521.
[62] A
rebeldía conxénita dos veciños do Muros medieval -xeneralizable a toda a ría- é
recoñecida, en 1607, polo cóengo
compostelán Jerómino del Hoyo,
logo de falar do seu paso (véxase a nota 34) á orbita arcebispal (1299), "aunque
entre ellos hay alguna gente noble,
el común es pescadores y tratantes por la mar y todos ellos
son gente belicosa y que saben muy
bien tomas las armas y defenderse de sus enemigos", Memorias del
Arzobispado de Santiago
p. 329; un dos doridos exemplos é como
se liberaron de pagar os décimos á Igrexa de Santiago, convertendo a Igrexa de
Santa María en Colexiata (1504, véxase a nota 30), gracias as xestións en Roma do bispo de Oviedo,
Diego de Muros III (1455-1525), ídem,
p. 328.
[63] Las
gentes de Muros en sus primeros
documentos, pp. 30-31.
[64] ídem, pp.
32-33.
[65]
Agora ben, co auxe da actividade portuaria e comercial ó longo do século
XVI rexorden as disputas entre Noia, Muros, Porto do Son...., Galicia en los siglos
XIV y XV, II, p. 180.
[66] Carlos BARROS, "Os irmandiños de Galicia.
A revolta en Pontevedra", Murguía. Revista
Galega de historia, Santiago de Compostela, nº 9, 2006, pp.
41-47 (www.h-debate.com/cbarros/spanish/articulos/historia_medieval/pontevedra.htm).
[67] "Os irmandiños de Galicia. A revolta en
Pontevedra", p. 41.
[68] Publica Colección Diplomática de
"Galicia Histórica", Santiago, 1901, pp.
19-27.
[69] Así e todo, o propio Rodrigo de Luna salienta con clareza o protagonismo
urbano por riba da iniciativa dos cabaleiros, cando o 29 de xaneiro de 1460
gratifica o cambio de bando de Don Sueiro: "Por quanto vos, Suero Gomes de Sotomayor, avedes seydo e fuestes contra nos e la dicha nuestra
Yglesia en el levantamiento
e rebelion que la nuestra çibdad de Santiago e villas de Noya e Muros fisieron, e les avedes dado e distes vuestro
favor e ayuda para ello, e
agora, conosçiendo la obediençia,
subjeçion e vassallaje que devedes e sodes thenudo a nos e a
la dicha nuestra Iglesia
por rason de los feudos e merçedes
que de nos e della teneys, soys tornado a nuestra obediençia e nos avedes
prometido...", Ángel RODRÍGUEZ GONZÁLEZ,
"Documentación medieval del Archivo Histórico
Diocesano de Santiago: Libro de feudos de diferentes bienes,
feligresías, cotos y jurisdicciones",
Compostellanum,
vol. XXXVII, nº 3-4, 1992, p. 436.
[70] Rodrigo
de Luna. Estudio histórico, pp.
30 ss.; o cronista Diego Varela deixou escrito que os cabaleiros e os vasalos
de Rodrigo de Luna los aproveitaron para rebelarse a
circunstancia de que o Rei mandara ó arcebispo compostelán viaxar á Corte para
reprendelo polo seu "desonesto vivir", pois
practicaba o ius primae noctis (dereito de pernada), Memorial de diversas hazañas, Madrid,
1941, pp. 52-53;
cuestión analizada por nós en ¡Viva El-Rei!
Ensaios medievais, pp. 58-69.
[71] O 14 de setembro de 1459 Pontevedra
aparece xa, xunto coas tres vilas primeiramente irmandadas, participando na
rebelión, Historia de
[72] Memorial
de diversas hazañas, p. 53.
[73] Rodrigo
de Luna. Estudio histórico, pp.
72-79
[74] ídem,
p. 79
[75] Volveremos máis adiante sobre as
ensinanzas do ensaio 1458-1459 que fixeron posible, xunto con outras
experiencias parciais, a revolta victoriosa de 1467; as cidades e vasalos
rebeldes aproveitaron as contradiccións arcebispo / cabaleiros para impoñerse
ós cabaleiros desde principios do século XV, para vencer ó arcebispo primeiro e ós cabaleiros despois entre
1458-1469, continuando con este política variable e alternativa na Galicia posirmandiña.
[76] Ademais, naturalmente, do mozo Lope Sánchez de Moscoso, futuro I Conde de Altamira, que foi capitán irmandiño en Padrón no comezo da
revolta de 1467 (véxase a nota 151).
[77] Museo de Pontevedra (MP), Sotomayor 1.8.
[78] Las fortalezas de
[79] O castelo de Outes non consta entre as pertencias arcebispais suxeitas ó pago de rendas no tempo
de Lope de Mendoza (véxase a referencia da nota 37), polo que puido construírse entre 1445 (fin do
arcebispado de Mendoza) e 1464 (comezo de Fonseca); unha segunda posibilidade,
remota, salvo que aparezan documentos, é que fora edificado, na primeira metade
do século XV -ou incluso antes- polos Mariños de Lobeira, desde que o momento
en que o pai de Sancha Lobeira, Paio Mariño de
Lobeira, Reposteiro Maior de Xoán II, aparece como o primeiro "señor xurisdiccional de Outes",
igual que pasara coa fortaleza de Vimianzo (castelo do século XIII que pasa no
século XV ás mans dos Moscoso) que vendeu
o II Roi Soga de Lobeira (véxase a nota 81) ó
arcebispo de Santiago a mediados do século XIV, Blasones y linajes de Galicia, III, pp. 266-268; unha terceira opción é que a Igrexa de
Santiago construíse o castelo de Outes na primeira metade do século XV -ou
incluso antes- e fose cedido a modo de
feudo, como a fortaleza de Xallas (véxase a nota 146), e/ou usurpado polos Mariño de Lobeira, xa que na
pregunta nº 12 que presentan, o 31 de agosto de 1526, os representantes de
Fonseca no preito con Tabera dise que "el castillo de Outes con su tierra y basallos que tenia
tomados y ocupados Garçia
Martinez de Barbeira e doña
Sancha de Lobera su muger de muchos años y tienpos antes quel dicho señor
Patriarca fuese prelado [1464]", Las fortalezas de
[80] A primeira mención documental que
detectamos dos Mariño de Lobeira como "casa de la sierra"
é de 1572, logo virán outras sobre o "señor de la casa de la sierra" (1601), e ulteriormente citas directas ó pazo da
Serra como edificio (1611); no mesmo século XVII temos referencias os "Marqueses de Castelar y
[81] Actualmente unha casa de pedra, preto do
río Tines, con unha porta de medio punto e un escudo
barroco cos emblemas dos Mariño,
Lobeira, Soutomaior e Zúñiga; por un erro atribúese nalgúns escritos
recentes ó moderno Pazo da Serra feitos correspondentes ó castelo de
Outes, como o derrocamento por parte dos
irmandiños, e, relacionado co anterior, tense identificados o restos do castelo
como un castro (véxase a nota 91); no apartado dedicado ó pazo de Serra de Outes na magna
obra de Carlos MARTÍNEZ BARBEITO (Torres,
pazos y linajes de la provincia de
[82] Sobre a ampla implantación na Terra de
Santiago, nos séculos XIII-XV, dos Mariño e o seu entronque cos Soga e os
Lobeira, véxase El arzobispo
de Santiago: una instancia de poder en
[83] Na fontes xenealóxicas dos Mariño de
Lobeira da ría de Muros-Noia aparece dona Sancha como "dueña del alfoz de
Muros y sus once cotos
del castillo de Outes y de
muchas rentas como II señora feudal de
[84] Blasones y linajes de Galicia, III, p. 265; valiosa versión do estado
da fortaleza a finais do século XVII que cumpre comparar coa que ofrece o
preito Tabera-Fonseca para os anos 1526-1527 (véxase
a nota 94), as resultantes das visitas arcebispais dos anos 1535-1547 (César OLIVERA, El ocaso de la fortalezas compostelanas.
Visitas y tasaciones (1535-1547), Santiago,
2000), mailos traballos de campo e debuxos feitos por M. X. Miramontes nos anos 80 e X. Mariño nos anos 90 (véxase a nota 91); o interese dos Mariño de Lobeira en 1687 polos
restos do castelo de Outes, contrasta co esquecemento dos seus donos reais, a
Igrexa de Santiago, que xa en 1607 o fixeron desaparecer do listado de
fortalezas, Memorias del Arzobispado de Santiago, pp.
9-12 ; nestas memorias do cardenal Hoyo aparece, en cambio, un
Paio Mariño de Lobeira co padronazgo da
parroquia de San Pedro de Outes, en cuxa descrición tampouco se mencionan os
restos da fortaleza medieval, ídem,
p. 335.
[85] Podía ser o escudo erosionado polo tempo,
coas armas exclusivas dos Mariños e
Lobeira, que se conservan o pazo de Cotón (Negreira), pero falta a
sirena e vense as ondas dos Mariño, Torres,
pazos y linajes de la provincia de
[86] Torres,
pazos y linajes de la provincia de
[87] Torres,
pazos y linajes de la provincia de
[88] O término
serra (Dic.
RAG: "sucesión de montañas que pola súa forma recorda unha serra") refírese,
sen dúbida, á orixe montaraz, feudal e
rural desta parte dos Mariños de Lobeira
(véxase a nota 83); paradoxalmente a actual
capital municipal, chamada Serra de Outes, está ó nivel do mar rodeada de
montes entre 337 (Castelo) e 525 (Tremuzo) metros,
Xosé Ramón CHANTADA, "Outes", Gran Enciplopedia Gallega, tomo
23, p. 185.
[89] Ata 1247 consta na documentación latina
medieval como octis e outis,
derivando despois a "outes", Os documentos do Tombo de Toxosoutos, Francisco J, PÉREZ RODRÍGUEZ (edit.),
Santiago, 2004, p. 109, 121, 185, 220.
[90] O Mosteiro de Toxos Outos
aparece nos texto fundacionais do século XII como Togis
Altis, idem, p. 22.
[91] Fican restos visibles de estructuras,
fosos e muros á espera dunha maior investigación arqueolóxica sobre as orixes
históricas do concello de Outes, María Xesús MIRAMONTES CASTRO, As fortalezas baixomedievais en Galicia:
unha aproximación histórica a partir do estudio dos restos materiais e das descripcións do Preito Tavera-Fonseca,
Universidade de Santiago, tesiña inédita, pp. 98-105;
María Dolores GIL ADRA, Catalogación
planimétrica dos xacementos arqueolóxicos do concello de Outes, texto
inédito, nº 12, 1996; Patrimonio Histórico-Artístico de Outes, I, pp.
59-64; a súa errónea caracterización como castro -incluso se unhas necesarias
escavacións demostrasen un asentamento castrexo anterior nese mesmo lugar- maila confusión citada co pazo moderno dos
Mariño de Lobeira na Serra, contribuíu ó escurecemento das orixes medievais
deste concello.
[92] As
fortalezas baixomedievais en Galicia, p. 99
[93] La hacienda arzobispal compostelana. Los libros de recaudación
(1481-83 y 1486-91), p. 314; Las fortalezas de
[94] Las fortalezas de
[95] Las fortalezas de
[96] José GARCÍA ORO
La nobleza gallega en
[97] ídem,
pp. 269-270, 315, 554, 562, 566, 569.
[98] Galicia
en los siglos XIV y XV, II, pp.
263-277; Os Mariños de Lobeira, señores
de Serra de Outes, na Galicia do Renacemento, p. 9-18.
[99] Cuadro genealógico de los Mariño de Lobera,
MP Colección Sampedro, Caja 7; "Os irmandiños de
Galicia. A revolta en Pontevedra", pp. 55 ss.
[100] MP Colección Sampedro, Caixa 11, Carta
Executoria Mariño de Lobera, fol. 1-2.
[101] Paio Marino de
Lobeira tiña "casa de mil y quinientos vasallos, y
todos los perdió por ser viçioso
de mugeres", Recuento de las casas antiguas
del Reino de Galicia, p. 103.
[102] Véxase, por exemplo, José
CRESPO POZO, "Los Mariños y Mariño de Lobeira", Museo de Pontevedra, tomo 11, pp. 59-78; Blasones y linajes de
Galicia, III, pp. 264 ss.;
aparecendo Sancha de Lobeira decote como filla única;
unha excepción relativa (desaparece logo do
índice onomástico) é o libro Heráldica: escudos de
armas labrados en piedra existentes en la zona
monumental de Pontevedra que, na páxina 164, nomea a Lopo Pérez
Mariño como irmán de dona Sancha.
[103] A quén lle servía con 10 lanzas, ídem, p. 260; testemuñas do Preito Tabera-Fonseca reducen
a 7ó 8 os escudeiros que levaba
dacabalo, véxase a cita da nota 110.
[104] Dínolo un zapateiro de Padrón: "fuera capitan don Lope Sánchez, conde que fue de Altamira después que las
fortalezas fueran derrocadas", Las fortalezas de
[105] Despois de morto Enrique
IV, cara 1475, Lope Sánchez de Ulloa
autoproclamouse Conde de Altamira;
Sancho Sánchez de Ulloa, Conde de Monterrei; e Pedro
Álvarez de Soutomaior, Vizconde de Tui e Conde de Camiña, Recuento
de las casas antiguas del Reino de Galicia, p.
190.
[106]
ídem, p. 180.
[107] Las fortalezas de
[108] Desde Outes chegou a usurpar unha grande
parte dos vasalos que vivían non alfoz de Muros, respectando soamente ós que
pertencían ó seu amo, o Conde de Altamira (véxase a
nota 317).
[109] Outra testimuña
fala, se cadra máis axustadamente, de "siete u ocho años", Las fortalezas de
[110] ídem, p. 554.
[111] ídem,
p. 566.
[112] Recuento
de las casas antiguas del Reino de Galicia, p.
197; José GARCÍA ORO, Galicia en
[113] De tódolos xeitos o deterioro do castelo,
unha vez derrubado, durou tanto que gravouse a lume lento na mentalidade
popular: nas visitas para avaliar os danos nos pontificados de Tabera (1524-1534) e Gómez Sarmiento (1534-1541), contan as
testemuñas campesiñas da súa xurisdicción como ían caendo cachos de paredes e
podrecendo madeiras, medio século despois do segundo derrocamento (véxase a
referencia da nota 94).
[114] Las fortalezas de
[115] O real e o imaxinario non se diferencian
tanto na Idade Media como posteriormente.
[116] O cura irmandiño Roi Vázquez era naquel
entón, xustamente, párroco de Santa Baia de Chacín,
preto co castelo de Outes, "Milenarismo y utopía civil en la revuelta irmandiña, 1467-
[117] O precusor das
novelas de terror gótico é Horatio Walpole
cunha obra chamada, xustamente, The Castle of Otranto (1764), onde inventa, innecesariamente, un
documento de 1529 para xustificar o seu argumento sobre castelos e pantasmas.
[118] Esta toma de Outes ocorreu entre 1477 (pois cando o cerco de A Coruña, García Martínez estaba con Altamira,
vexase a nota 112) e 1481, xa que
volve a aparecer a fortaleza na documentación como propiedade
arcebispal, cando os enviados dos Reis Católicos están en Galicia e
Fonseca marcha cara a Corte, La hacienda arzobispal compostelana. Los
libros de recaudación (1481-83 y 1486-91), p.
153; Galicia en
[119] ídem, p. 61.
[120] ídem,
p. 554.
[121]
Sendo Martín Gándara un labrador do alfoz de Muros, resulta estraño
que non nomeara os campesiños dos
arredores, víctimas primeiras da fortaleza de probable participación seguindo a
tradición local de revolta, a explicación pode estar na reprimida brevidade e
ambigüidade das súas respostas como vasalo recoñecido e testemuña do arcebispo Tabera.
[122] Sueiro Gómez de Soutomaior acusa, cara 1478, ós arcebispos Rodrigo de Luna e Alonso de Fonseca (logo Patriarca) porque sendo "pastores e debiendo ser por vestiduras de pontificial, se vestían e se armaban en blanco e arnés francado a caballo", Valentín VIQUEIRA, El castrum lupariae. Folleto histórico de la torre de Lobeira en el valle del Salnés, Pontevedra, 1960, p. 47.
[123] Carlos BARROS, "Revuelta
de los irmandiños. Los gorriones corren tras los halcones", Historia de Galicia, vol. 24, Vigo, 1991, pp.
457-458 (https://www.h-debate.com/cbarros/spanish/revuelta.htm).
[124] Las fortalezas de
[125] A reedificación ou non da fortaleza de Altamira era algo que afectaba tanto os veciños da ría como
á propia Igrexa de Santiago, pois estaba no punto medio do camiño de peregrinación,
e comercio, que unía Santiago de
Compostela cos seus portos de Noia e Muros.
[126] Recuento
de las casas antiguas del Reino de Galicia, pp. 181-182.
[127] Véxase a nota 118; en 1481 Fonseca viaxa a Corte para tomar posesión da
presidencia do Consejo
Real, mantendo a súa volta unhas relacións de "respeto
mutuo" co Conde de Altamira (que tamén o obrigan a ir
a Corte en 1486), ambos tiña un problema maior: a intención decidida do
Gobernador Fernando de Acuña de poñer orde no Reino de Galicia, Antonio LÓPEZ
FERREIRO, Galicia en el último tercio
del siglo XV,
Vigo, 1968 (reed.), pp.
108-109, 120.
[128] Las fortalezas de
[129] Véxase
a nota 127; entre 1481 e 1482 pois aparece Pardo de Cela (axusticiado por Acuña en decembro de 1481) na crónica de
Aponte (véxase a próxima nota) que fala dos acordos e trascordos
de Fonseca e Moscoso arredor do castelo de Cira.
[130] Recuento
de las casas antiguas del Reino de Galicia, pp. 191-192.
[131] Nunha información de mediados do século
XVI, di un labrador de San Giao de Beva que García Martínez "estuviera casado con la dicha doña
Sancha hasta su falesçimento, que fue muerto en la çibdad de
[132] Sancha de
Lobeira aparece novamente casada a finais do século, con García Sarmiento de
Salvaterra, e morre en 1516, idem, pp. 81, 84, 217-218; Felipe de
[133] Véxase a nota 97.
[134] Las fortalezas de
[135] Véxase
a nota 80.
[136] Las fortalezas de
[137] Na Idade Media os números non sempre se
poden entender literalmente, sobre todo tratándose de batallas, en todo caso damos
cifras documentadas abondo aceptables dado o grado de xeneralización de revolta,
e proporcionais ós feitos militares relatados.
[138] Véxase a referencia da nota 44.
[139] Las fortalezas de
[140] Cadran en dar ó mesmo número un prateiro
de Santiago e un labrego da Estrada, o que reforza a súa credibilidade,
amosando a capacidade unificadora da tradición oral, Las fortalezas de
[141] ídem,
pp. 187, 321, 335.
[142] ídem,
p. 558.
[143] "Os irmandiños de Galicia. A revolta en
Pontevedra", pp.
54-55.
[144] Menos a Ría de Vigo que con seguridade
foi cos irmandiños do bispado de Tui, permanecendo o primeiro ano da revolta
irmandiña no cerco de Tui.
[145] Las fortalezas de
[146] A importancia estratéxica da fortaleza de
Xallas, viña da súa situación no medio do Condado de Trastámara;
en 1408, o arcebispo García Manrique pasoullo en tenencia feudal a Luis Soga
Mariño de Lobeira, fillo do célebre Roi Soga, o "degolado", Historia de
[147] Las fortalezas de
[148] Como xa dixemos (véxase a referencia da nota
141), outras testemuñas inclúen tamén nesta concentración
irmandiña ó redor de Compostela ás cidades de reguengo, Betanzos (cabeza da
revolta no conxunto de Galicia como recoñeceu posteriormente Henrique IV) e A
Coruña, tamén xente do Camiño francés
(Portomarín).
[149] Las fortalezas de
[150] ¡Viva El-Rei!
Ensaios medievais, p. 227.
[151] Por exemplo, os castelos de Sober da
familia de Diego de Lemos ou a torre de Goldrame de Sueiro de Noguerol, comendador de Portomarín, ámbolos dous
capitáns irmandiños, por non falar da ambigua situación de Lope
Sánchez de Moscoso, capitán dos irmandiños no inicio da revolta na zona de Padrón, onde participou con fervor
-sen dúbida- na destrucción das fortalezas de Fonseca e observou con inquietude
cando menos- do derrocamento de Altamira, sé
fortificada da súa casa familiar, motivo probable do seu distanciamento
posterior; doutra banda, ¿non é unha característica de todas as revolucións a
presencia de mozos rebeldes da clase dirixentes no cadro dun probable enfrontamento
xeracional-familiar?
[152] As estratexias alternativas son obrigadas
cando a relación de forzas é desfavorable para a xente do común, a revolución de 1467 foi unha excepción, aínda
así os populares dispuxeron naquel entón de apoios importantes nos ámbitos
cortesáns, eclesiásticos e mesmo nobiliarios (como o marqués de Astorga).
[153] Os relatos das testemuñas de Noia no
preito Tabera-Fonseca demostran o alto nivel de
información e certa conciencia social y política propia dunha oligarquía urbana
(mercadores ou fidalgos como Pedro Campixo e Pedro
Díaz de Luaces) que "coñecen o nome" de El-Rei, ¡Viva
El-Rei! Ensaios medievais, pp. 198-199.
[154] Mentalidad
justiciera de los irmandiños, siglo
XV, pp. 31 ss.
[155] Sobre as prisións con rescate,
especialidade da delincuencia directamente señorial, ídem,
pp. 135 ss.
[156] Las fortalezas de
[157] ídem,
p. 554.
[158] ídem,
p. 552.
[159] A tradición oral en favor e en contra dos
irmandiños chega a manifestarse nas probanzas Tabera-Fonseca, porque o arcebispo entrante (Tabera) acusa ó arcebispo saínte (Fonseca, pai e fillo) de
non coidar o patrimonio da Igrexa compostelá, por deixar que os vasalos derrocaran
os castelos e non obrigalos a restauralos, para defenderse Fonseca procurou
superviventes e descendentes dos irmandiños que lle axudaran a demostrar o carácter
irresistible, xusto e irreversible do grande levantamento de 1467.
[160] Non hai testemuñas da vila de Muros no
preito Tabera-Fonseca, quitando algún campesiño do
seu alfoz como Martín da Gándara, se ben os tres declarantes de Noia falan polo
regular tanto de Muros como de Noia.
[161] Sobre a tendencia dalgunhas testemuñas a
poñerse a idade da revolta, véxase Carlos BARROS, Mentalidad
y revuelta en
[162] Véxase a referencia bibliográfica da nota
153.
[163] "Os irmandiños de Galicia. A revolta en
Pontevedra", pp. 39-41.
[164] Las fortalezas de
[165] De feito, primeiro os alcaldes foron
coñecidos como "justicias", Fueros municipales
de Santiago y su tierra, pp. 479-480.
[166] Mentalidad
justiciera de los irmandiños, siglo
XV p. 105.
[167] Las fortalezas de
[168] Mentalidad
justiciera de los irmandiños, siglo
XV, pp.
78-79.
[169] Mentalidad
y revuelta en
[170] ¡Viva El-Rei!
Ensaios medievais, pp. 75 ss; Carlos BARROS, "Celanova
de las Tres Culturas, siglos X-XI", Rudesindus. XI Centenario do nacemento de San Rosendo,
Santiago, Xunta de Galicia, 2007 (en prensa).
[171] Las fortalezas de
[172] De aí que nos anos 90 do século XV empece a cambiar o sentido da
conflictividade social, substituíndo paseniñamente a
nova Monarquía ós señores feudais como
adversario principal dos populares.
[173] En
consecuencia, as oligarquías urbanas de Galicia non participan na revolta das
Comunidades de Castela en 1520-21.
[174] A partir da chegada de Acuña e Chinchilla
a Galicia en 1480, invertese de novo a relación de forzas en favor da xente
común, ó reconstruír os enviados dos Reis Católicos as milicias populares co
fin de derrocar as fortalezas novamente feitas, e obrigar á desprestixiada
oligarquía nobiliaria (sobre todo a
partir da visita do Reis Católicos a
Galicia en 1486) a "exiliarse" na Corte de Castela.
[175] ¡Viva El-Rei!
Ensaios medievais, pp.
210-212.
[176] Una excepción foi a reconstrucción no
Pico Sacro dunha torre e dun alxibe, defendida polas testemuñas pro-irmandiñas e pro-fonsecanas
no preito Tabera-Fonseca, como unha defensa "necesaria"
da Terra de Santiago fronte o castelo de
Cira, reedificado polo Conde de Altamira,
cuxo alcaide era xustamente García Martínez de Barbeira, o demoño de Noia.
[177] 400
anos na historia da vila de Noia, pp. 53-57; en
1636, Noia volve á Igrexa de Santiago, "O pasado máis afastado. Un paseo pola
historia primeira das terras de Noia", p. 54.
[178] Está no Arquivo do Reino de Galicia como
"1586. Los vecinos y cobrados de la villa de Noya con Damián Ramírez, juez de la misma, y Baltasar Lonceli
" (ref. ant.
ARG, mazo 22337 nº 36).
[179]
O señor italiano aparece, tres
anos despois, na documentación municipal elixindo dous alcaldes para 1589 dos
seis propostos ou "cobrados", 400 anos na
historia da vila de Noia, p. 62.
[180] Sobre os cobrados nas vilas do
arcebispado de Santiago, véxase Fueros municipales de Santiago y su tierra, pp. 477-480.
[181] A iniciativa xudicial parte, en 1586, dun
Sueiro Gómez de Soutomaior que poseía
o cobrado familiar dos Bochóns, por si mesmo e as
outras familias que controlaban a elección de alcaldes (véxase a nota 192) ; gaña o preito en prol do mantemento do sistema
tradicional dos cobrados, no seu beneficio e de todos os veciños.
[182] Publica unha traducción parcial ó
galego Manuel Fabeiro
en Páxinas históricas de Noia, pp. 127-131.
[183] Tanto no texto como nunca glosa do preito
de 1586, lese claramente "Salamanca"
como lugar de emisión do título de alcaldes para 1469, "1586. Los vecinos
y cobrados de la villa de Noya",
p. 649; sobre a rareza da sinatura directa de Fonseca, véxanse as referencia
das nota 264, 265.
[184] Mercedes VÁZQUEZ, Notarios, notarías y documentos en Santiago y su
tierra en el siglo XV,
A Coruña, 2001, pp. 162-163.
[185] Páxinas
históricas de Noia, p. 131.
[186] Ó mesmo tempo Fonseca retira competencias
no eido espiritual a Vasco de Vitre, bispo de Sebaste, que viña facendo de bispo auxiliar en Compostela
desde antes de Rodrigo de Luna; o 3 de outubro de 1468 o provisor de Fonseca
xa non está en Santiago, resolvendo o cabido poñer ó cóengo fabriqueiro Pedro
de Muros ó cargo da cadea dos clérigos, Historia de
[187]
ídem, pp.
257-259.
[188] ídem,
p. 259; Fonseca aproba e confirma como
"vicario sede vacante" ó candidato do cabido irmandiño, pero di que non ten
atribucións para confirmalo como bispo (función papal), Galicia en el último
tercio del siglo XV, pp. 32-33 ; sen dúbida, o Fonseca do
exilio non podía aceptar o que xa se fixera en Santiago co irmán de Pedro
Osorio contra Rodrigo de Luna, algo que sempre podía tentar o seu propio
cabido pro - Santa Irmandade contra el mesmo en Santiago, pero acepta a
situación dalgunha maneira ante o feito consumado con obxecto de manter a pouca
autoridade que lle quedaba en Galicia.
[189] Así acontece en 1587, Fueros municipales de Santiago y su tierra, p. 480.
[190] Véxase a nota 234.
[191] ¡Viva El-Rei!
Ensaios medievais, pp.
217-269.
[192] Páxinas
históricas de Noia, p. 127; o notario termina deste xeito as dez follas do
traslados o preito de 1586: Los cuales los dichos
autos que de suso ban scriptos... en virtud de la comision de los señores regidores
y oidores que me fue dada, cuyo
traslado saque del stante que alle
en los dichos libros y titulos que alle en el ayuntamiento de la villa de noya, adonde los bi otra vez, con los que los
dichos originales que ban
rubricados de la rubrica de mi firma concuerdan y en
fe dello de pedimento de suero
gomez de sotomayor por si mismo y en nombre de los mas
señores de cobrados de la dicha villa, lo signo y lo
firmo en la dicha villa a catorze
de hebrero de mil quinientos
sesenta y seis anos. En testimonio de verdad..Baltasar de Fernaderos, "1586.
Los vecinos y cobrados de la villa
de Noya", p. 655.
[193] Tratáse por
suposto dunha iniciativa voluntaria, incluso nas capitulacións preirmandiñas que regulamentan o desterro de Fonseca
dicíase que non podía mandar "llamar a persona alguna de la dicha çibdad [Santiago], clerigo ni
lego al regno de Castilla contra su voluntad", Publica Ermelindo
PORTELA, María del Carmen PALLARES, Xosé Manuel
SÁNCHEZ, Rocha Forte, el castillo y su historia,
Santiago, 2004, Apéndice, p. 111.
[194] "1586. Los vecinos
y cobrados de la villa de Noya",
p. 648; no título de 1483, asinado
-agora si- polo provisor en Santiago de Compostela, non se coida tanto o
"segredo" da entrega do documento que agacha sen dúbida as evidentes anomalías
do "nomeamento" de 1469.
[195] Tampouco temos noticias que haxa nomeamentos
de alcaldes no bienio irmandiño nos restantes señoríos episcopais de Galicia,
que abranguían en principio a maioría das cidades galegas, a pesar de que os
seus bispos, a diferencia de Fonseca, si que estaban en Galicia.
[196] Cómpre analizarmos polo miúdo as loitas
urbanas e nobiliarias contra Luna para entender
mellor o aprendizaxe acelerados dos participantes sobre todo, populares- nos
acontecementos decisivos, 1467-1469, para historia de Santiago, as súas vilas e
terras, e aínda máis para o Reino de Galicia.
[197] Historia de
[198] Véxase a nota 244.
[199] Véxase a nota 245.
[200] Antes de pasar a Redondela, onde está o 28 de marzo de 1467, véxase a nota 248.
[201] Rocha
Forte, el castillo y su
historia, p. 104.
[202] Dínolo
o propio Rodrigo de Luna, desde Salamanca
(onde se refuxía, igual que faría anos despois
Fonseca), o 31 de octubre de 1458: "estamos despojado [da obediencia dos vasalos] et expulso dello et de la juridicion et sennorio que a nos
et a nuestra yglesia pertenesce en todo el dicho nuestro
arçebispado (...) sy asi lo fasemos sera como dicho es por auer et
cobrar para ella et para nuestros
subcesores la dicha cibdad
de Santiago et uillas de noya
et muros", ídem, Apéndice, pp. 117, 119, 123.
[203] En
1460, existía unha situación de "sede vacante" elixindo o Cabido de Santiago a
Luis Osorio como "Vicario general eno
espiritual et tenporal da Sta. iglesia,
cidade et arcobispado de Santiago a See vacante"; ó tempo que os cóengos disidentes e
partidarios de Luna, refuxiados en Iria-Padrón, fan o mesmo con Esteban
Férnandez,; os de Noia, non solicitan nomeamento a ningún
deles, ídem, pp.
241-242.
[204] "1586. Los vecinos
y cobrados de la villa de Noya",
p. 653.
[205] Consta que o 21 de agosto de 1460, Luis
Osorio é vicario xeral da Igrexa de Santiago, cargo que de seguro ocupaba desde
antes, sendo postulado como arcebispo logo da desaparición de Rodrigo de Luna; véxanse as notas 203 e 207.
[206] O que consigue entre marzo e xuño de
1461, pondo fin ó breve arcebispado trastámara, ídem,p. 244.
[207] Pola carta de Don Henrique vemos que Luis Osorio se autoproclama arcebispo de Santiago, e funciona como tal
baixo a "rexencia" do seu pai, cando menos desde o falecemento, en 1460, do seu
predecesor e inimigo Rodrigo de Luna; outra cousa é
que desde o cabido se garden as formas á
espera dunha confirmación papal que xamais chegará, polo que finalmente o arzobispo rebelde Luis Osorio (1460-1461) desaparecerá do episcoloxio compostelán.
[208] AHDS, leg. 21,
Cartas reales, libro I, fol. 133.
[209] El-Rei defende
de costume ós seus amigos nas guerras dos señores polo poder laico e eclesiástico, desde a Corte non
percibían outra cousa nas loitas compostelás 1458-1460, de aí que Henrique IV
esixirá ós vasalos que obedezan e paguen as rendas a Rodrigo de Luna, señor lexítimo de Santiago, e non ós cabaleiros
rebeldes, ou ó arcebispo da casa trastámara, igual no
tocante ó control das fortalezas.
[210] AHDS, leg. 21,
fol. 51, 96.
[211] Enrique IV
sempre se dirixe ó pai, e non ó seu fillo Luis Osorio, nomeado polos
composteláns arcebispo que era quen de reclamar ditas rendas, o Rei vía como un simple instrumento do seu proxenitor
e Conde de Trastámara, alférez maior de El-Rei caído en desgracia, ídem, fol. 93.
[212] AHDS, leg. 21,
fol. 131.
[213] Rodrigo
de Luna. Estudio histórico, p. 75; resulta
curioso como os cabaleiros tentan facer partícipes da continuidade señorial ás
oligarquías urbanas aludindo ós seus caseiros, mentres que os labradores e
vasalos do arcebispo o Conde aínda non proclamara ó seu fillo- son abandonados a súa sorte.
[214] Naturalmente, Vasco de Aponte ofrece
outra versión, que xustifica o cambio de bando do xefe dos Moscosos
porque "despues que el conde fue
metido bien en arçobispado quisiérale este... tomar Trastamara"
que tiña usurpado don Bernal, Recuento de las casas antiguas
del Reino de Galicia, p. 174.
[215] Un ano despois, o 11 de xuño de 1461,
falece Pedro Álvarez Osorio, I Conde de Trastámara,
en ámbolos dous casos as fontes suxiren como causa o envelenamento, ídem, p. 58; Historia de
[216] ídem,
p. 238
[217] Tamén os Osorio de Trastámara:
o fillo principal do Conde, Alvar Pérez Osorio,
herdará o titulo, será nomeado I Marqués de Astorga por Henrique IV, a quen
apoiará na guerra civil (1465-1468), como tamén á Santa Irmandade de Galicia
(1467-1469), sen que este sostén ós irmandiños se vexa demasiado afectado pola radicalidade da revolta, morre en 1471 defendendo a vila de
Sarria do Conde de Lemos ("Revuelta de los
irmandiños. Los gorriones corren tras los halcones", p. 458); o segundo fillo, Luis Osorio, frustrado
arcebispo compostelán foi logo bispo de Jaén e morreu
de vello (1496); por último, o terceiro fillo, Pedro Osorio, o capitán
irmandiño, casará despois coa herdeira dos seus inimigos Moscoso, coa a que
tivo dous fillos, un foi IV Conde de Altamira e o outro bispo de Astorga,
[218] A documentación utilizada e o ámbito urbano deste traballo non nos permiten coñecer como se chega á intervención masiva do campesiñado, artesanado e xente do mar, factor clave para entender ó éxito fulgurante de 1467; fenómeno inédito que inclina ás burguesías urbanas á coalición coa xente común, escarmentados da limitación que supuxo anteriormente ó xogo dos bandos señoriais; novas alianzas de orde popular que favorecerá, doutra banda, o amparo de El-Rei ós irmandiños e a crenza na santidade da súa obra.
[219] Véxase Carlos BARROS, "As orixes
medievais da Xunta de Galicia" (https://www.h-debate.com/cbarros/spanish/xunta.htm).
[220] "Os irmandiños de Galicia. A revolta en
Pontevedra", pp. 39-41.
[221] Así e todo, este rei Henrique mal
chamando "o Impotente" está precisado dunha reivindicación historiográfica que
arrombe os prexuízos negativos acumulados por causa da súa manifesta
homosexualidade, e a marca que os intereses políticos dunha nobreza feudal
decadente na Coroa de Castela deixou marca nas crónicas de Henrique IV e os Reis Católicos.
[222] Véxase se non o cruce de cartas entre a
Xunta de Betanzos e Don Henrique no
traballo citado na nota 219.
[223] A acción antifortaleza
e antiseñorial de iniciativa popular durou desde a
primavera de 1467 á primavera de 1469, sendo determinante no proceso de
transición da Idade Media á Idade Moderna que tivo, en Galicia, trazos ben específicos.
[224] Véxase
a nota 45.
[225] Recuento de las casas antiguas
del Reino de Galicia, pp. 224, 226.
[226] Véxanse os episodios de Palmeira e A
Lanzada en "Os irmandiños de Galicia. A revolta en Pontevedra".
[227] A alianza no norte de Galicia entre os irmandiños e o reconciliado Fonseca pasa
por Alonso de Lanzós, que logo devólveulle
o favor a Fonseca participando, preto de
Compostela, na batalla de Altamira de 1471.
[228] "Revuelta
de los irmandiños. Los gorriones corren tras los halcones", p. 457
[229] ídem,
p. 458
[230] ídem,
p. 457
[231] En xullo de 1469 xa tomara posesión don
Alonso de Fonseca, segundo calcula Antonio López Ferreiro, da Mitra de Santiago
co permiso do concello e do cabido irmandiños, Galicia en el último tercio
del siglo XV, p. 51.
[232] Véxase ¡Viva El-Rei!
Ensaios medievais, pp. 137 ss.
[233] Temos para nós que Fonseca, en realidade,
confirma os alcaldes previamente elixidos polo concello de Noia, distintos dos
habituais postos polas familias que viñan controlando os cobres de Noia,
probablemente porque a nova situación promovera novos líderes...
[234] Tres meses antes, o 3 de outubro de
1468, informa o Cabido de Santiago: "Por
quanto ao presente o señor arçobispo
nen seu provisor nin outros ninguus,
non estavan en
esta cibdad et arçobispado
de Santiago et regno de Galicia", Historia de
[235] A quinta e última Xunta de Galicia tivo
lugar, cara maio de 1469, en Ourense; o 3 de xuño, Pedro López da Barreira,
dirixente conservador da irmandade ourensá, dicta sentencia, por encargo
da Xunta xeral irmandiña, en favor do
Mosteiro de Oseira contra os campesiños que se viñan negando a pagar as rendas
da barca (véxase a nota 219), proba dos apoios internos á restauración señorial ó
final do bienio irmandiño.
[236] Véxase a nota 193.
[237] Véxase a nota 235; a excepción son os casos documentados de renovación
de foros monacais, contratos agrarios bilaterais de indubidable "modernidade" e
moito menos gravosos que as durísimas rendas feudais en especie, diñeiro e
traballo.
[238] Na
medida en que nas xurisdiccións eclesiásticas medievais pódese diferenciar o
temporal do espiritual (véxase a nota 4): a disciplina dos clérigos e os beneficios, cuestión
espiritual á vez que temporal, foron causa de conflicto entre o cabido
irmandiño e Fonseca durante o tempo do seu desterro (véxase a nota 186).
[239] O cabido de Ourense promove entre os seus membros un novo
bispo, ó morrer o 23 de agosto de 1468 o anterior, Alonso López de Valladolid,
que trataron de confirmar pola vía arcebispal, respondendo o hábil Fonseca
desde Monçâo, a quen tanto lle gustaba que se
recoñecesen a súa autoridade desterrada, que non podía facelo por falta de
competencias pero si ratificou ó arcediago de Baroncelle,
Juan González de Deza, como "vicario sé vacante",
quen aparece xa como electo e confirmado o 2 de maio de 1469, Galicia en el
último tercio del siglo XV, pp. 31-33; véxase tamén
a nota 188.
[240] De todas as maneiras, no momento de
estalar a revolta irmandiña o poder temporal dos bispos estaba en grande parte,
igual que o dos mosteiros, en mans da nobreza laica baixo pretexto de encomenda ou como simple
usurpación.
[241] A Igrexa galega foi, no seu conxunto,
favorable ós irmandiños, "O que sabemos
dos irmandiños", p. 372.
[242]
Non parece que o concello de Santiago participara, tan activamente como
en 1458-1460, nesta nova liorta de bandos nobiliarios, Fonseca versus Moscoso,
1461-1466, pero coadxuvará na celebrada rendición dos fonsecanos
encastelados na Catedral en decembre de 1466, e a subseguinte expulsión de Fonseca do arcebispado e reino de Galicia
(véxase o documento da nota 193); os composteláns aproveitaron pouco despois a
desunión dos señores para atacar as fortalezas de uns e outros; tres anos
despois, se inverten as alianzas pre-irmandiñas cos cabaleiros por outras máis permanentes
con Fonseca e sucesores.
[243] O proverbio español "el que fue a Sevilla, perdió su silla", ten orixe, segundo una
estendida tradición, ó intercambio de cadeiras arcebispais entre o tío e o
sobriño dos Fonseca na década dos 60 do século XV; a súa interpretación literal
(contra o que se entende hoxe en día)
sería que o Fonseca sobriño, nomeado polo Papa sen acordo do cabido,
recordemos, que apoiaba a Luis Osorio- arcebispo de Santiago en 1460, deixa que seu veterano tío -cuxo lugar ocupa
momentaneamente en Sevilla- tome posesión polas armas en Compostela, non sendo
capaz de facelo por el mesmo en 1464 cando volve de Sevilla.
[244] Nin o contemporáneo Rui
Vázquez, nin no nobiliario de Vasco de Aponte ou o preito Tabera-Fonseca,
Noia aparece máis que como un escenario dos feitos, ocupado por Fonseca con "dosçientos de a cavallo", Recuento
de las casas antiguas del Reino de Galicia
p. 176; temos para nós que Noia estivo nos anos
previos a grande irmandade agardado, sen entremeterse demasiado, por un desenlace
que lle puidera favorecer dunha maneira ou doutra, por moito que os Moscoso puidera
ter alí algúns potenciais partidarios (véxase a nota 290).
[245]
Crónica de Santa María de Iria, p. 46; Juan Melgarejo precisa
que o tivo "de mazmorra en mazmorra
veinte y ocho meses", Las
fortalezas de
[246] As capitulacións asináronse seguramente a
finais decembro de 1466, estando aínda preso Fonseca, pois se fala no documento
"deste presente anno de sesenta e seys", rematados os cinco meses de asedio da
catedral iniciado en xullo, Rocha Forte, el castillo
y su historia, p. 105.
[247] Rocha Forte, el castillo y su historia, p. 103.
[248] Historia de
[249] Houbo de seguro un acordo xeral sobre
cando atacar simultaneamente a irmandade en toda Galicia, e logo outro máis restrinxido
para xuntarse un día determinado preto de Santiago a fin de cercar a cidade,
por iniciativa seica de Pedro Madruga (segundo Aponte, que esaxera cando fai de don Pedro o artífice da
"derrota" irmandiña), que envía sendas cartas desde Portugal a Fonseca e
Pimentel; os tres "atopáronse" en Balmalige, antes de
poñer o cerco, con 10.000 irmandiños dirixidos por Pedro Osorio, que non puido
esperar polos reforzos en camiño, Recuento de las casas antiguas
del Reino de Galicia, pp. 222-223; a centralidade de Santiago de Compostela na Galicia irmandiña
resulta de novo recoñecida por este exército centro occidental da reacción
señorial simétrico ó que, conforme
dixemos, organizaran as vilas e terras do arcebispado en 1467.
[250] Con menos éxito, loxicamente, nas
batallas campais (A Framela, Balmalige,
Castro Gondián) que ante as murallas urbanas, que
serviron a maiores de baluarte para as xurisdiccións rurais; ningunha cidade ou
vila irmandiña foi tomada polas armas en 1469, unhas seguiron en mans das
irmandade locais, noutras pactouse cuns cabaleiros contra outros, a maioría
delas concertaron antes ou despois o retorno do señor nas condicións que
puideron.
[251] Ademais do caso de Noia, é salientable a
dobre disposición de Pontevedra (incursa
tamén, con Muros e Noia, nas capitulacións de finais de 1466 como sospeitosa de
apoiar a Fonseca) que amosa, segundo veremos (cita da nota 261), unha actitude conciliadora ante as tropas de
Fonseca, pouco despois de ter recibido con grande hostilidade a Pedro Madruga e
o seu exército, "Os irmandiños de Galicia. A revolta en Pontevedra", pp. 59 ss.; véxase tamén a cita
da nota 261; temos para nós que no mesmo centro neurálxico da
Terra de Santiago tiñan que ter algo falado, entre eles e coas outras vilas,
sobre esta posibilidade alternativa, condicionada polas concesións que fixera
Fonseca, vista a velocidade con que as cidades da Terra de Santiago cambiaron a guerra pola paz.
[252] Galicia en el último tercio del siglo XV, p.
51; Historia de
[253] Recuento de las casas antiguas
del Reino de Galicia, pp. 222-223.
[254] Non debemos esquecer que o derrubamento
das fortalezas xa fora aprobado por Henrique IV dous anos antes, a non
reedificación facilitaba por tanto as relacións de Fonseca cunha monarquía
triunfante na guerra civil 1465-1468, que tamén impuxo as súas condicións á
reconciliación de Fonseca cos seus vasalos: El-Rei
seguiría cobrando directamente as rendas reais de todo o arcebispado, como
cando estaba no poder a Santa Irmandade, o que foi así ata mentres viviu (véxase a nota 291).
[255] De todas as maneiras, a Igrexa de
Santiago sufrirá (no tempo dos Fonseca sobre todo) moita conflictividade social
e a acción correctora do novo Estado monárquico para poder falar dunha modernización
completa das súas estructuras sociais e políticas.
[256] O caso de control indirecto de Muros e
Noia, entre 1474 e 1476, por parte de Conde de Altamira,
que analizaremos máis adiante.
[257] Xa dixemos que Fonseca foi, ata 1469, unha excepción entre os señores
eclesiásticos, no tocante a súa relación coa Santa Irmandade, como grande señor
feudal de Santiago vestía armadura para ir a guerra (véxase a nota 122) e participaba en asaltos a castelos como relataría
marabillado unha testemuña visual da segunda toma do castelo de Outes (véxase a
cita da nota 119); o sentido profundo do pacto de 1469 é, polo tanto,
facer volver á arcebispado ás prácticas moderadas que lle son propias ó señorío
eclesiástico en Galicia, se comparamos coa
agresiva nobreza trastamara.
[258] Véxase a nota 249.
[259] Damos por seguro que, igual que houbo
xente da ría de Muros-Noia nos asaltos á Rocha Forte
de 1459 e 1467, participarían milicianos
irmandiños dos portos de Compostela nas tropas que dirixiron na primavera de
1469 (un pouco deslabazadamente, todo hai que
dicilo), os capitáns Pedro Osorio, Alonso de Lanzós e
Diego de Lemos en defensa de Santiago e do reino irmandiño de Galicia.
[260] Sabían ben os seguidores de Santiago nas
diferentes vilas e terras que os rebeldes composteláns non ían aceptar a
Fonseca como señor sen importantes contrapartidas para a cidade e o conxunto do
arcebispado.
[261] Las fortalezas de
[262], Recuento de las casas antiguas
del Reino de Galicia, p. 226.
[263] Un Juan Mariño
de Lobeira, en posición contraria á de Sancha Mariño
de Lobeira, actuará asemade como fiel servidor do arcebispo defendendo os
restos da fortaleza de Vimianzo (onde o arcebispo estivera preso), fronte ós cabaleiros e xente de armas dos
Moscoso, Recuento de las casas antiguas
del Reino de Galicia, pp. 183, 187.
[264] Véxase a nota 118.
[265] Sinatura directa da que se podía dicir
aquilo de "dime do que presumes e direiche do que careces", dado o carácter
etéreo do titulo arcebispal de Fonseca durante a revolta irmandiña.
[266] "1586. Los vecinos
y cobrados de la villa de Noya", pp. 648, 650.
[267] O pacto de 1469 entre vasalos e
señor na Terra de Santiago non resolvía o problema de quen exercía a administración
da xustiza, e por tanto controlaba o poder político, militar e facendístico sobre as persoas, no señorío xurisdiccional
máis extenso de Galicia.
[268] Como veremos logo o problema era a
catedral mailas torres de Santiago, pois
as outras fortalezas estaban polo chan como a Rocha Forte e a Rocha Branca; Fonseca
non tiña como algúns cabaleiros castelos
"novamente feitos", agás o Pico Sacro cuxa improvisada reedificación foi
pactada cos veciños para defender as terras do Conde de Altamira.
[269] Galicia en el último tercio del siglo XV, pp. 96-97
[270] Fonseca non podía tirar pedras contra o
seu propio tellado, viña de prestarlle á nova monarquía grandes servicios na
guerra de sucesión (1476-1479) pola Coroa de Castela, encabezando no reino de
Galicia o partido dos Reis Católicos contra o bando portugués liderado por
Pedro Álvarez de Soutomaior; o que lle permitira facerse de verdade coa Mitra e a Terra de Compostela, despois dunha
ducia de anos de prisións, desterros e outras perturbacións.
[271] A Torre da Praza, principal fortaleza do
sistema defensivo de Santiago, xa quedara nas mans do concello nas
capitulacións de 1466 entre o
prisioneiro Fonseca e a coalición dos
cabaleiros e a cidade, Rocha Forte, el castillo y su historia, p.
103.
[272] Galicia en el último tercio del siglo XV, p. 98.
[273] Historia de
[274] O máis madrugador foi o concello de Noia,
que encetou o conflicto con Fonseca en 1476 polo nomeamento de alcaldes, rendas
e xurisdicción, cando a vila pasa do bando dos Moscoso á Igrexa de Santiago;
véxase a nota 302.
[275] Fueros municipales de Santiago y su tierra, pp. 571-572.
[276] Visto de adiante para atrás, está clara a
importancia nas mentalidades colectivas da época da aceptación dos cobres
irmandiños a Noia por parte de Fonseca, cuxa
situación como señor de Santiago e a súa terra era, por outro lado, moito máis
desesperada en 1469 que nos anos 80.
[277] Fueros municipales de Santiago y su tierra, p. 571.
[278] A supervivencia de Liñares e Vinagre
durante tantos anos nos cargos municipais certamente, vitalicios- que xa tiñan en 1467, e o seu espírito de loita dúas décadas
despois, é un indicativo máis da mentalidade de victoria irmandiña que terá un
reflexo maioritario nas declaración orais
do preito Tabera-Fonseca cara 1526-1527.
[279] Véxase a nota 178.
[280] 400
anos na historia da vila de Noia, pp. 53 ss.
[281] Así mesmo provocada polas arelas de
liberdade dunhas vilas periféricas que, coma case sempre, seguían a Compostela,
onde as xustizas do concello desobedecían as xustizas do arcebispo, segundo
este se queixa, de seguro que con razón...
[282] Véxase a nota 273.
[283] José GARCÍA
ORO, María José PORTELA SILVA, Os Fonseca
na Galicia do Renacemento. Da guerra ó mecenado, Noia, 2000, p. 310.
[284] Véxanse as notas 269, 273.
[285] Fueros municipales de Santiago y su tierra,
p. 572.
[286] As testemuñas do preito T-F declaran que
o conde de Altamira tivo Noia e Muros algúns anos, situación que remata
cara 1476, Las fortalezas de
[287] Entre 1469 e 1474, Noia e Muros militaron
con Santiago no bando arcebispal-urbano contra a
confederación dos cabaleiros, con apoio de El-Rei,
como veremos na nota 291; despois da desaparición de Don Henrique o bispo de Tui aparece unhas veces con Fonseca e outras co conde
de Camiña (Recuento de las casas antiguas
del Reino de Galicia, p. 192),
ata que cae preso polos portugueses por uns sermóns en defensa dos Reis
Católicos, Galicia en el último tercio del siglo
XV, p. 74; en 1482, xa
libre da cadea e derrotado o conde de Camiña, Fernando de Acuña restitúe Tui ó
seu bispo, Recuento de las casas antiguas
del Reino de Galicia, p. 251.
[288] Como bo señor feudal (movíase sempre cun
pequeno exército, Recuento de las casas antiguas
del Reino de Galicia, p. 25), Diego de Muros o primeiro que fai cando
"tomara y se aseñoreara de la villa
de Noia" é construír unha "torre a manera de fuerza sobre la puerta de la villa", Las
fortalezas de
[289] Vasco Guillelmes
estaba casado cunha irmá de Diego de Muros, Recuento de las casas antiguas
del Reino de Galicia, p. 116; Ramón ARTAZA, Muros. Páginas de la historia, A Coruña,
1950, pp. 76-79; José
GARCÍA ORO, Diego de Muros III y la cultura gallega del siglo XV, Vigo, 1976, pp.
22-23.
[290] A ausencia de Vasco de Guillelmes dos cobres de 1469 é moi significativa (tamén
interesaba a Fonseca), fora elixido alcalde en 1465 reaparecendo na Noia pos-irmandiña, en 1480, de novo como alcalde, Páxinas históricas de Noia, pp. 128-129.
[291] Henrique IV revocara, antes de morrer en
1474, á concesión de 150.000 mrs. Pedro Madruga tamén inimigo de Fonseca- situada sobre
as alcabalas de Pontevedra. Vigo e Redondela (que foron reconquistadas por
Fonseca catro anos despois, gobernando os Reis Católicos, véxase a nota 295), Historia
de
[293] Sumado ó que tivo lugar en 1469 co fin de
poñer do seu lado os irmandiños, anunciado nos cobres de Noia con anterioridade
á batalla de Balmalige, a recuperación plena
relativamente- do apoio real por parte de Fonseca explica o florecemento no
final da Idade Medida da Igrexa de Santiago, que atravesará toda a Idade
Moderna e tan mal soubo comprender e agradecer o antifonsecano,
antiirmandiño e absentista arcebispo Juan de Tabera en 1526.
[294] En consecuencia Fonseca acepta, a
diferencia do Conde de Altamira e restantes cabaleiros
da Terra de Santiago, a nova "Hermandad" de 1476
"desde el Miño hasta el mar, que fue facer al Rey y a
[295] Os
cabaleiros usurpadores tamén eran do partido dos Reis de Castela e Aragón,
salvo no caso de Pontevedra e as vilas do sur, onde se xuntaba o problema
político coa disputa señorial: os seus ocupantes e defensores, pro-Portugal, dirixidos por Pedro Madruga, sufrirán varios
cercos e asaltos non volvendo ata 1478 á xurisdicción da Igrexa de Santiago, Recuento
de las casas antiguas del Reino de Galicia,
pp. 229-236.
[296] Cómpre lembrar que, nove anos antes, sendo
mozo Lopo Sánchez de Moscoso andaba por Padrón de flamante capitán irmandiño
axudando ós vasalos a derrocaren os castelos de Fonseca, véxase a nota 104.
[297] Historia de
[298] A toma de Outes polo home de Sancha Mariño de Lobeira é anterior a 1474, na primeira
fase por tanto da loita pos-irmandiña polas xurisdiccións
rurais; a reconquista por parte dos veciños
co apoio de Fonseca é posterior a 1476 (véxase a nota 118).
[299] As diferencias de talante e medios
utilizados, segundo o tipo de intermediarios (oligarquía vilega / nobreza rural, Diego de
Muros / García Martínez), explica a maior virulencia a
acción dos Mariños de Lobeira desde o
castelo de Outes.
[300]
Fernando de PULGAR, Crónica de los
Reyes Católicos (Juan
de MATA CARRIAZO, edit.), Madrid, 1943, p. 433.
[301] Coas excepcións provisorias acordadas cos
vasalos, como a mencionada do castelo do Monte Sacro (Boqueixón), "necesario"
para combater a fortaleza de Cira en mans de García Martínez de Barbeira en nome de Moscoso.
[302] Archivo de
Simancas, Registro General
del Sello, VI-1476, fol. 453; VII-1476, fol. 529-530;
neste preito os Reis esixen especialmente que se garden as formas do
procedemento (non é algo gratuíto, facía tempo que a violencia invadira en
Galicia as relacións sociais) respectando, dunha banda, o dereito dos veciños á
apelar á Corte e, da outra, o dereito do arcebispo a que se tomen en
consideración as súas probanzas.
[303] Coidamos que é a torre (véxase a nota 288) que Diego de Muros mandou construír, entre 1474 e
1476, como signo do novo poder en Noia que
serviu para reforzar as defensas da vila, "sobre la puerta
de la villa questa hazia la parte del rio que aun oi dia se paresçe donde la hizo", Las fortalezas de
[304] Véxase a nota 290.
[305] Isabel a
Católica que amparaba a Fonseca para recobrar Muros e Noia (cousa que os
cidadáns só aceptan en determinadas condicións) tratar a axudar ó proceso concedendo
un seguro, o 21 de xuño de
[306] Véxase a nota anterior.
[307] Véxase a nota 297.
[308] Simancas, RGS, VI-1478, fol. 111.
[309] Esta sen investigar na documentación de
arquivo en que medida retornan coa anarquía nobiliaria, nos tempos pos-irmandiños, os agravios e danos, forzas e mortes de
responsabilidade señorial, que fixeron estalar a insurrección xeral de 1467;
seguramente non tanto como anteriormente, pola destrucción sistemática e masiva
que fixeron os irmandiños das fortalezas "niños de malfeitores", a propia inestabilidade e división dos señores e o
medo destes a provocar outro levantamento xeral dos vasalos, algo moi presente
en tódalas confederacións nobiliarias
desde 1471 (Carboeiro) ata 1520 (Melide).
[310] O problema das víctimas civís non se deu,
sen embargo, durante a guerra civil castelá 1465-1468, gracias ó poder
irmandiño que eliminou ou expulsou de Galicia- os exércitos señoriais e puxo o
Reino do lado do rei lexítimo, algo que Henrique IV agradeceu aprobando o feito
consumado dos masivos
derrocamentos, e que non esqueceu
mentres viviu.
[311] Hai que sinalar que a conflictividade
entre vasalos e señores neutralizaba a miúdo o servicio militar como obriga
feudal; o caso máis soado foi a negativa en 1458 dos cabaleiros feudatarios do
arcebispo Rodrigo de Luna a ir a guerra de Granada,
punto de partida dunha rebelión social que se estendeu ás cidades e terras de
Santiago, Rodrigo de Luna.
Estudio histórico, pp. 28 ss.
[312] Logo de revolta, Alonso de Lanzós foi posiblemente o dirixente militar máis
consecuente e respectado polos ex-irmandiños
populares, se comparamos co cambiante Diego de Lemos e mesmo con Pedro Osorio,
sucesor nin máis nin menos que de Lope Sánchez de
Moscoso no Condado de Altamira, polo seu matrimonio
coa súa tía Urraca de Moscoso e Castro, viúva de Lope
Pérez de Mendoza, outro simpatizante irmandiño (véxase a cita da nota 77).
[313] Os Reis Católicos ofrecen seguridade ós
veciños de Noia en 1476 (véxase a nota 305) pero tamén en 1487, respondendo o concello cunha
axuda económica en 1489 para a guerra de Granada, Os reis e Noia. Documentos reais sobre Noia, pp.
18, 22, 26.
[314] A causa da hostilidade que desataron ó
final da Idade Media en Muros e Noia, os Mariño de Lobeira construíron, ás
portas da Idade Moderna, un novo espacio de poder rural entre ambas vilas, como
xa dixemos, que xirará ó redor dun pazo fidalgo (construído despois da perda do
cumio roqueiro de Outes), base dun núcleo urbano que servirá de base para o
marquesado da Serra no Antigo Réxime e logo ó actual concello da Serra de Outes (véxanse as notas 80 e seguintes).
[315] Axustizado precisamente en Noia, a
mediados do século XIV, "porque fue desobediente al rey" (Afonso XI), Recuento de las casas antiguas
del Reino de Galicia, Santiago, 1986, p. 101 (véxase a nota 10).
[316] Véxase a nota 146.
[317] Os representantes de Tabera
no preito din que o castelo de Outes "hera muy nesçesario e inportante para la conserbaçion y
defensa de los vasallos del alfoz de Muros y para morar los feudatarios";
mentres que as testimuñas fonsecanas
de Noia aseguran o contrario, acusando a
García Martínez que desde Outes facía "mal y robos y se aseñoreaba todo el
reino [mención o seu papel como capitán dos Moscoso nas guerras feudais] en que
mandaba todos los basallos de dicho alfoz [de Muros] ansi los de la tierra del dicho arzobispo de Santiago como los de Suero
Gomez y de otros hidalgos
del dicho alfoz, salbo los del conde de Altamira porque bibia con el" (Las
fortalezas de
[318] El arzobispo de Santiago: una instancia de poder en
[319] Véxase a nota 305.
[320] Durante os dous anos de revolta
irmandiña xeneralizouse o impago das rendas xurisdiccionais ó señor (¡Viva El-Rei! Ensaios medievais, pp.
246 ss), costume que se prolongou no anos posteriores
en vilas e lugares por unha nova resistencia antiseñorial
favorecida polas guerras interseñoriais e a actuación do novo Estado.
[321] Galicia
en los siglos XIV y XV, II, p. 277.
[322] Os
Mariños de Lobeira, señores de Serra de Outes, pp.
84-86, 109-137.
[323] Galicia en el último tercio del siglo XV , pp. 89-92.
[324] Os populares axudarán con moito gusto
revivindo xeitos irmandiños- ós primeiros gobernadores dos Reis Católicos, cuxa
soia presencia veu a equilibrar unha loita de crases descompensada en favor da
nobreza nos anos 70.
[325] Coma tantas veces da historia o triunfo (permanente) a reforma vén despois do trunfo (provisorio) da revolución.
[326] Véxase Laura FERNÁNDEZ VEGA,
[327] Simancas, Cámara-Pueblos,
14 s/f.
[328] Os
Fonseca na Galicia do Renacemento, pp. 349-355.
[329] Galicia
en los siglos XIV y XV, II, p. 196.
[330] Véxase a nota 23 e seguintes.
[331] Véxase a nota 30.
[332] Memorias del Arzobispado de Santiago, p. 328
[333]