Carlos Barros
Universidad de Santiago de Compostela
Segundo Am�rico Castro, cristi�ns, mouros e xudeus constituiron Espa�a
na Idade Media, �poca hist�rica polo demais decisiva para a formaci�n nacional
de Galicia, anque non poidamos falar neste caso tan claramente dunha
converxencia de tres culturas, sobre todo se consideramos a pr�cticamente nula
presencia �rabe na Galicia medieval.
D�se a aparente paradoxa de que non houbo mouros na Galicia hist�rica
pero eles est�n ben presentes na mentalidade popular como mouros imaxinarios,
os seres m�ticos que habitan nos castros; mentres que si houbo xudeus galegos e
non obstante se recordan hoxe en d�a como algo alleo a n�s, cando non como unha
maneira de escarnecer e maldicir a este ou a aquel. Con esta exposici�n
queremos contribuir � recuperaci�n da nosa historia real, � dicir, plural.
Xuder�as
As comunidades xud�as na Galicia medieval foron pouco numerosas pero
abondo significativas na vida social de concellos como Ourense, Ribadavia ou
Allariz. De conservarse m�is documentaci�n municipal daquel tempo de seguro que
confirmariamos noutras cidades (A Coru�a, por exemplo) a influencia econ�mica e
pol�tica xud�a. As� e todo a consecuencia m�is salientable da presencia dos
xudeus no medievo galego est� nas mentalidades colectivas.
Conforme imos na Pen�nsula cara o Norte e o Oeste dismin�e o n�mero de
xudeus, se ben dispomos de m�is datos sobre Galicia que sobre o resto da
cornisa cant�brica. No tocante � tama�o, as xuder�as galegas sem�llanse, por
tanto, m�is a Europa ca Espa�a, e cando en 1391 principian as matanzas de
xudeus en Andalucia, Castela e Arag�n, Galicia seguir� fidel � tradicional
tolerancia medieval entre cristi�ns e xudeus ata uns anos antes do edicto de
expulsi�n de 1492.
Precisamente nas listas de impostos reais de 1474 a 1491 aparecen comunidades
xud�as en Allariz, Baiona, Betanzos, A Coru�a, Monforte, Ourense, Pontedeume,
Ribadavia e Ribadeo.
Outras fontes medievais nos falan de xudeus en Tui, Lugo, Pontevedra... Est�n documentada asimesmo presencia xud�a no mundo rural
nos cartularios dos mosteiros de Celanova (s�culo XI) e de Sobrado.
Xudeus en Compostela
En 1492, do arcebispo de Santiago depend�a a xuder�a de Cacabelos no
Bierzo, �hab�a
tam�n xudeus na mesma Compostela medieval? O m�is importante historiador dos
xudeus na Espa�a cristi�, Yitzhak Baer, deixou escrito que no lugar santo
para toda a Cristiandade onde se �a pregar na tumba do ap�stolo, s� no s�culo
XV hai constancia da existencia de xudeus e en n�mero escaso. En calquera caso, o Cami�o
de Santiago, cosmopolita, estivo aberto �s xudeus que sin d�bida o percorreron:
no C�dice Calixtino o Papa Le�n interr�gase como pode haber algu�n no
mundo que non desexe ampararse no patrocinio de Santiago e pasa
lista a t�dolas naci�ns -maiormente b�rbaras- que est� a vir a Compostela,
significativamente comeza polos francos e remata cos xudeus e as demais
xentes innumerables de t�dalas l�nguas; confirma a existencia de xudeus peregrinos un
himno de s�culo XI en lat�n, grego e hebreo que o padre Fita publicou hai anos e m�is unha l�pida atopada
en Le�n onde, en hebreo, se conta como un xudeu foi asasinado no Cami�o de
Santiago na �poca de Xelm�rez.
Chegando � catedral os peregrinos xudeus pod�an contemplar no P�rtico da
Gloria, e na Porta de Plater�as, �s seus patriarcas Mois�s e Aar�n; �s seus profetas Isa�as,
Xerem�as, Oseas, Xoel, Amos, Abd�as; o rei David; e outras imaxes que
representan � pobo xudeu de forma ben diversa � estereotipo antisemita que ve�a
ante todo no pobo de Israel o pobo deicida que crucificou � fillo do Deus.
Outro signo m�is da tolerancia mutua entre �mbalas d�as relixi�ns do libro no
reino medieval de Galicia.
Pasado o tempo, en pleno rigor inquisitorial, no s�culo XVII, Santiago
de Compostela ser� a �nica s� galega que te�a un estatuto de limpeza de sangue
que obrigaba a t�dolos aspirantes a entrar no cabido da Catedral a demostrar
que non ti��n sangue de xudeu ou converso na s�a linaxe(idem 569)...
Pegadas
Das referencias �s xudeus galegos que tiramos nas fontes narrativas,
compre subli�ar o que di o cronista Froissart, que vi�a na compa�a das tropas
do Duque de Lancaster que toman Ribadavia en 1386: As� foi a vila de
Ribadavia ga�ada � forza, e houberon os que al� entraron, gran bot�n de ouro e
plata en especial nas casas dos Xudeus. A impresi�n que sacou o cronista
franc�s da importancia da xuder�a ribadaviense levoulle a esaxerar notoriamente
o n�mero de xudeus (1.500).
Tocante �s restos materiais, cons�rvanse tres l�pidas do cemiterio
xud�o de A Coru�a, anteriores � s�culo XII, con inscripci�ns hebraicas de tres
difuntos chamados dona Xusta, dona �eti e Abrah�m. Por contra, nada sabemos do que se topou en
1500 � se remover o cemiterio xudeu de Allariz (tumbas de pedra en forma de
cadeira, l�pidas en hebreo, restos de corpos en posici�n sedente con vestiduras
rituais e xoias de ouro e prata). Dende o punto de vista arqueol�xico est�
a�nda todo por facer respecto �s cemiterios e sinagogas xud�as en Galicia.
Referencias documentais axudaron a localizar o edificio da sinagoga (na
r�a que vai da Praza Maior � igrexa da Magdalena) e do barrio xud�o de
Ribadavia (entre o castelo e a muralla).
Noutros lugares de Galicia o recordo da existencia xud�a est� ben
patente na toponimia. Perto de onde se toparon as l�pidas coru�esas, na cidade
vella, temos unha r�a chamada Sinagoga; parecida proximidade cemiterio-casa do
oraci�n se da en Allariz, onde � popularmente co�ecida como
Sinagoga a r�a Ace�as. Unha aldea da parroqu�a de Caberta (Mux�a) ten o nome de
Sinagoga,
e asimesmo fincas en Sobrado e Doncide (parroquia de Silva-Pol). Existen outros top�nimos
que probablemente fan referencia a unha presencia hist�rica xud�a: a r�a
Bautizados en Santiago, o lugar de Si�n na parroquia Ribeiras do Sor, etc. O mesmo poderiamos
dicir da antroponimia: moitos dos nomes b�blicos (David, Salom�n, Mois�s,
Abrah�n, Jacob..), que no documentaci�n medieval ourens� e lucense, por
exemplo, pertencen a xudeus, seguen en uso hoxe, outros se perderon como Yud� e
Donouro.
Galicia tolerante
Un s�rtego coa estrela de David e outras inscripci�ns significativas,
atopado en Vilar de Servoi, permit�nos datar a existencia de xudeus en Galicia
dende o s�culo IV ata finais do s�culo XV. Estamos en condici�ns de afirmar que
a tolerancia dominou durante un milenio as relaci�ns entre cristi�ns e xudeus. Xa o
fixeron notar outros autores que escribiron sobre os xudeus galegos como a nota
m�is orixinal do paso do pobo escollido do Antigo Testamento pola Nosa Terra.
Dicimos tolerancia porque coexiste con manifestaci�ns de antixuda�smo (e pola
outra banda, de anticristianismo), que se mante�en a niveis soportables. Este
dominio da hostilidade por parte da convivencia f�xose patente no s�culo XV:
entrementres se reproduc�an c�clicamente pogroms no resto da pen�nsula no reino
de Galicia no s� continuaron as relaci�ns pac�ficas sen�n que nalg�ns lugares
se incrementaron. En Galicia non te�en lugar nin
matanzas populares de xudeus nin conversi�ns forzadas � cristianismo (ata o
grande �xodo de 1492).
�Existe
un documento exemplar asinado o 20 de maio de 1289 polo concello de Allariz e
os seus p�rrocos, didiante do representante real na vila, con Isaac Ismael,
Xudeu Maor dos xudeus moradores en esta vila, para regular a
convivencia pac�fica de cristi�ns e xudeus. Moito desp�is, cando se agudizan as
tensi�ns sociais a tolerancia chega a se transmutar en fraternizaci�n. No
Ourense do ano 1457 na festa de boda dun fidalgo ourens�, os cristi�ns invitan
�s xudeus, contradecindo a lexislaci�n vixente, e conquiren ademais a
reconciliaci�n de d�as familias xud�as enfrontadas; dez anos despois, en 1467,
a direcci�n local dos irmandi�os bota un preg�n para que leigos e
cl�rigos, jud�os e mouros,
�fosen derribar o castelo Ramiro. Xa nos
anos oitenta, o concello de Ourense se resiste a aplicar o decreto que obrigaba
a afastar �s xudeus na r�a Nova (alg�n deles se refux�a en 1488 en Allariz para
evitar dita marxinaci�n). As� ata 1492.
Os Reis Cat�licos decretan o 31 de marzal de 1492 a expulsi�n nos reinos
de Castela e Arag�n de t�lolos xudeus que non se quiseran bautizar. Temos para
n�s que os m�is dos xudeus galegos se converteron � cristianismo, e seguiron a
practicar clandestinamente a s�a relixi�n coa conivencia dos seus veci�os
cristi�ns. Outros se exiliaron para non renegar p�blicamente da fe dos seus
maiores. As� o prateiro coru��s Isaac foi denunciado en 1493 por embarcarse
para o exilio con ouro, prata e demais tesouros, o que estaba prohibido; non
foi o �nico caso, os representantes reais en A Coru�a, as� coma mercaderes e
capit�ns de barcos do seu porto, resultaron ser c�mplices da fuxida clandestina
de xudeus galegos e doutros lugaresa. Na
li�a dunha tradici�n de convivencia que chocaba en Galicia coa tradici�n de
persecuci�n que tentaba impo�er o sonado decreto estatal e mailo establecemento
da Inquisici�n. Faltaba en Galicia unha corrente de
antisemitismo popular que servese � Santo Oficio e � novo Estado para apoiar e
xustificar a s�a laboura depuradora.
A Inquisici�n en Gal�cia
No reino de Galicia podemos considerar instalada a Santa Inquisici�n
cara 1574 (o Tribunal de Santiago foi o �ltimo en establecerse),
case un s�culo despois da s�a fundaci�n en Castela. Un reflexo serodio pois do
desfase medieval entre unha Galicia tolerante e unha Castela medieval cunha
tendencia m�is marcada � antixuda�smo. A resistencia galega � Santo Oficio �
global, duradeira e nun principio bastante efectiva. Ademais dunha constante e
difusa resistencia popular, a Inquisici�n que vi�a de Castela ten m�ltiples enfrontamentos
cos concellos, os oficiais reais e a propia Igrexa galega. De feito o Tribunal non afronta decididamente en Galicia
o problema dos xudaizantes ata que os inmigrantes portugueses obrigan a tomar,
no s�culo XVII, cartas no asunto. � dicir, que
despois da conversi�n forzosa de 1492 trascorre casemente un s�culo antes de
que sexan reprimidas as pr�cticas relixiosas e os costumes dos nosos
xudeuconversos.
O proceso inquisitorial de Ribadavia (1606-1609) encetou coa denuncia feita
por Jer�nimo Bautista de Mena contra 200 veci�os (inclu�da a s�a familia) que
xudaizaban e rematou coa condena de 42 deles. Entrementres o tal Jer�nimo, que
chegara a estudiar a lei de Mois�s nas sinagogas de Venecia, Pisa e Sal�nica,
un gran mals�n (traidor) por tanto para os seus, apareceu morto na vila. As
pr�cticas denunciadas foron: no traballar e vestir roupa limpa o sabado (o d�a
santo xudeu), encender o candelabro e cambiar a muda da cama a v�spera, non
comer carne de porco, desangrar a carne, xaxuar en setembro, etc. O grupo m�is
numeroso dos xudeuconversos condenados na vila do Avia eran x�ves de 20 a 30
anos; o 77% dos inculpados eran de Ribadavia e doutros lugares de Galicia, e o
23% portugueses; en total, entre 1492 e 1606 a relixi�n xudaica se practicou e
transmiteu de pa�s a fillos, m�ntendose para tal fin unha boa relaci�n coas
sinagogas de Italia,
�Grecia e Francia (Baiona).
Sobra dicir que a maior�a dos xudaizantes
ribadavienses detentaban certa posici�n social: mercadores, rexidores,
funcionarios, m�dicos, boticarios, abogados, estudiantes...
En 1680, no Auto Xeneral de Fe celebrado en Madrid participan 21
xudaizantes veci�os de Galicia, aqu� son maior�a os procedentes de Portugal
(como Juan Bautista Pereira, 37 anos, tratante, natural de Monforte de Lemos
pero orixinario de Portugal).
Existen tam�n casos de cristi�ns vellos convertidos � xuda�smo, Caro
Baroja deu noticia dun cl�rigo da catedral de Ourense, Jacinto V�zquez Arauxo,
que en 1687 declarou a s�a crencia na lei de Mois�s, sendo de contado
denunciado, foxe a pe en direcci�n a Madrid, pero fica preso pola Inquisici�n
perante a cal declara voluntariamente por escrito, o que non lle librou m�is
tarde da tortura porque non quer�a enmendarse. Confesou valerosamente Jacinto
que aunque toda su familia han sido Christianos viejos, este confte.
quiere ser Jud�o nuevo. Non ti�a moitos co�ecementos da relixi�n xud�a,
salvo o que aprendera nun panfleto antisemita que lera, pero reinvindicaba que
en defensa desta Ley de Moyses se han sacrificado muchos hombres que a
quemado el Santo Oficio de la Inquisici�n y mujeres que con ser del sexo fragil
y pusilamines se han arrojado a las llamas. O noso xudeu novo cumpr�a a
s�a maneira cos ritos xudaicos -mesmo no c�rcere inquisitorial- e ped�a a Deus
nas s�as oraci�ns libertade e piedade para o pobo de Israel repartido por
varias partes del mundo, y perseguido de los cristianos y otras naciones,
adicando os seus xax�ns �s m�rtires da Inquisici�n. Logo
de torturado, teimoso, berraba que quer�a morrer na lei de Mois�s. Como voltaba
sempre a s�a fe no xuda�smo, coidaban que estaba tolo e mandaron vir �s medicos
que sen embargo acreditaron que estaba no seu san xu�cio. A finais de 1688 foi
condenado a cadea perpetua e a levar o sambenito, degradado verbalmente, perdeu
os seus bens e o seu h�bito. Un persoaxe extraordinario(onega 507) dino da nosa memoria colectiva.
Tradici�ns
A imaxe negativa dos xudeus en Galicia � un fen�meno moderno, vinculado �
persecuci�n levada a cabo pola Inquisici�n nos s�culos XVII e XVIII; � ent�n
cando empezan a correr historias imaginarias de rituais anticristi�ns:
sacrificio dun neno cristi�n (Lugo), imaxes de Cristo azoutadas (Monforte,
Ribadavia), profanaci�n de hostias consagradas (Ourense). Falsas acusaci�ns que
propagaron a mala fama do xudeu, que pasou a considerada palabra inxuriosa e
malsonante. Anque tam�n a Inquisici�n tivo moi mala sona en determinados medios
populares e cultos do Antigo R�xime.
Tradici�n alternativa que deu lugar no s�culo XIX a celebraci�ns
reivindicativas do pasado xudeu e xudeuconverso de Galicia.
A m�is co�ecida � a festa da Historia de Ribadavia, que ti�a lugar en
setembro, cando a Virxe do Portal, e consist�a na representaci�n por parte dos
veci�os dun episodio da historia do pobo de Israel, como a batalla contra os
filisteos, onde morre o rei Sa�l, berrando ent�n a t�dolos presentes o director
da pantomima: Llorad, hijos de Jerusalem, la muerte de vuestro rey Sa�l;
segundo conta Meru�ndano.
A Festa da Historia foi recuperada recentemente. En 1992 se representou o
proceso inquisitorial de 1606-1609 e a morte do mals�n Jer�mino Bautista de
Mena. En 1993 se representou una boda xud�a.
Bibliograf�a
ALONSO
F., Benito, Los jud�os en Orense (siglos XV al XVII), Bolet�n de
la Comisi�n de Monumentos de Orense, tomo II, 1904.
BARROS,
Carlos, O outro admitido. A tolerancia cara os xudeus na Idade Media
galega, Actas do Congreso Internacional Xudeus e Conversos na
Historia (Ribadavia, outubro 1991).
CONTRERAS,
Jaime, El Santo Oficio de la Inquisici�n en Galicia. (Poder, sociedad y
cultura), Madrid, Akal, 1982.
DEA�O,
Carlos, Jud�os, Gran Enciclopedia Gallega, tomo XVIII, 1974.
ESTEVEZ,
Jos� Ram�n, Os xudaizantes de Ribadavia, Actas do
Congreso Internacional Xudeus e Conversos na Historia
(Ribadavia, outubro 1991).
FILGUEIRA
VALVERDE, Xos�, Os xudeus nas Cantigas de Santa Mar�a, Actas do
Congreso Internacional Xudeus e Conversos na Historia
(Ribadavia, outubro 1991).
L.
QUIROGA, Jorge, R. LOVELLE, M�nica, �Un testimu�o da presencia xud�a en
Galicia na temprana Idade Media?, Actas do Congreso Internacional
Xudeus e Conversos na Historia (Ribadavia, outubro 1991).
L�PEZ
CARREIRA, Anselmo, Os xudeos en Ourense no s�culo XV, Bolet�n
Auriense, tomo XIII, 1983.
MERU�NDANO,
Leopoldo, Los jud�os de Ribadavia (1915), Lugo, Alvarellos, 1981.
ONEGA,
Jos� Ram�n, Los jud�os en el Reino de Galicia, Madrid, Editora Nacional,
1981.