Publicado en

Mitos da historiograf�a galeguista*

Carlos Barros
�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Universidade de Santiago

O nacionalismo galego rastrexa na historia a demostraci�n do ser nacional de Galicia. Para afirmar a personalidade galega pon o acento nos feitos hist�ricos diferenciais, busca un f�o conductor dunha Historia de Galicia distinta da Historia de Espa�a oficial. Na s�a intenci�n ideol�xica, a historiograf�a galeguista non se separa da historiograf�a nacionalista en xeral.

Historiograf�a nacionalista

�Que aportou o nacionalismo � historiograf�a?. Preguntas e problemas, investigaci�ns e respostas, que enriquecen o co�ecemento hist�rico � facer emerxer un suxeito, a naci�n, que en bastantes casos a�nda ocupa un rol secundario nos discursos historiogr�ficos, especialmente cando se trata de naci�ns sen Estado. O que xa non � exactamente o caso de Galicia, Euskadi e Catalunya, toda vez que a asunci�n, nos �ltimos quince anos, de responsabilidades estatais por medio das s�as instituci�ns auton�micas, transformou en maior ou menor grao a ideolox�a nacionalista nunha ideolox�a oficial m�is, a�nda que en Galicia (en senso estricto o nacionalismo est� a�nda na oposici�n) o proceso est� moi lonxe das cotas hexemonizadoras acadadas, por exemplo en Catalunya no proceso de reconversi�n ideol�xica.

A funci�n necesaria do nacionalismo, isto �, dotar a unha comunidade dunha identidade colectiva e dunha conciencia solidaria dos seus intereses, potenciar o emprego e desenvolvemento do idioma e da cultura nacionais, descubrir e promover o co�ecemento da historia propia, trast�case no seu contrario cada vez que a reivindicaci�n da naci�n traspasa o umbral do discurso racional.

Isto significa, no plano historiogr�fico no que se move este traballo, cando se inventa e manipula a historia ou se mante�en contra vento e marea interpretaci�ns desafiuzadas pola investigaci�n m�is recente.

Os avances fundamentais da historiograf�a en Espa�a, durante as d�as d�cadas pasadas, socavaron as bases das vellas historias nacionais, refer�monos � concepci�n da historia de Espa�a divulgada durante o franquismo e tam�n �s historias de Galicia, Euskadi, Catalunya, refeitas e difundidas � mesmo tempo, cando o centralismo da dictadura era o inimigo a bater. Se ben a orixe dos dislates historiogr�ficos est� as m�is das veces en autores do s�culo XIX ou comezos do s�culo XX, debedores dun baixo nivel dos co�ecementos historiogr�ficos.

O dilema de aceptar ou non as novas evidencias historiogr�ficas que poden cuestionar mitos nacionalista, � m�is pol�tico que historiogr�fico. O historiador non pode negar os resultados das investigaci�ns sen renunciar � s�a funci�n (alg�ns o fan). O home pol�tico, menos urxido en seguir os dictados da ciencia, ubicado na curta duraci�n, mide m�is os custes pol�ticos das desmitificaci�ns. O historiador profesional que renuncia � s�a funci�n cr�tica moi mal servizo presta non s� � historia, sen�n tam�n � nacionalismo, � historia do seu pa�s. Un discurso pol�tico, un proxecto de reconstrucci�n nacional, que non busque fundamento na verdade hist�rica, labra dende logo a s�a propia derrota.

A necesaria desmitificaci�n das historiograf�as nacionalistas non quere dicir, por tanto, rexeitamento da naci�n como tema de investigaci�n acad�mica, inclu�da a naci�n de naci�ns (o caso real de Espa�a; o caso virtual de Europa), m�is ben o contrario. E para avanzar na recuperaci�n e posta � d�a das historiograf�as nacionais, o historiador ten de resistir presi�ns deformadoras que ve�en tanto do nacionalismo como do antinacionalismo que, por reacci�n e/ou ignorancia, n�gase sen m�is a reco�ecer feitos diferenciais obxectivamente demostrables e subxectivamente desexables (tam�n polo historiador que pensa a�nda que hai que estudiar o pasado para constru�r o futuro). Non se trata pois de predicar unha trasnoitada e in�til neutralidade do historiador, sen�n de animar discursos pol�ticos nacionais e nacionalistas baseados en verdades historiogr�ficas. Nada m�is sinxelo, polo menos dende o punto de vista do historiador de oficio.

Entre o independentismo e a integraci�n

O problema que presentou sempre a historia real de Galicia � historiograf�a nacionalista � a feble tradici�n de confrontaci�n de Galicia con Castela, o Estado espa�ol ou Espa�a. Tr�tase dunha peculiaridade nacional m�is de Galicia, pa�s que polo demais def�nese historicamente, obxectiva e subxectivamente, pola continuidade dunha poboaci�n sobre un territorio, por unha lingua, cultura e historia propias, por unha conciencia nacional, por unhas compartidas condici�ns de producci�n � longo do tempo[1].

A conciencia nacional dos galegos manifestouse historicamente dun xeito m�is positivo que negativo. Non � bo nen malo: � a patria que herdamos, que tentamos comprender, que reivindicamos, que queremos transformar. A falla dunha tradici�n independentista das clases dirixentes, sobre todo nas Idades Moderna e Contempor�nea, fixeron do autonomismo e do federalismo o punto b�sico de referencia para os proxectos nacionalistas de Galicia. O nacionalismo galego nen foi nen � independentista, pero o que hoxe pode ou non debe ser, �gustar�a tanto que alomenos tivera ocorrido no pasado!.

A inexistencia de Galicia no pasado como entidade pol�tica separada -coas excepci�ns medievais que mencionaremos- ten dificultado a construcci�n dunha concepci�n hist�rica de Galicia por parte duns te�ricos nacionalistas que percuraban, e non atopaban m�is que escasa e circunstancialmente, na Galicia doutros tempos unha Irlanda ou unha colonia terceiromundista en loita pola s�a independencia nacional. A frustraci�n que iso supuxo est� a�nda presente no discurso nacionalista galego, obstaculizou ata agora unha xusta -isto �, complexa- valoraci�n da real historia de Galicia, e en particular da tradici�n de revolta do pobo galego.

Durante os mil anos que van dende a implantaci�n dos suevos en Galicia (411) ata a chegada con plenos poderes do gobernador Fernando de Acu�a en nome dos Reis Cat�licos (1480), �exist�u como tal o reino de Galicia?. Si, � inicio da Idade Media como reino suevo de Galicia. A representaci�n social de pertenza que ti�an os galegos, alomenos na Baixa Idade Media, m�is al� da localidade ou xurisdicci�n era o reino de Galicia, en todo caso como tal reino se identificaba Galicia na documentaci�n real. A Galicia medieval foi un reino sen rei propio, un reino s�bdito dos reis asturianos-leoneses-castel�ns. Con todo, houbo breves e significativos per�odos en que exist�u un rei de Galicia: ben como consecuencia do reparto da herencia dun rei cristi�n do occidente peninsular, ben como plataforma previa para a conquista da Coroa castel�n-leonesa, herdeira da unificada monarqu�a goda que absorbeu Galicia no s�culo VI. En ambos casos, o resultado final foi a reintegraci�n de Galicia na monarqu�a castel�n-leonesa, mais adem�is diso, ditos movementos reflexaron con non menos claridade: a) a entidade pol�tica diferenciada de Galicia na Alta Idade Media, b) o empuxe independentista dun sector da nobreza, � que se buscaba satisfacer a mi�do cando se nomeaba un rei para Galicia.

Entre o s�culo V e o s�culo XII os se�ores de Galicia oscilan pois entre o independentismo e a integraci�n na monarqu�a occidental, entre as revoltas nobiliarias contra o seu soberano, o rei de Oviedo, Le�n ou Toledo, e a percura da maior influencia na Corte. Con frecuencia ambas estratexias se unifican: as rebeld�as nobiliarias de Galicia constit�en un aspecto da loita polo poder, e frecuentemente pola mesma Coroa, en Asturia, Le�n e Castela[2]. Non obstante, � fin a contradicci�n de fondo agroma e, a inicios do s�culo XII, a nobreza de Galicia esc�ndese: a) o seu sector m�is independentista sep�rase da Coroa castel�n-leonesa formando, en 1128, o reino de Portugal coas terras da antiga Galicia bracarense (entre o r�o Mi�o e o r�o Douro); b) o seu sector m�is integracionista mant�n � antiga Galicia lucense (a Galicia actual m�is as partes occidentais de Asturias e Le�n) baixo o cetro castel�n-leon�s.

O conde de Traba e o arcebispo Xelm�rez, proclaman en 1109 a Afonso Raim�ndez como rei de Galicia (ser� o derradeiro), quen non moito despois, en 1126, co apoio e empuxe de Galicia, � proclamado rei de Castela e Le�n co nome de Alfonso VII, Totius Hispaniae Imperator, non estando xa presente na s�a coroaci�n aquela nobreza galega sure�a do condado portucalense que, dous anos despois, proclama a Afonso Enriques o primeiro rei de Portugal independente.

Liberada do seu sector separatista, a nobreza que optou por unha Galicia integrada na Coroa de Castela e Le�n, como medio de pesar na pol�tica peninsular, a�nda manifesta momentos de rebeld�a na Baixa Idade Media. Nobres galegos participan do lado de Portugal nas guerras civ�s tardomedievais pola Coroa de Castela: 1366-1369, apoiando a Pedro I contra Enrique II; 1476-1479, apoiando a Juana a Beltraneja contra Isabel a Cat�lica. En ambos casos a derrota do bando portuguesista, reintegracionista (que v�a o futuro de Galicia m�is na unificaci�n Castela-Portugal que na separaci�n de Galicia), consolida a vella tendencia integracionista. A incorporaci�n do reino de Galicia � Espa�a reunificada dos Reis Cat�licos resulta por tanto unha consecuencia natural da historia pol�tica da Galicia medieval. A clase feudal a trav�s dun proceso complexo que dura toda a idade Media, e non sempre de bo grao (como a fins do s�culo XV), afirma a integraci�n como a mellor soluci�n �s seus problemas de clase e �s problemas de Galicia. Pola banda dos burgueses e os campesi�os do reino medieval de Galicia non imos atopar sequera os fugaces impulsos independentistas da nobreza: concentran t�dalas s�as enerx�as no conflicto social interno e perseguen sempre que poden a axuda do rei de Castela para suavizar ou eliminar o se�or�o eclesi�stico (sobre todo as cidades) e o se�or�o laico (sobre todo os campesi�os).

Mitos e feitos hist�ricos

Os mitos da historiograf�a nacionalista galega son, na s�a maior parte, de orixe medieval. Conforme a historia de Galicia se co�ece mellor, os mitos caen e son sustitu�dos por feitos verificados e interpretados con rigor. Este proceso est� a�nda por conclu�r. O retardado proceso de difusi�n e vulgarizaci�n das novas evidencias historiogr�ficas dificulta a posta � d�a do nacionalismo galego sobre a historia de Galicia. Outro obst�culo est� no propio historiador profesional que �s veces deixou de facer preguntas presentadas pola historiograf�a galeguista.

Os mitos da historia de Galicia te�en un interese espec�fico para o investigador, son parte imprescindible da historia intelectual e un aspecto valioso para unha historia galega das mentalidades colectivas. Pode que o imaxinario galeguista non exprese correctamente os feitos do pasado, mais reflexa fidelmente a ideolox�a e os valores sociais -adem�is da concepci�n de Galicia- dunha �lite intelectual que non somentes mitificou o noso pasado, tam�n o descubriu. A Galicia actual tivo os seus precursores en grandes intelectuais que agora debemos e podemos revisitar dende un enfoque cr�tico e sobre todo laico.

Repasemos os feitos hist�ricos diferenciais que foron idealizados polos escritores e historiadores galeguistas co fin de reivindicar Galicia e mobilizar a conciencia dos galegos. En t�dolos casos, p�rtese dun dato hist�rico real que, unha vez seleccionado, pasa usualmente por un proceso de reelaboraci�n que vai dende a mera interpretaci�n -en funci�n da historia de Galicia que se quere constru�r- ata a invenci�n. O descobremento ou a revalorizaci�n de ditos fitos hist�ricos basta, con todo, para xustificar un balance historiograficamente altamente positivo da contribuci�n historiogr�fica de los historiadores rom�nticos e galeguistas. Os feitos diferenciais enumerados son � vez que mitos da historia imaxinaria de Galicia, momentos importantes da historia real de Galicia (moitos outros acontecementos non pasaron � lenda[3]), por iso conv�n separar � respecto o gran da palla, o dato da f�bula.

1) Celtismo. Mito fundador de Galicia para Murgu�a e outros historiadores rom�nticos, que buscaron na raza (aria) o signo orixinario da naci�n; non pode sosterse na actualidade esta exclusividade c�ltica da poboaci�n castrexa[4]. A complexa cultura dos castros xustifica plenamente a orixinalidade e unidade da Galicia pre-romana. O celtismo supuxo unha intuici�n clara do feito diferencial castre�o.

2) Monte Medulio. � relatar as guerras c�ntabro-astures, Floro e Orosio (seguindo seguramente o perdido libro 35 das D�cadas de Tito Livio) adican unhas palabras para dar nova de como un numeroso grupo de b�rbaros cercados no Monte Medulio, preto � r�o Mi�o, e incapaces de aturar o asedio e de ir � batalla contra os romanos, suic�danse case todos...por temor � escravitude. A esta visi�n dos vencedores que insin�a a cobard�a dos guerreiros galaicos, op�n o galeguismo a lenda[5] dos celtas galegos que preferiron morrer no Monte Medulio a deixarse dome�ar polo poder�o de Roma[CB1] [6].

Esta glorificaci�n do suicidio colectivo como o xeito m�is sublime de loitar por[CB2]  Galicia, informa dun rasgo fatalista que � moi caracter�stico do vello nacionalismo galego. Por suposto que o loable como tradici�n combativa (en termos contempor�neos) � a resistencia das tribus galaico-astur-c�ntabras � ocupaci�n romana, non � o mal exemplo que sup�n a fuxida do inimigo, e das consecuencias dunha posible derrota, morrendo voluntariamente e deixando inermes a familiares e veci�os fronte �s tropas invasoras.

3) Prisciliano: fundador dun movemento relixioso que tivo gran difusi�n en Gallaecia (no pobo e tam�n no clero) durante m�is dun s�culo, sobre todo despois da morte por decapitaci�n o ano 385 de Prisciliano, por inmoralidade e maxia, en Tr�veris por orde do emperador M�ximo. � o primeiro herexe condeado a morte polo brazo secular.

O priscilianismo constit�e o feito diferencial m�is importante da historia de Galicia no plano da relixiosidade popular e culta. O galeguismo reivindica a Prisciliano potenciando o seu recordo como m�rtir[7], � igual que os seus seguidores no s�culo V e VI. Son indubidables as orixes xudeu-cristi�ns da predilecci�n polos m�rtires como factor pedag�xico da intelectualidade galeguista. Prisciliano inicia unha lista que remata no verao de 1936 coa morte de Alexandre B�veda, dirixente do Partido Galeguista.

4) Suevos. Durante cento setenta e catro anos (411-585) os invasores suevos crearon un reino aparte -por primeira vez- nas terras e coas xentes da antiga provincia romana de Gallaecia[8], con capital en Braga; p�dese dicir que � a fundaci�n de Galicia como entidade pol�tica; � o per�odo m�is prolongado en que Galicia desfrutou de independencia institucional. O primeiro reino cat�lico da pen�nsula�[9], rivaliza na bibliograf�a galeguista coa Galicia celta na funci�n creadora da nacionalidade galega[10]. A incorporaci�n militar do cat�lico reino suevo � monarqu�a hispano-goda, obra do arriano rei Leovixildo, senta o primeiro precedente integracionista da Galicia medieval. Pese �s laios pola s�a destrucci�n final -infortunada Galicia, lamenta Murgu�a[11]- a idealizaci�n galeguista do reino suevo tivo en xeral un ton positivo. Ante o dato da prolongada independencia, pasou a un segundo plano a integraci�n forzada na Hispania goda.

5) Santiago. Sen d�bida o maior mito da historia de Galicia, que o culto xacobeo transformou nunha tradici�n espa�ola e europea que dura xa once s�culos. Non se probou que o corpo de Santiago o Maior corresponda cos restos atopados cara os anos 20 do s�culo IX nun sepulcro romano, no lugar onde despois se edificou a actual capital de Galicia[12]. A longa duraci�n da crenza colectiva na predicaci�n, traslaci�n e enterramento do Ap�stolo Santiago en Galicia, e a acci�n da Igrexa e da monarqu�a, produc�u tales realidades hist�ricas, relixiosas e culturais, econ�micas e pol�ticas, en col a Santiago e � Cami�o de Santiago, que a vella pol�mica sobre a invenci�n do sepulcro quedou relegada. O historiador actual evita terciar nela e parte do sobresa�nte feito hist�rico que supuxo e sup�n para Galicia o culto xacobeo e as s�as consecuencias materiais[13].

Certamente o mito de Santiago non � unha invenci�n de historiadores, elaborado no s�culo IX conv�rtese en si mesmo nunha verdade hist�rica que o historiador est� obrigado a reco�ecer. Non obstante, subsite o dilema -principalmente pol�tico- sobre se o historiador debe exercer ou non a s�a funci�n cr�tica en relaci�n co car�cter incerto e lendario das orixes da tradici�n xacobea. En todo caso, o incerto da existencia dos restos apost�licos no ed�culo descoberto non afecta � realidade da crenza colectiva secular.

�Que xu�zo mereceu para a historiograf�a nacionalista a inventio xacobea?. O catolicismo de boa parte dos te�ricos galeguistas animou a reivindicaci�n de Santiago como ense�a de Galicia: a invenci�n do corpo do Ap�stolo -�Prisciliano ou Sant-Iago?- fixo da nosa Terra un centro de universalidade�[14]. En 1920 as Irmandades da Fala instit�en a festa do ap�stolo, o 25 de xullo, como o D�a de Galicia. A pesares de todo, o Castelao republicano (que non deixa de se facer eco da tradici�n alternativa priscilianista) desm�rcase do Santiago guerreiro, matamouros, Patr�n das Espa�as, e xulga que foi un grave erro o papel asumido por Santiago, en nome de Galicia, na Reconquista �que soio redundar�a en proveito e groria de Castela�[15], facendo culpable a Santiago -e � renacemento urbano medieval- do retroceso do independentismo medieval[16]. Esta ambivalencia (Santiago galego e universal, si; Santiago e pecha Espa�a, non) volta a se producir con outros mitos da historiograf�a galeguista (Xelm�rez, nobreza do s�culo XV, irmandi�os).

6) Xelm�rez. A Historia Compostelana permitiu co�ecer excepcionalmente ben a vida e obra do arcebispo de Santiago, Diego Xelm�rez, en defensa da Igrexa compostelana e de Galicia, e o seu rol na pol�tica castel�n-leonesa da primeira metade do s�culo XII. Murgu�a escrib�u un libro laudatorio que case supera � Historia Compostelana, pois enxuiza a Xelm�rez como a m�is grande figura p�blica da Espa�a medieval, verdadeiro l�der do pobo (esquece a revolta comunal de 1116-1117) e art�fice da grandeza da Galicia plenomedieval[17]. Sen este ton haxiogr�fico outros autores vi�eron confirmar m�is recentemente a personalidade descollante de Xelm�rez[18]. Claro que o contexto de plenitude feudal, econ�mica, pol�tica e cultural, polo que atravesa Santiago, o Cami�o franc�s e Galicia no s�culo XII, � a primeira causa dos �xitos de Xelm�rez; esta dimensi�n das grandes individualidades como producto dunha �poca, om�tese xeralmente en beneficio dunha concepci�n do devir hist�rico que prima �s grandes personalidades e os feitos pol�ticos. A desmitificaci�n de Xelm�rez pasa pola s�a contextualizaci�n, adem�is de pola obxectivaci�n das fontes.

En realidade non �, de novo, a historiograf�a a que mitifica a figura de Xelm�rez, Nu�o, Hugo e Xiraldo, os can�nigos autores da Historia Compostelana, os responsables. E o historiador dificilmente escapa do influxo da Historia e dos datos que ofrece, en todo caso interpretables.

Castelao, critica a Xelm�rez dicindo que a pol�tica deste gran cacique galego fanou irremediablemente a nosa independencia, por engrandecer a Sede compostel�n matou o pulo intuitivo de Galiza, entreg�ndose � sorte de Castela�[19]. Todo por causa de que o arcebispo de Santiago non quixo manter a Afonso Raim�ndez como rei de Galicia e promov�uno a rei de Castela e Le�n, a acusaci�n � de traici�n a Galicia; n�gaselle incluso a condici�n de m�rtir galeguista[20]. Un cap�tulo m�is do desencanto nacionalista coa secular tendencia da historia de Galicia a se integrar na historia de Espa�a, dando as costas � esp�rito da independencia.

Este xu�zo cr�tico en absoluto borrou a Xelm�rez do imaxinario colectivo galego. Primeiramente polo habitual dobre posicionamento de se enorgullecer dos logros de Galicia e dos seus fillos (dende Prisciliano a Pablo Iglesias[21]), que � o que primeiro chega � gran p�blico, � vez que se cuestiona o que fixeron e como o fixeron en funci�n da historia ideal de Galicia concebida polo nacionalismo contempor�neo (apreciaci�ns de circulaci�n m�is restrinxida). E en segundo lugar porque a influencia cr�tica de Sempre en Galiza (escrito entre 1935 e 1947, durante a II Rep�blica, a Guerra Civil e o exilio) � recente, se ben atopamos na chamada biblia do galeguismo o discurso m�is elaborado da historia nacionalista de Galicia. O papel capital de Sempre en Galiza na resistencia cultural antifranquista e na reconstrucci�n democr�tica do galeguismo pol�tico, est� f�ra de toda d�bida.

7) Portugal. Portugal � para o nacionalismo galego a oportunidade perdida de Galicia. O mito galeguista de Portugal encarna o que debeu ser a historia medieval de Galicia: afastarse de Castela e vivir independentemente. Cel�brase o nacemento de Portugal, con toda raz�n, como un triunfo da nacionalidade galega: Trunfamos en Portugal, dispois de mortos; unha gran parte de Portugal � un retallo sa�do de Galiza; As� nasceu Portugal: nun anaco de terra galega�[22]. Lamentando que Galicia enteira non seguira o cami�o da separaci�n no s�culo XII: a Portugal faltoulle Galiza e nunca chegou a ser unha naci�n tan forte como Castela�[23]. Precon�zase para o futuro a reintegraci�n: � seguro que a Galiza e Portugal se axuntar�n alg�n d�a[24].

8) Os irmandi�os. Redescoberta e ensalzada como la epopeya m�s grande y admirable (Vicetto[25]), a revolta popular de 1467-1469 foi bautizada e divulgada cun diminutivo afectivo: os irmandi�os (Risco, Vicetto). Mais � tempo que se eleva �s altares da patria, a mitificaci�n nacionalista recrea -bebendo en fontes nobiliarias- a revolta dos irmandi�os como unha gran desfeita, o paradigma imaxinario da gran derrota hist�rica de Galicia, apreciaci�n que contrad� a opini�n dos seus protagonistas e espectadores, e dos seus descendentes[26]. e a�nda os datos documentais do final da revolta[27]. A prazo medio e longo hai poucas d�bidas, na nosa opini�n, da victoria social e pol�tica dos irmandi�os, no cadro da transici�n da Idade Media � Idade Moderna, se temos en consideraci�n o que pod�a conseguir unha revoluci�n antise�orial a fins do s�culo XV.

9) Mariscal Pardo de Cela. A sublimaci�n de Pedro Pardo de Cela ten lugar a ra�z da s�a morte violenta a mans dos enviados dos Reis Cat�licos (1483); e primeiramente corre a cargo dos seus deudos e vasalos fideis, e xa contemporaneamente � a historiograf�a galeguista quen simboliza en Pardo de Cela unha inexistente Galicia tardomedieval independentista dirixida pola s�a nobreza. M�is adiante estudiaremos en detalle a realidade hist�rica do mariscal e a orixe do mito, sen d�bida un bo exemplo da reconstrucci�n ideol�xica nacionalista.

10) Reis Cat�licos. Satanizados como os art�fices da doma e castraci�n do reino de Galicia, da imposici�n do idioma castel�n, o centralismo e a colonizaci�n de Galicia. A historiograf�a actual ten de matizar estas apreciaci�ns sumarias en aspectos capitais como a base popular da reimplantaci�n mon�rquica en Galicia (na primeira metade do seu reinado) e a dimensi�n confederal e autonomista do Estado dos Reis Cat�licos.

Castelao que reco�ece ambas cuesti�ns, trata de quintacolumnismo a tendencia popular a apoiarse nos Reis de Castela contra a nobreza galega[28], e ten en conta s� como argumento para o debate o senso federalista do testamento de Isabel a Cat�lica[29].

Despois de tres s�culos en que o instinto de conservaci�n dos galegos estivo adormentado polos fracasos�[30] v�n o Rexurdimento do s�culo XIX. Un renacemento da l�ngua e a literatura galegas, un contexto de reivindicaci�n cultural e pol�tica de Galicia, que fixo realidade a matriz do que ser�a a historiograf�a galeguista e a historia de Galicia.

11) Guerra da independencia. A guerra da independencia �, por unha banda, motivo de orgullo polo hero�smo dos galegos, os primeiros en vernos libres de franceses i sermos os �nicos hespa�oes que mereceron o asombro de Wellington, e non obstante, como � habitual, o seu desenlance causa a decepci�n galeguista porque a autonom�a e unidade administrativa galega conquerida arredor da Junta Superior del Reino de Galicia resultou anulada pola divisi�n provincial de 1833[31].

12) M�rtires de Carral. O pronunciamento liberal de 1846 dirixido polo comandante Miguel Sol�s (que non era galego) merece a atenci�n do nacionalismo en raz�n da s�a envergadura, pola participaci�n nel dun grupo de estudiantes provincialistas (encabezados por Antol�n Faraldo, que logo tivo que exiliarse) e polo final de Sol�s e os seus compa�eiros, fusilados en Carral o 26 de Abril. A revolta deuse a co�ecer non tanto pola insurrecci�n en si, ou pola constituci�n da Junta Superior de Galicia, como pola s�a derrota final: os M�rtires de Carral. En li�a sempre co fatalismo que impregna esta primeira visi�n tradicional da historia de Galicia. O pretendido independentismo galego do levantamento xa foi desmitificado pola investigaci�n[32].

Idade Media, idade de ouro

A maior�a dos mitos hist�ricos que comentamos ref�rense � Idade Media, obxectivamente o per�odo hist�rico de maior relevo para a nacionalidade galega dende diversos puntos de vista: nacemento e oficialidade da l�ngua, �poca dourada da literatura, individualizaci�n pol�tica, influencia internacional, clases sociais e formaci�n social diferenciadas. Galicia � unha naci�n formada na Idade Media, e iso refl�xase amplamente na obra dos nacionalistas galegos[33] cunha filosof�a hist�rica de Galicia que � debedora dun ciclo de vida-morte-resurrecci�n que nos remite de novo � cristinanismo, e toma implicitamente como referencia � valor m�is s�lido e permanente da nacionalidade galega: o idioma, a cultura.�

A vida � a Galicia medieval, a morte sobrev�n � entrar na Idade Moderna da man dos Reis Cat�licos e a resurrecci�n prod�cese na rom�ntica segunda metade do s�culo XIX. O Rexurdimento � un movemento cultural (Rosal�a de Castro, Eduardo Pondal e Curros Enr�quez) que incl�e tam�n as d�as primeiras historias de Galicia, escritas por Benito Vicetto e Manuel Murgu�a, que m�is al� do seu valor historiogr�fico, foron a base do nacionalismo galego�[34].

O eclipse da Idade Moderna na concepci�n nacionalista da historia de Galicia expl�case ante todo, adem�is de pola definitiva integraci�n de Galicia en Espa�a, pola marxinaci�n e o abandono oficial da l�ngua, refuxiada na cultura popular e oral durante catro s�culos, e a desaparici�n da literatura galega ata o Rexurdimento, cun contido rom�ntico (antimodernista) que animaba � busca e promoci�n da alma de cada pobo e a volta � Idade Media. Fronte �s 132 p�xinas que adica Vicente Risco na s�a Historia de Galicia35 � Idade Media, despacha os s�culos XVI-XVIII en 28 p�xinas. O desenvolvemento dunha historiograf�a renovada centrada na historia econ�mico-social devolve � Antigo R�xime galego o seu esplendor nos anos 70 e 80. O car�cter tradicional da historiograf�a nacionalista galega, preocupada pola historia das �lites m�is que pola historia popular, pola historia pol�tica m�is que pola historia econ�mica e social, pola historia intelectual m�is que pola historia das mentalidades, est� na base da febleza das s�as formulaci�ns, e a s�a posta � d�a urxe xustamente para salvar e desenvolver o que foi a s�a aportaci�n m�is relevante: o descubremento dunha historia de Galicia. O car�cter fragmentario e heterox�neo das voluminosas historias de Galicia que est�n a publicarse hoxe en d�a, demostra que o que ga�amos en rigor perd�molo en sustancia: falla o f�o conductor -e o empe�o divulgador- presente nas historias nacionalistas. De xeito que a�nda podemos adeprender algo delas (a condici�n de criticalas, de non veneralas como se de textos sagrados se trataran).

No esquema historiogr�fico nacionalista o momento fundamental que explica o posterior asoballamiento de Galicia son os acontecementos da segunda metade do s�culo XV: 1) derrota da revolta irmandi�a, 2) decapitaci�n do nobre independentista Pedro Pardo de Cela, 3) doma e castraci�n do reino de Galicia por parte dos Reis Cat�licos. Tres mitos interrelacionados que constit�en un sistema b�sico para comprender a concepci�n de Galicia e da historia de Galicia elaborada polo nacionalismo galego contempor�neo. O punto de inflexi�n s�culo XV/s�culo XVI marca a transici�n entre a Idade Media e a Idade Moderna e �, sen d�bida, esencial para discernir as orixes da Galicia contempor�nea.

Imos ter en conta principalmente as obras de Benito Vicetto, Manuel Murgu�a, Vicente Risco, Ram�n Villar Ponte e Alfonso Rodr�guez Castelao. Todos eles literatos e escritores que, nun momento dado, ad�canse � historia levados polo seu patriotismo, polas s�as inquedanzas pol�ticas. Unha primeira explicaci�n do exceso de mitificaci�n est� na falla de fontes e no baixo nivel metodol�xico e historiogr�fico da disciplina hist�rica, o que � especialmente certo no s�culo XIX. Case un s�culo despois Castelao acusa a existencia de posici�ns cr�ticas cara a historia rom�ntica de Galicia, mais as propias necesidades do proxecto nacionalista -tal e como el o entend�a- lev�rono a manter o conxunto dos mitos acumulados dende Vicetto.

Por outra banda, � ser o obxectivo das historias de Galicia a divulgaci�n, a formaci�n dunha conciencia nacional entre os galegos a trav�s da historia, os nosos literatos e xornalistas acud�an unha e outra vez � simplificaci�n, potenciando os rasgos m�is susceptibles de idealizaci�n e pedag�xicos; unha segunda explicaci�n da persistencia da mitolox�a hist�rica galeguista m�is al� das evidencias historiogr�ficas. Hoxe cremos � factible unha alta divulgaci�n da historia, xunto coa s�a funci�n formativa, sen caer nas mistificaci�ns.

Nostalxia nobiliar

Quitando a tendencia integracionista da clase dirixente, non hai acontecemento que obxectivamente perturbara m�is o dese�o nacionalista dunha Galicia medieval emancipada, que a revoluci�n irmandi�a. Revolta popular, campesi�a e cidad�, que gobernou Galicia entre 1467 e 1469, apoiada por unha gran parte da Igrexa e por sectores da fidalgu�a, contra os se�ores das fortalezas (sobre todo, a gran nobreza laica). Os chamados irmandi�os foron enaltecidos pola historiograf�a galeguista � vez que incomprendidos e ata criticados, especialmente a causa de ter derrotado e debilitado para sempre � nobreza galega, clase social destinada a asumir o volkgeist galego no medioevo. Sendo o pobo galego parte principal da naci�n, cel�brase a s�a rebeld�a heroica, mais cuesti�nase a oportunidade (revolta prematura) e ata os seus obxectivos antinobiliarios (serven �s intereses do centralismo en cernes). Esta interpretaci�n sesgada chegou � gran p�blico dun xeito simple, segundo xa dixemos, mediante unha imaxe derrotista da revolta.�����

Nun principio, a historiograf�a rom�ntico-liberal enxu�za negativamente � nobreza feudal do s�culo XV, adoptando o punto de vista da Galicia da �poca, fins do s�culo XV e comezos do s�culo XVI, maioritariamente favorable �s irmandi�os (segundo as fontes populares, eclesi�sticas e reais; a opini�n minoritaria est� representada sobre todo polos nobiliarios).

Benito Vicetto fai na s�a Historia de Galicia unha continua apolox�a dos vasalos e burgueses fronte � clero e a aristocracia36, se ben pode m�is o seu anticlericalismo que o seu antinobiliarismo, sobre todo se a s�a idea de Galicia est� por medio. Di Vicetto dos irmandi�os: debemos saludar con emoci�n la memoria de los villanos que se levantaron en aquella guerra para lidiara contra la tiran�a de sus se�ores de soga y cuchillo37. De quen foi o re-descubridor dos irmandi�os como feito hist�rico, non podemos esperar grandes loubanzas � nobreza feudal, mais si por raz�ns nacionalistas a alg�ns dos seus membros (Pardo de Cela, Conde de Cami�a) que, segundo o noso primeiro historiador galeguista, puxeron en pr�ctica o esp�rito independentista da nobreza sueva...

Manuel Murgu�a cuestiona acervamente a lixeireza de Vicetto que en Los Hidalgos de Monforte (1851) inventa a un Pardo de Cela dirixente irmandi�o e a unhas irmandades en loita pola independencia de Galicia, caracteriza a revolta dos irmandi�os como loita de clases, condena � nobreza baixomedieval galega e celebra a victoria irmandi�a sobre a servidume, en d�as obras clave: De las guerras de Galicia en el siglo XV y de su verdadero car�cter� e o Discurso Preliminar (1865) da s�a Historia de Galicia39. Pero � final tam�n Murgu�a condiciona, m�is matizadamente que Vicetto, o seu discurso historiogr�fico � seu discurso pol�tico.

Nun principio o radical antinobiliarismo de Murgu�a, xove membro do partido progresista, non distingu�a nacionalidade: Lo mismo que la nobleza de Castilla, era la de Galicia altanera, dura y ambiciosa; lo mismo que aqu�lla tuvo �sta su d�a de poder y su d�a de desgracia, su apogeo y su c�nit; a decadencia da nobreza feudal era para Murgu�a, � igual que para a maior�a dos galegos da �poca baixomedieval, motivo de ledicia: antes de desaparecer lanz� sus m�s vivos y siniestros resplandores sobre la tierra40. Despois da revoluci�n de 1868 e da I Rep�blica, Murgu�a modera o seu discurso pol�tico41; ent�n o tema dos irmandi�os desaparece das s�as obras (v�xase por exemplo, Galicia, 1888, e El regionalismo gallego, 1889), salvo como incidental tel�n de fondo da batalla entre nobreza galega e Reis Cat�licos. Sen abandonar o liberalismo nen se deixar arrastrar polo carlismo, Murgu�a senta as bases conceptuais dun rexionalismo conservador nos seus traballos sobre o rexionalismo galego de 1889 e 1890, situ�ndoo por riba dos partidos42, que vai influ�r na s�a reconstrucci�n da historia de Galicia. Dos nobres galegos do s�culo XV op�nase xa doutro xeito, pasan de ser os enimigos dos irmandi�os �s enimigos dos Reis Cat�licos, os cales manipulan a hostilidad de nuestro pueblo contra la nobleza gallega, que fue el modo m�s seguro de vencerles a todos43. Este cambio de partido xustif�case pola convicci�n de que a nobreza era por ciencia refractaria a Castilla44. A pesares do cal, Murgu�a non esquece as s�as posici�ns xuven�s (ti�a 28 anos cando escribiu o seu traballo en col dos irmandi�os e 35 cando toma parte da Junta Revolucionaria de Santiago durante a revoluci�n de 1868), e rememora a orixe popular e antinobiliar da Junta del Reino, e di: en tal manera que los nobles intentaron constituir otra [Junta del Reino] que les fuese privativa pero que tuvo la vida de las rosas, porque no representaba los intereses generales de Galicia y s� s�lo los de una clase45. Este circunstancial retorno � loita de clases est� moi subordinado a un posicionamento central pro-nobreza que rematar� por se impo�er na historiograf�a nacionalista. Con todo interesa hoxe recobrar este punto de vista popular da emancipaci�n de Galicia, o reco�ecemento de que a fins da Idade Media era o pobo irmandi�o quen representaba os intereses nacionais de Galicia e non unha nobreza que, practicando masivamente en bandolerismo social, perdera todo consenso da sociedade.

Non � tanto o xiro conservador de Murgu�a o que provoca o cambio de actitude cara a decadente nobreza baixomedieval, sen�n un maior compromiso rexionalista, anti-centralista, que desvaloriza ou elimina da historia aqueles feitos sociais e intereses de clase que non se correspondan coa divisi�n bipartita Galicia/Castela-Estado espa�ol. A proba est� en que Castelao, un home da Frente Popular do 36, incide a pesares do seu progresismo nas actitudes pronobiliarias do vello Murgu�a.

No fondo latexa a idea, com�n �s intelectuais galeguistas ata hai pouco (gracias � influencia do marxismo), da historia como a obra dos grandes homes, o campo de acci�n duns escollidos grupos dirixentes, quedando reservado � pobo o papel de masa de manobra46. Esta instalaci�n na cultura de �lite fai incomprensible para os primeiros historiadores e pol�ticos nacionalistas os movementos sociais de ra�z popular, situando nas tradicionais clases dirixentes as s�as esperanzas de liberaci�n de Galicia. � pregunta de se Galicia precisaba dos seus arist�cratas, escribe Castelao, n�s responder�amos que s�, porque todol-os povos necesitaron unha aristocracia como agora necesitan unha �lite, lamentando a continuaci�n o desterro que -despois da revoluci�n irmandi�a- impuxeron os Reis Cat�licos �s grandes se�ores de Galicia: as� decapitaban a unha naci�n sen que a mesma naci�n se enterase, bulrando ao mesmo tempo o xuicio da hestoria47. Verdadeiramente, a historia xulgou e condenou � nobreza galega do s�culo XV, repetidamente impugnada pola revolta dos vasalos e das cidades, por unha igrexa de quen os bens ocuparan fraudulentamente, por unha monarqu�a desexosa de intervir en Galicia en olor a multitude coas bandeiras da paz, a xustiza e a seguridade. O desacordo coa historia real conduce � historia desexable, segundo a cal os nobres galegos ser�an invulnerables se contaran coa simpat�a dos servos ou coa fidelidade dos criados48. Esta nostalxia por unha historia que nunca aconteceu, non ter�a maiores consecuencias se iso non restase gravemente obxectividade � historia de Galicia, sobre todo cando se atrib�e �s se�ores feudais unha conciencia nacional ap�crifa.

A conciencia galega de constitu�r un reino e falar unha l�ngua diferente � doutros pobos peninsulares e europeos, exist�a no s�culo XV, tanto no pobo como na nobreza, pero non dispo�emos de datos que permitan afirmar que esa mentalidade galega se expresase politicamente contra Castela e/ou contra o rei de Castela, que era tam�n rei de Galicia. Incluso a simpat�a pol�tica dunha parte da nobreza por Portugal, durante as guerras civ�s do s�culo XIV e XV, manif�stase no contexto da loita pola Coroa de Castela, � dicir, ti�a o obxecto de cambiar o rei de Castela (unificando Castela e Portugal) e non de romper os lazos coa Coroa castel�n-leonesa. O integracionismo estaba latexante en t�dalas clases sociais e non era en absoluto contradictorio cunha conciencia nacional en positivo. O sorprendente � que durante os s�culos XIX e XX segu�u sendo as�, tam�n hoxe en d�a, e ningu�n inventa unha Galicia distinta para afimar o noso nacionalismo.

Castelao, � marxe das fontes que relatan os enfrontamentos puntuais dos se�ores galegos co novo Estado, fai da nobreza tardomedieval a forza depositaria -en exclusiva- da dignidade galega49, e cando o pobo primeiro (1467) e a monarqu�a despois (1483-1486) os botan de Galicia, qu�ixase -con eles marchouse a rebeld�a, o orgulo, a insumisi�n da patria-, descalifica � s�a sustituta moderna, a fidalgu�a intermediaria -En troques, quedounos unha moitedume de fidalgos da �nfima nobreza, impotentes e vaidosos-, e compad�cese do pobo -un povo bulrado, abatido, roubado e sen ningunha espranza de salvaci�n50-, sen considerar que o pobo galego loitara o indecible por se librar da s�a clase dominante feudal e que ningu�n se sente deprimido ou desesperanzado � hora do triunfo. Xa apuntamos que as nosas investigaci�ns son conclu�ntes respecto � sentimento colectivo de victoria sobre os cabaleiros feudais imperante entre os campesinos, a burgues�a e os artes�ns galegos a fins do s�culo XV e a principios do s�culo XVI51.

A defensa dunha gran nobreza que ningu�n quer�a en Galicia a fins da Idade Media, chega ata a exculpaci�n -polo dem�is innecesaria-. En verdade ser�a inxusto atribuir a desventura de Galiza � tiran�a dos seus derradeiros se�ores, pois se houbo se�ores malos tam�n houbo se�ores bos que constru�ron igrexas e obras p�blicas; e segue Castelao: Non; a desventura de Galiza iniciouse co ausentismo dos grandes se�ores, imposto polos Reis Cat�licos para engrosaren a grandeza de Castela e, de paso eliminaren as nosas arelas de independencia52. Isto �ltimo � �s claras unha invenci�n. Sobre a conveniencia ou non da permanencia dos grandes cabaleiros feudais en Galicia, � indubidable que os galegos de fins do s�culo XV e a historiograf�a nacionalista mantiveron posici�ns irreconciliables. Obviamente, dende o punto de vista dunha historiograf�a profesional o que vale � o primeiro, e dende o punto de vista dun nacionalismo enraizado no seu pobo e na historia do seu pa�s, tam�n.

A propia idea de Castelao de mostrar o lado positivo da dominaci�n da nobreza laica atribu�ndolle a concesi�n dos foros53, esquece un dato fundamental que xa Murgu�a54 sinalara: o foro xeral�zase cara mediados do s�culo XIII por iniciativa dos se�ores eclesi�sticos, hexem�nicos en Galicia ata que, a partires de 1369, son desprazados mediante a forza pola nobreza trastamarista vencedora na guerra civil, de quen a relaci�n principal cos campesi�os galegos non foi o foro sen�n a renda xurisdiccional, o tributo extralegal e o agravio directo. Cando Castelao alardea, moi xustamente, das instituci�n forais galegas que conced�an aos labregos un comezo de propiedade, base dos actuaes minifundios, mentres perdura o latifundio feudal na Espa�a reconquistada �s mouros55, non ten en conta que a porta de acceso � propiedade campesi�a que supo�en os foros d�bese � sustituci�n da nobreza laica pola igrexa primeiro e da fidalgu�a despois como grupos sociais dirixentes en Galicia, no tr�nsito do s�culo XV � s�culo XVI. A ca�da da nobreza galega baixomedieval, e as relaci�ns sociais que encarnaba, expl�case en �ltimo termo por causas econ�mico-sociais e, en primeira instancia, pola impugnaci�n moral dos seus vasalos, e da maior parte dos galegos, que acusaban �s cabaleiros dos innumerables agravios que aqueles comet�an acuciados pola crise baixomedieval dos ingresos se�oriais. Se despois da escisi�n portuguesa, non existen datos acreditativos de que os se�ores feudais loitaban pola independencia de Galicia, menos a�nda de que os de abaixo inclu�ran esta cr�tica na inculpaci�n xeral �s se�ores; simplesmente o problema no s�culo XV galego non estaba presentado neses termos, por iso resultaba innecesario descarrexar � nobreza de algo que ela non pod�a nen seguramente quer�a facer.

O noso Castelao consciente do peso dos intereses de clase remata por culpar � toda a clase se�orial galega de traicionar a Galicia: no �nimo dos nobres e na testa eclesi�stica de Sant-Iago s�io medraban os egoismos de caste, e por eles Galiza cometeu grandes desvar�os i estivo a piques de morrer asimilada56. As censuras rep�rteas por igual o autor contra os se�ores eclesi�sticos, cunha hexemon�a que se personaliza en Xelm�rez na Plena Idade Media -que � acusado de entregar Galicia a Castela57-, e contra os se�ores laicos que � final do medievo abandonan Galicia pola Corte: Aqueles se�ores non defend�an m�is que os seus foros, e axi�a se trocaron en ardidos cortes�ns, enxertando os seus nomes na aristocracia hespa�ola, antramentras que o povo galego sofr�a58. Non se d� de conta, ou non quere darse de conta, Castelao que a fuxida cara arriba dos se�ores galegos � unha proba m�is do car�cter imaxinario do seu independentismo.

Ora inc�lpase � pobo ora �s se�ores. Ambivalencia flexible que deriva do h�bito de enxuizar os feitos hist�ricos e a actuaci�n das clases, segundo o dogma previo da confrontaci�n Galicia/Castela. As�, despois da revolta irmandi�a, cel�brase a bravura dos nobres feudais en loita contra os enviados dos Reis Cat�licos e contra a inquina terrible dos plebeus, que, por ving�rense de pasadas inxurias, axudaban �s castel�ns59. A oposici�n de Pedro Madruga � monarqu�a unificada de Castela e Arag�n, defendendo a Dona Juana contra Isabel I, e despois a resistencia individual dos se�ores galegos as ordes dos Reis de ceder o seu control sobre os bens eclesi�sticos e sobre as s�as novas fortalezas, son momentos importantes para a historiograf�a galeguista porque son adaptables � esquema de confrontaci�n con Castela e a s�a monarqu�a, que tanto se bota en falla na historia de Galicia.

Se de entrada o pobo apoia a Acu�a e Chinchilla contra os se�ores feudais, anatema; se finalmente a alta nobreza remata cedendo �s presi�ns dos Reis Cat�licos e acepta o exilio dourado na Corte castel�, anatema. S� se salva Pedro Pardo de Cela, cunha morte por decapitaci�n, en 1483, por orde dos Reis Cat�licos coa que se pretende que salve o honor de Galicia e da s�a nobreza. Calquera que foran os seus pecados, a morte fixera bo � mariscal. Anos e anos de cr�tica historiogr�fica non puderon co mariscal imaxinario creado pola tradici�n e enarborado sen pudor pola historiograf�a patri�tica.

Ascenso e ca�da de Pardo de Cela

Se hai un feito hist�rico onde o mito e a realidade co�ecida se distanciaran tanto, este � o caso do mariscal Pedro Pardo de Cela, de quen a morte violenta creou as condici�ns para a invenci�n dunha biograf�a que o converteu no m�rtir por excelencia da literatura galeguista, no m�ximo representante desa nobreza galega que ti�a que ter sido e non foi. O estudio do proceso de mitificaci�n de Pardo de Cela, pode ser paradigm�tico para comprender os mecanismos ideol�xicos que transmutan un feito hist�rico nunha lenda interesada, pasando por unha tradici�n popular. Comecemos polos datos sabidos a trav�s das fontes escritas.

Cando Vicetto reco�ece que non ten fundamentos documentais que xustifiquen a s�a versi�n imaxinaria de Pedro Pardo de Cela, bota as culpas a Aponte, Molina e G�ndara que case non falan do mariscal, non entende a verdade como estes ilustres cronistas dos s�culos XVI e XVII non o situaron entre os grandes nobres galegos do s�culo XV60. O caso � que Pardo de Cela non foi m�is que un nobre mediano, protagonista dun ascenso fulgurante que lle granxeou grandes oposici�ns populares, eclesi�sticas e reais a causa da violencia empregada, procedemento habitual na �poca61. Non chamar�a a atenci�n se non fora porque a principios dos anos 80 as circunstancias fixeron del un chivo expiatorio. E nen a�nda as� os xenealoxistas do reino lle deron despois moita importancia � s�a morte (outra cousa foron os xenealoxistas das casas se�oriais que o ti�an por ascendente).

Antes do martirio, Pedro Pardo de Cela era un cabaleiro malfeitor, o mesmo que Pedro �lvarez de Soutomaior, chamado Pedro Madruga; diferenci�baos a pertenza deste a unha linaxe de maior soleira e patrimonio, e tam�n unha capacidade de intervenci�n pol�tica m�is acusada. Hai que dicir que en xeral os se�ores laicos galegos do s�culo XV, eran vistos como malfeitores en Galicia e na Corte de Castela. De a� a representatividade media do mariscal.

Aponte conta como Pedro Pardo de Cela era un simples cabaleiro a soldo dos Andrade asta que fue gran se�or, pudo ent�n reunir -coa axuda do seu xenro Pedro Bola�o- ata 100 escudeiros e 5.000 pe�ns, gracias a que com�a todo el obispado de Mondo�edo62. Despois da revolta irmandi�a, aparece, en 1477, entre os grandes se�ores confederados -o derradeiro da lista- para resistir � intento real de resucitar as irmandades63, o ano seguinte podemos considerar que� comezan os enfrontamentos que cinco anos despois causar�n a s�a ruina.

Para Garc�a Oro, Pedro Pardo de Cela non foi m�is que un infortunado caballero del siglo XV, e cr� que as causas do seu infortunio estaban na febleza do seu se�or�o, en que non soubo rodearse de aliados e na determinaci�n do gobernador Fernando Acu�a por facer valer a autoridade real64. Haber�a que engadir o factor circunstancial, a conxuntura pol�tica de 1483, cando os Reis Cat�licos obrigan a Acu�a e Chinchilla a voltar a Galicia e obter resultados inmediatos para restablecer a paz e a orde, devolvendo os se�or�os eclesi�sticos � igrexa65.�

Da s�a familia herda Pardo de Cela castelos e case nada m�is66; chegar� ser un gran se�or de fortaleza, o que lle confire gran poder coercitivo e poucos medios econ�micos directos. Unha boa pol�tica matrimonial empar�ntao con importantes familias nobres: casa con Isabel de Castro, filla do Conde de Lemos e sobri�a do bispo de Mondo�edo; casa �s s�as fillas con cabaleiros das casas de Saavedra (que v�n no nobiliario de Aponte) e de Ribadeneira (� s�a vez emparentado coas casas de Miranda, Bola�o e Ron)67. En 1464 � xa encomendeiro do bispado de Mondo�edo (xa fora o seu pai Juan N��ez Pardo) e alcalde de Viveiro polo rei, cargo que lle ser� confirmado o ano seguinte por Enrique IV � pasar a vila � coroa68. Os seus ingresos complem�ntanse coas alcabalas de gran parte do bispado de Mondo�edo69. Esta dependencia dos ingresos alleos (xerados pola igrexa de Mondo�edo, os veci�os de Viveiro e as rendas do rei) para manter un estatus de gran se�or foi o tal�n de Aquiles do Mariscal Pardo de Cela70, sendo nesto tam�n representativo da nobreza galega do s�culo XV que refeudaliza o pa�s e institucionaliza o agravio como parte principal da renda feudal71. Polas fontes orais sabemos que foron as rendas do bispado de Mondo�edo as que desencadearon o conflicto que o levar� � cadalso. E polas fontes xudiciais posteriores que o cobro das rendas reais xustific�use a confiscaci�n pos-mortem dos seus bens.

A falla de senso econ�mico desta nobreza advenediza e violenta de orixe trast�mara, que tan ben encarna Pardo de Cela, v�se naquelo que Pedro Pardo, Mariscal dixera al dicho Conde [de Lemos] que ynchiese los caballos de los dichos basallos e quel dicho Condo que no queria que no se abia de mantener de los carballos72. Este di�logo tivo lugar no 1469, cando o mariscal volta do exilio (interior ou exterior, non o sabemos), baixo as ordes do Conde de Lemos, o seu sogro, para recuperar as s�as posesi�ns tomadas polos irmandi�os. Os vasalos rebeldes derrocaran a fortaleza A Frouseira donde prendieron al Mariscal Pedro Pardo73, deix�ndoo con vida pese � s�a sona de bandoleiro, cousa que dezas�is anos despois non far�n os oficiais da ra��a Isabel. Pardo de Cela non foi o dirixente dos irmandi�os que maxinou o novelista Vicetto74, sen�n un dos seus inimigos m�is recalcitrantes.

Pedro Pardo quixo emular �s grandes se�ores aproveitando as oportunidades que ofrec�a o turbulento s�culo XV. Sen embargo, un cabaleiro que serv�u como el a Fern�n P�rez de Andrade, Alonso de Lanz�s, segu�u o cami�o contrario: elix�u o bando dos vasalos, e chegou ser un dos capit�ns (no bispado de Lugo) m�is co�ecidos dos irmandi�os, despois de sufrir persoalmente os agravios e asaltos de Andrade, Pardo de Cela e outros se�ores75. � s�a vez Alonso de Lanz�s � culpable da morte do irm�n de Pedro Pardo de Cela76. � co�ecida asimesmo a enemistade do mariscal co fidalgo Fernando D�az Teixeiro, dirixente militar irmandi�o en Mondo�edo77.

Tampouco � certo, como dixo a historiograf�a galeguista, que Pardo de Cela militara no bando da Beltraneja e de Portugal contra Isabel la Cat�lica na guerra de sucesi�n 1476-147978. Todo o contrario, ali��use co bando isabelino que encabezaba o arcebispo Fonseca e que comprend�a a case toda a nobreza galega (a�nda que o entusiasmo despregado foi moi desigual), de tradici�n integracionista como sabemos, coa notoria excepci�n de Pedro �lvarez de Soutomaior que defendeu a opci�n portuguesa. As�, en 1476, estivo o mariscal con todos los otros Pardos y Rivadeneyras no gran cerco de Pedro Madruga en Pontevedra79, e en 1477 -segundo xa dixemos- participa nunha confederaci�n se�orial que sendo isabelina, guardando servicio del rey e reina nuestros se�ores, est� pensada para resistir a orde real de recrear a Santa Hermandad80; os intereses de clase estaban por riba de calquera fidelidade pol�tica. A partires de a� suc�dense unha serie de problemas puntuais do mariscal cos oficiais dos Reis Cat�licos sen que iso supo�a un cambio de bando. Non existe pois noticia documental algunha do ali�amento, en calquera momento, de Pardo de Cela con Pedro Madruga e os portugueses durante a guerra de sucesi�n.

Os enfrontamentos de Pardo de Cela cos oficiais reais (sucesivamente: Ladr�n de Guevara, Francisco Cer�n e Fernando de Acu�a) ser�an marxinais para a historia da Galicia no tr�nsito da Idade Media � Idade Moderna, sen�n fora polo desenlace mortal deste conflicto. Os se�ores de Galicia gobernaban os seus estados proclamando a lealdade cara un lonxano rei de Castela, de cuias rendas se apropiaban. Cando a ra��a Isabel pretende facer m�is efectiva a autoridade real en Galicia, resucitando as irmandades e buscando o sost�n das cidades, xorden grandes conflictos de poder, de xurisdicci�n, entre os enviados dos reis e cada un dos grandes se�ores de fortalezas, empezando polos partidarios de Isabel.

O arcebispo Fonseca foi o primeiro que se encastel�u, en 1480, na catedral de Santiago para resistir � gobernador Acu�a que quer�a o control das fortalezas arcebispais; o contencioso resolv�use levando os reis � fiel Fonseca � Corte (nada menos que como Presidente do Consejo Real), deixando que Acu�a e Chinchilla continuaran en Galicia a s�a campa�a depuradora81. Polo mesmo motivo, isto �, o control das fortalezas episcopais, o tam�n isabelino Conde de Lemos el mayor se�or de aquel Reyno de Galicia, asedia, en 1483, o castelo de Lugo, que fora tomado por Acu�a, considerando que dita intromisi�n constitu�a un agravio cara o seu irm�n o bispo de Lugo, e non obedece as ordes directas dos Reis Cat�licos para que alzase o sitio, polo que o propio rei Fernando parti� para el Reyno de Galicia � punir al Conde por oaquella osad�a que cometi�, de nada valeu que ent�n o Conde de Lemos levantara o cerco, o ex�rcito real continuou cara Lugo coa intenci�n de escarmentar � maior se�or de Galicia. En Astorga enter�use o rei de que o Conde (ti�a 80 anos de idade) morrera e sespend�use a operaci�n; en 1486, o conflicto reanud�use co novo Conde de Lemos, Rodrigo �lvarez Osorio82. Neste contexto de loita xeralizada polo poder nobreza-monarqu�a te�en lugar os incidentes que levaron a Pardo de Cela � cadalso como cabeza de turco. Salvo no caso de Pedro Madruga, ning�n dos nobres que tiveron problemas cos homes do rei presentaron problemas de disidencia pol�tica coa nova monarqu�a, m�is ben � contrario.

Para a implantaci�n da autoridade real en Galicia foi necesaria pero non suficiente a superaci�n dos conflictos con Fonseca e, sobre todo, con Pedro �lvarez Osorio, o vello Conde de Lemos, decano da nobreza galega do s�culo XV. Ata Pedro Madruga, reconvertido � isabelismo triunfante, buscaba no Conde de Lemos abrigo fronte a Acu�a, porque aunque este disimulaba de all� les ven�a el consejo a todos porque lo ten�an por padre83. A cuesti�n � que Pedro �lvarez Osorio desobedece �s reis e morre axustizado por Acu�a (o 17 de decembro de 1483).

A orfandade nobiliar que sup�n a perda do Conde vello de Lemos � percibida polo resto da nobreza como un golpe tanto ou m�is importante que a decapitaci�n exemplar de Mondo�edo: Ansi que, viendo los se�ores falle�ido al conde de Lemos y muerto a Pedro Pardo, acordaron todos de ser a una; a nova confederaci�n est� formada por Ulloa, Andrade, Moscoso, Suero G�mez e Pedro Madruga, e ten como fin obedecer � rei pero no consentir a los governadores todo lo que quisiesen fa�er84. Os enviados dos reis fix�ranse m�is perigosos que as propias irmandades dos vasalos. Neutralizado o rebelde Fonseca, cabeza do partido isabelino, desaparecido o rebelde Conde de Lemos, xefe natural dos se�ores galegos, o golpe de efecto de Acu�a degolando a un cabaleiro de segunda orde como Pardo de Cela, axudou moito sen d�bida a meter en cintura �s se�ores feudais galegos (quedaba claro que esta vez �a en serio), que, en 1486, visitando Santiago os Reis Cat�licos son compelidos de novo a marchar � Corte, deixando a Galicia en mans da autoridade real, o que se consigue co socorro e o aplauso do pobo galego, que obt�n as� dende arriba a paz, a seguridade e a xustiza que, dende abaixo conquistara polas armas en 1467.

Certamente, co tempo a integraci�n plena de Galicia no novo Estado entrana a centralizaci�n, a dependencia e a marxinaci�n (do idioma galego en primeiro lugar), mais este problema nen estaba presentado nen preocupaba �s galegos do s�culo XV, e menos a�nda �s nobres feudais; esta � a cr�a realidade que a vella historiograf�a galeguista non quixo asumir. Subxectivamente, � un anacronismo pensar que os se�ores galegos cando defend�an nos anos 70 e 80 do s�culo XV as s�as parcelas de poder, fronte �s corrixidores e gobernadores dos reis de Castela e Arag�n, sustentaban un proxecto pol�tico para Galicia distinto do secular integracionismo na Coroa de Castela e Arag�n. Nen sequera no caso de Pedro Madruga, se pode afirmar con rigor que quer�a unha Galicia independente; Pedro �lvarez de Soutomaior, nobre fronteirizo que serv�a a dous reis, � vez Vizconde de Tui e Conde de Cami�a, casado cunha nobre portuguesa e con moitos intereses e amigos en Portugal (de al� trouxo en 1469 as s�as tropas para combater �s irmandi�os), non quer�a m�is que ga�aran a Coroa de Castela Juana a Beltraneja e o seu home o rei de Portugal para deste xeito chegar � unificaci�n de Castela e Portugal (fronte � alternativa logo triunfadora da confederaci�n de Castela e Arag�n). A din�mica hist�rica ped�a, no umbral da Idade Moderna, avanzar cara grandes estados, ningu�n na pen�nsula ib�rica presentaba maiores fragmentaci�ns. Obxectivamente, a uni�n de Castela e Portugal implicaba o reencontro, no marco dunha entidade pol�toca peninsular m�is ampla, da Galicia bracarense e da Galicia lucense, pero nada m�is e nada menos (porque non negamos que ser�a unha alternativa moito m�is beneficiosa para Galicia). Todo o dem�is � afastarnos do terreo dos feitos demostrables e pasar �s especulaci�ns, sa�r de historia real e entrar na filosof�a (idealista) da historia.

Digamos algo agora sobre a guerra particular de Pardo de Cela cos oficiais reais, � que vimos facendo referencia. En 1476, Ladr�n de Guevara cunha carta dos Reis Cat�licos para obter auxilio contra o bando portugu�s, chega a Viveiro, en mans de Pedro Pardo, que segundo Aponte resist�uselle85; sen embargo, o mariscal estar� ese mesmo ano, � igual que Ladr�n de Guevara, non gran cerco organizado por Fonseca en Pontevedra �s tropas de Pedro Madruga86. Este primeiro conflicto de Pardo de Cela cun oficial dos Reis Cat�licos, non afectou -como nos dem�is casos estudiados: Fonseca e Conde de Lemos- � s�a fidelidade � ra��a Isabel. A verdade � que transformar estes enfrontamentos locais nun problema pol�tico global vir�a agravar a situaci�n dos cabaleiros implicados, era un luxo que non se pod�an permitir, cando os novos reis estaban consolidando a ollos vistas o seu poder, por iso buscaban unha e outra vez o sost�n dos Reis Cat�licos contra as decisi�ns que consideraban inxustas dos seus representantes en Galicia. A �nica posibilidade que ti�an era crear contradicci�ns entre estes e os reis, afeitos polo dem�is a actuar como �rbitros. Pardo de Cela demandou e obtivo reparaci�n dos reis polo comportamento agraviante de Ladr�n de Guevara en Viveiro; documento que nos ofrece unha versi�n dos feitos distinta � que di Aponte87. O que estaba enriba da mesa en todas estas confrontaci�ns entre os se�ores e a monarqu�a unificada � que xurisdicci�n �a predominar sobre tal fortaleza, cidade ou xurisdicci�n: �os oficiais do rei ou o se�or local?. Adem�is os homes do rei defend�an a xurisdicci�n eclesi�stica fronte �s xeralizadas usurpaci�ns nobiliarias laicas. A pol�tica de aliados da monarqu�a en Galicia aillou a unha nobreza montaraz que xa fora derrotada estrepitosamente polo pobo en 1467.

Os problemas de Pardo de Cela cos homes do rei estaban dende o punto de vista econ�mico e de poder na cidade de Viveiro, a igrexa episcopal de Mondo�edo e as rendas reais recadadas no bispado; dende o punto de vista militar a clave estaba en quen controlaba as fortalezas do bispado (reedificadas despois da revolta irmandi�a). Varios documentos do Registro General del Sello -empregados xa por Francisco May�n a principios dos anos 60- de 1447 a 1480 permitiron co�ecer os puntos de desacordo entre os Reis Cat�licos e Pardo de Cela, impulsando o proceso de desmitificaci�n da figura deste. D�as cartas de 1477 ilustran a vontade dos reis de manter a Viveiro en situaci�n de realengo e de defender � igrexa de Mondo�edo fronte a cabaleiros malfeitores88. Pronunciamentos xen�ricos que se concretan, en 147889, en varias requisitorias do rei Fernando el Cat�lico contra Pardo de Cela, encomend�ndose o seu cumplimento � corrixidor de Viveiro, Francisco Cer�n: que desocupe lugares, coutos e fregues�as en Viveiro; que devolva as alcabalas e outras rendas reais usurpadas; que cese de edificar fortalezas en Viveiro e a s�a terra; que non constr�a portos propios en competencia con Viveiro... A mediados de ano, o rei Fernando desterra a Pardo de Cela de Viveiro e convoca a todo o bispado a pechar filas en torno � corrixidor Cer�n.

A trav�s de influencias na chanceler�a real, Pardo de Cela fai valer a s�a fidelidade pol�tica e consigue cartas de seguro dos reis nas seguintes datas: 27 de agosto de 1478 (contra cabaleiros e outras persoas)90, 11 de setembro de 1480 (contra Francisco Cer�n)91, 4 de novembro de 1480 (contra cabaleiros e outras persoas)92. Cartas de amparo que se entrelazan e alternan coas de abandono e represi�n, e son xa incapaces de frear (neste e nos dem�is casos de nobres en corentena) o enfrontamento xerado pola incompatibilidade de fondo entre o poder do mariscal e o novo poder real nas terras de Mondo�edo. Dem�stranse con todo d�as cousas: que os oficiais reais de cada xurisdicci�n ou reino act�an con certa autonom�a respeito da Corte, e que os reis daban con frecuencia unha de cal e outra de area, sobre todo � hora de expedir cartas, non tanto cando estaba en xogo en verdade a autoridade real.

No verao de 1480, o corrixidor Cer�n desenvolve unha violenta campa�a contra Pardo de Cela que leva a este a se queixar ante os reis, porque Cer�n le ha husurpado e husurpa la juridici�n del obispado de Mondo�edo93, o que d� lugar � mencionada carta de seguro de setembro de 1480, a pesares da cal a confrontaci�n vai in crescendo por unha raz�n simples: Pardo de Cela non ced�a o poder e as cartas conseguidas na Corte pouco val�an, adem�is contradec�anse entre si; a contenda pasa pois � terreo militar porque nesta ocasi�n os homes do rei est�n dispostos -ti�an as ordes para iso- a se quedar en Galicia ata establecer a nova orde. O 3 de agosto de 1480 os Reis Cat�licos mandan a Galicia con poderes de excepci�n � cabaleiro Fernando Acu�a e � xurista L�pez de Chinchilla. A carta de seguro do 4 de novembro da ra��a Isabel vai dirixida precisamente � gobernador Acu�a a fin de que protexa a Pardo de Cela dos seus inimigos, pero �quen protexe a Pardo de Cela do novo gobernador?.

Un ano despois da s�a chegada a Galicia, temos a Fernando de Acu�a cercando � mariscal en A Frouxeira94. O asedio � sanguento, segundo Diego Valera, cronista dos Reis Cat�licos, dura oito meses e remata coa rendici�n da fortaleza con certas condici�ns; ent�n Acu�a derr�caa95. Os problemas econ�mico-sociais que enfrontan � gobernador real con Pardo de Cela en 1480-1483 non son distintos dos que aparecen nos citados documentos de 1477-1480, s� que agora en canto a adversarios locais a cidade de Viveiro cede o seu protagonismo � bispo de Mondo�edo, e a loita c�ntrase m�is no control das fortalezas do bispado, o car�cter netamente militar desta fase contrib�e a entender mellor o xu�zo sumar�simo e posterior axustizamento.

Despois da ca�da de A Frouxeira v�n a revolta en Lugo contra Acu�a do sogro do mariscal, o Conde de Lemos, lumbre y luz de los caballeros de Galicia seg�n Aponte, que pon en evidencia un estado latexante de rebeli�n dos se�ores galegos, cada un pola s�a banda defendendo as s�as fortalezas. A�nda unha confederaci�n se�orial en toda regra contraria �s representantes dos Reis Cat�licos, ser�a demasiado, poder�a contradicir nalgunha medida a lealdade unha e outra vez proclamada de todos e cada un deles cara Isabel (despois da decapitaci�n de Mondo�edo far�se). Incluso Pedro Madruga, que cando Acu�a asedia A Frouxeira no norte de Galicia est� tomando no sur o castelo de Fornelos (o gobernador non pode estar en todas partes, e vai tomando as fortalezas rebeldes unha tras outra), manda � s�a muller � Corte para ga�ar a simpat�a da ra��a Isabel96. �s seis meses de morrer o Conde de Lemos, comenta Aponte: cortaron a cabe�a a Pedro Pardo o mariscal. Y todos los se�ores re�elaaban97. � m�is que probable que o senso da oportunidade de Acu�a imp�lsao a marchar, dende Sarria, contra o castelo de Castrodouro onde se atopaba Pedro Pardo de Cela (os motivos concretos son as s�as violencias contra a xente do bispo de Mondo�edo, segundo a tradici�n oral). Conta Valera que os defensores sa�ron � campo a pelexar, houbo mortos e feridos, e o mariscal tivo que retraerse � fortaleza98. A tradici�n (Relazon da carta executoria) di que o mariscal � detido f�ra da fortaleza, nunha casa da aldea de Castrodouro, o 7 de decembro, levado preso a Mondo�edo e axustizado dez d�as despois, xunto con varios dos seus. O cronista Pulgar engade (dato probablemente de orixe oral) que os presos pretenderon comprar as s�as vidas, e que os oficiais reais non aceptaron as grandes sumas de oro para la guerra de los moros ofrecidas polo mariscal99, o cal tem�a xa pola s�a vida.

A execuci�n de Pardo de Cela e os seus homes necesita de m�is explicaci�ns que a simples negativa a aceptar a autoridade do gobernador real, e renunciar por tanto �s fontes extraordinarias de ingresos baseadas na coacci�n, porque o resto da alta nobreza galega estaba na mesma actitude. Hai que pensar quiz�is nunha resposta � sangue derramado por Pardo de Cela (Pedro Madruga, sen d�bida o superaba) e/ou nun escarmento consciente para a recalcitrante nobreza galega (pensemos, por exemplo, na resistencia � organizaci�n das novas irmandades), atac�ndoa por un flanco feble e nunha conxuntura adecuada: rec�n desaparecido o Conde de Lemos e compelidos Acu�a e Chinchilla polos reis a conquerir a pacificaci�n mediante as cartas do 31 de marzo de 1383.

A tradici�n oral favorable a Pardo de Cela inf�rmanos do conflicto violento (n�gao primeiro e ac�ptao despois) do mariscal co bispo e os cl�rigos de Mondo�edo (paralelo � que ti�a Pedro Madruga co bispo de Tui) como explicaci�n directa das intervenci�ns armadas de Acu�a contra el e indirectamente da propia sentencia de morte. Haber�a que engadir a resistencia pertinaz � autoridade dos oficiais do rei e a negativa a acudir � Corte a render contas �s reis.

Non cabe subestimar a intencionalidade disuasora do degolamento dos cabaleiros Pedro Pardo de Cela e Pedro Miranda, nen os seus efectos positivos para impo�er a xustiza p�blica en Galicia, mais hai que dicir que non se trata de feitos aillados. No mesmo ano de 1483, Joa� II de Portugal decapita � Duque de Braganza, e en 1452 Juan II de Castela executara a �lvaro de Luna. A traici�n e desobediencia xustificaban plenamente dende o punto de vista do dereito en vigor, e da mentalidade da �poca, as sumarias execuci�ns reais. Exist�a incluso certa tradici�n na Galicia medieval niso de axustizar cabaleiros -e non digamos en canto � costume dos cabaleiros de darse xustiza entre si de dito modo-100.

A�nda seguiron un tempo as rebeld�as particulares dos Condes de Cami�a, Altamira e Monterrei, de Diego de Andrade e Suero G�mez de Soutomaior, e dos familiares de Pedro Pardo, mais no ano 1483 produc�rase en Lugo e Mondo�edo un punto de inflexi�n sen retorno nas relaci�ns entre a nobreza galega e a monarqu�a castel�n-aragonesa. Os Reis Cat�licos, en 1486, te�en a�nda que brandir ante o Conde de Altamira a ameaza de morte para obrigalo a marchar � Corte101 (chov�a sobre mollado). En xaneiro en 1486 Pedro Madruga fai testamento e despois, non moito despois de dita data, morre en Alba de Tormes cando por medio do Duque de Alba pretend�a, sen �xito, obter o favor dos Reis Cat�licos na vergo�osa pelexa que ti�a co seu fillo pola fortaleza e o se�or�o de Soutomaior102. Entre o ano 1483 � ano 1486, entre o exilio cortes�n e a morte (Pedro �lvarez Osorio, Pedro Pardo de Cela, Pedro �lvarez de Soutomaior), dec�dese a desaparaci�n da nobreza medieval como clase dirixente en Galicia. Os vasalos non choraron en xeral a perda dos seus se�ores, m�is ben aled�ronse, sobre todo porque veu precedida e/ou acompa�ada do derrocamento -seguindo m�todos irmandi�os- das fortalezas reedificadas na d�cada reaccionaria que segu�u � Santa Irmandade. Todo un cambio de r�xime social.

Ben, antes de deixar a historia e penetrar nos limbos da lenda e o mito, deixemos claro o que sent�an os contempor�neos (dispo�emos dunha serie de testemu�os verquidos nas d�cadas que seguen a 1483) da morte da nobreza feudal galega, simbolizada na execuci�n de Mondo�edo. Por eses anos f�lase pouco do trasfondo econ�mico, da loita polo poder que enfrontou inevitablemente a Pardo de Cela cos oficiais dos Reis Cat�licos, as fontes insisten principalmente en explicaci�ns moralistas, xustificativas, que relacionan a mentalidade xusticieira da �poca con dita morte violenta. Dicir tam�n que non se vencella directamente a decapitaci�n de Pardo de Cela cos Reis Cat�licos, m�is ben cos seus enviados Acu�a e Chinchilla, sobre estes semella recaer en primeira instancia tanto o m�rito como a culpa, segundo a actitude sexa contraria ou favorable cara o mariscal e os seus. En calquera caso, nun documento algo posterior (1487), os Reis Cat�licos proban que asumen a xusteza da execuci�n e subseguinte incautaci�n de propiedades: sepades que al tiempo que fue hecha justicia del Mariscal Pedro Pardo de Cela fueron confiscados y aplicados todos sus bienes103.

A verdade � que os reis estiveran urxindo �s seus enviados unha soluci�n inmediata �s conflictos coa nobreza galega, impacientes porque en tres anos non se resolvera moito: o 28 de xu�o de 1482, escriben a Acu�a para que pro�edades contra los delinquientes e contra sus bienes, faziendo para ello los ayuntamientos e llamamientos de gentes, citando precisamente os bispados de Lugo e Mondo�edo104; o 31 de marzo de 1483, comunican a Acu�a e Chinchilla (que voltaran � Corte) que agora nuebamente an su�edido algunos esc�ndalos e ynvonvenientes en el reino de Galicia, orden�ndoles que tornedes a �l con los mismos cargos e con los poderes... que de nos llebastes105; noutras d�as cartas do 31 de marzo106, m�ndanlles que quiten as encomendas de bispados e mosteiros �s nobres laicos, e que desterren de Galicia � Conde de Monterrei, � Conde de Altamira, a Diego de Andrade, a Fernando de Castro e a Pedro Bola�o. Significativamente non se nomea nen a Pardo de Cela nen a Pedro Madruga; est� claro que non os consideraban xa recuperables como cortes�ns. Tal � o contexto oficial no que ten lugar o enfrontamento que leva � execuci�n e o nacemento das tradici�ns sobre Pardo de Cela, chivo expiatorio dos pecados da nobreza galega.

O cronista Pulgar reflexa ben a tradici�n culta, pr�xima � monarqu�a, que considera xustiza exemplar a que exerceron Acu�a e Chinchilla � facer pagar caro os seus crimes �s cabaleiros Pedro Miranda e Pedro Pardo, que pola s�a condici�n social no cre�an que pod�a venir tiempo en que la justicia los osase prender107. Vasco de Aponte, admirador da nobreza do s�culo XV, que non pode admitir que foran malfeitores os axustizados, deixa sen explicaci�n as raz�ns de Acu�a para mandalos matar, cousa que en cambio a tradici�n oral non fai.

A tradici�n popular representada polos testemu�os do Pleito Tabera-Fonseca di de Pedro Pardo, � vez que recorda como aconsellou � vello Conde de Lemos colgar �s vasalos irmandi�os dos carballos, que foi degolado polo gobernador Acu�a porque desde A Frouxeira robaba e hazia males. Dos doce testemu�os sobre o tema, once reiteran o argumento xusticeiro e antifortaleza, calquera que foran os seus oficios, vecindades (3 de Lugo, 3 de Betanzos, 1 de Monforte, 1 de Padr�n e 4 de aldeas do arcebispado) ou posici�ns ideol�xicas108; s� un dos testemu�os, de posici�ns pr�ximas � nobreza, cala o axustizamento do mariscal, somentes fai referencia � derrocamento de A Frouxeira, afirmando que iso fora porque se llebantaran contra el rey109. Antes admit�an a s�a rebeld�a cara a monarqu�a que as s�as feitor�as. � maior�a non lles parec�a a desobediencia �s reis tan importante para explicar a punici�n do mariscal como o seu comportamento delictivo. Nesto a tradici�n galeguista se afasta logo radicalmente da antiga tradici�n popular110.

En fin, que podemos dicir sen temor a nos trabucar que para a opini�n p�blica de fins do s�culo XV e de comezos do s�culo XVI, o mariscal Pardo de Cela non fora m�is que un malfeitor feudal con quen afortunadamente a xustiza real arranxou contas. Ningunha nova que relacione claramente � mariscal e a s�a morte co bando da Beltraneja, e menos a�nda cunha estratexia de defensa de Galicia fronte � centralismo dos Reis Cat�licos.���

Sen embargo, non todo o mundo pensaba mal do mariscal, nos c�rculos dos seus familiares e criados fideis desenv�lvese unha tradici�n no seu favor, que uns tres s�culos despois pasa � novela hist�rica e � ideolox�a (no senso de falsa conciencia) galeguista, que presenta como maioritaria unha tradici�n marxinal no seu tempo. A morte por decapitaci�n do cabaleiro mariscal pr�stase ben � romance e � romanticismo, vaiamos pois progresivamente do mito na tradici�n popular � mito na tradici�n culta. A s�a importancia non podemos subestimar (� o tema deste traballo), porque as crenzas e as ideolox�as son feitos relevantes que repercuten na historia dun pa�s, aparte de que cando se trata de tradici�ns orais cercanas �s feitos narrados son tam�n unha fonte moi valiosa de informaci�n.

Pedro Pardo meu se�or

Os Reis Cat�licos retiran � gobernador Acu�a de Galicia

inmediatamente despois da execuci�n de Mondo�edo111, sacando da escena a algu�n que cumplira unha misi�n necesaria pero violenta e inc�moda de xustificar (non parece que houbera un xu�zo en regla), xeradora por tanto de animosidades112 que non estaban dirixidas directamente contra os reis, quen sustit�en � combativo Fernando de Acu�a por Diego L�pez de Haro, home � parecer m�is sutil113, o cal pese a todo ten que organizar de inmediato o sitio da fortaleza de Vilaxo�n onde se atrincherara, despois de morrer Pardo de Cela, Fernando Arias de Saavedra que estaba casado coa s�a filla menor -que morre neste cerco-; o xenro do mariscal salva a vida porque o novo gobernador tra�a novos aires e Diego de Andrade intercede no seu favor114. En xaneiro de 1484, estimamos que Diego L�pez de Haro ten xa no seu poder a fortaleza de Vilaxo�n115. A�nda o 12 de marzo de 1484, Acu�a transfire o novo gobernador as fortalezas de Lugo e Mondo�edo116, de control clave para o �xito do seu cometido pacificador que durou case tres anos, adem�is do derrocamento dunhas corenta e seis fortalezas (reedificadas despois da revoluci�n irmandi�a) dos nobres laicos que dificilmente pod�an perdoarllo � ex-gobernador.

A vi�va de Pardo de Cela, Isabel de Castro, tenta recuperar, no mesmo 1484, os bens do mariscal confiscados polo gobernador Acu�a, sen resultados iniciais, pois os reis avalaban a expropiaci�n porque dicho mariscal en su vida tovo ocupados e detenidos muchos bienes nuestros, e adem�is albacea e acredores puxeran man tam�n en ditos bens, o cal complicou tremendamente o proceso legal. En 1489, o rei Fernando concede � filla e �s seus criados carta de seguro contra alg�ns cabaleiros117. Por fin, logo de 1494, a filla maior de Pardo de Cela, Beatriz de Castro, consegue a devoluci�n da xurisdicci�n de Carballo de Galdo fronte �s pretensi�ns do albacea Ribadeneira118. Esta devoluci�n ter� un grande impacto nos ambientes pro-mariscal, impulsa quiz�is decisivamente unha tradici�n popular favorable.

Os escudeiros de Pardo de Cela, despois da s�a morte, capitaneados polo seu sobri�o Pedro Pardo de Cabarcos, van � guerra de Granada para se congraciar cos reis, e tentan manter legalmente a s�a condici�n de fidalgos, obtida de feito como todo o que fac�a o mariscal, fronte � opini�n da nova irmandade que non os consideraba como tales; en 1515-1517 e en 1528, os representantes reais act�an contra as cartas falsas e os testemu�os falsos fabricados con dito fin119.

Neste contexto mental de resistencia primeiro militar (Vilaxo�n) e despois legal dos familiares e criados do defunto mariscal, que defenden os seus bens, estatus e honra, xorde a chamada Relazon da carta executoria, unha tradici�n oral orixinariamente en galego da que co�ecemos tres versi�ns manuscritas. A primeira (versi�n A) est� datada cara 1515 (reproducida en 1674 no Memorial de la Casa de Saavedra), a segunda (versi�n B; a m�is reducida das tres) est� datada cara 1520-1525 (editada por Sanjurjo Pardo en 1854) e a terceira (versi�n C) -en espa�ol e posterior �s anteriores- foi dada a

co�ecer por Eduardo Pardo de Guevara120.

A orixe oral da Relaz�n despr�ndese do idioma empregado (o galego a principios do s�culo XVI non era m�is que unha l�ngua falada), alleo �s usos da Audiencia de Galicia, onde torpemente se quere disimular que se obtivo unha carta executoria, mera transcripci�n dunha tradici�n oral exculpatoria, que remata cunhas estrofas tipo Romances, o canti�as Gallegas (di o autor do Memorial de Saavedra) cun encabezamento (Ahora chora a Casa por seo Se�or) que identifica familiares121 e vasalos como posibles autores, pois ven no protagonista do relato a Pedro Pardo, meu Senor122. O car�cter b�sico que te�en a poes�a e a s�a m�sica na tradici�n, ratifica pois a condici�n principal da fonte oral transcrita da Relazon, en especial as versi�ns A e B.

A versi�n C, atopada no Arquivo Pardo-Montenegro de Mondo�edo, � sen embargo de orixe culta e, partindo da Relazon, ampl�a o seu contido dando nova de tradici�ns orais posteriores a ela (a cadea denominada a Mariscala, por exemplo), disculpando datos err�neos das versi�ns m�is populares (como dicir que Pedro Miranda era fillo de Pardo de Cela) e, o que � m�is importante, abandonando a li�a exculpadora do mariscal, tomando partido polos Reis Cat�licos; o romance versificado s�guese reproducindo en galego; en suma, tr�tase dunha mistura da tradici�n oral popular con informaci�n obtida en documentos escritos (di por exemplo o autor: Consta por pa(pe)les de la Dignidad que en el a�o 1473)123, pero o(s) seu(s) autor(es) no abandona(n) a identificaci�n con Pardo de Cela, nuestro Mariscal -di-, se ben acepta que os seus erros e pecados lev�rono � tumba.

O primeiro que nos brinda a Relazon son datos sobre os feitos (1480-1483) que preceden � detenci�n de Pardo de Cela; a falla de informaci�n documental, � necesario e convinte, para compensar a parcialidade das fontes oficiais, acudir � tradici�n oral. T�dalas versi�ns insisten nun conflicto previo co bispo de Mondo�edo polas rendas do bispado. Permanece nun segundo plano a contenda directa entre o mariscal e os oficiais reais polo control das fortalezas e a d�beda fiscal124. A carta de Fernando el Cat�lico a Acu�a e Chinchilla do 31 de marzal de 1483, que m�is arriba comentamos, manda precisamente que en adiante ningunos cavalleros, ni otras personas, no tengan ni tomen en ecomenda ningunos lugares, e tierras, e vasallos de las yglesias e ar�obispados e obispados125; no contexto desta orde adquire todo o seu senso o apoio dos oficiais reais � bispo contra o encomendeiro Pardo de Cela.

A versi�n A relata como Pardo de Cela, enfrontado co novo bispo polas rendas do bispado pegava nos Cregos, � Segrares, � os matava, � podia mais co Bispo, � outros Cavaleyros: � co esto foron con queyxumes (...) dar conta os se�ores Reys Don Fernando, � Dona Isabela (...) suas Altezas o embiaron a chamar, por provisos, moitas vezes, pra ser informados, � oilo (...) � non foy, ent�n mand�rono prender e o mariscal met�use na Frouxeira126. A xustificaci�n arg��da polos autores � que Pardo de Cela ti�a dereito �s rendas e xurisdicci�ns episcopais porque a s�a muller herd�raas do seu t�o ��igo de Castro (ser� Pedro Enr�quez de Castro, como ben di a mellor informada versi�n C), bispo de Mondo�edo, en concepto de dote. Seguramente a concesi�n a Pardo de Cela da encomenda de Mondo�edo garda relaci�n coa s�a voda con Isabel de Castro, mais nada m�is, a encomenda non lle daba dereito a levar as rendas. O mariscal como t�dolos nobres encomendeiros dos bispados e abad�as galegos apropi�base de feito das rendas. Por outra banda, sabemos polo pleito que segu�u � execuci�n que a dote de Isabel de Castro reduc�ase a 5.000 flor�ns de bens propios, e que non pudo demostrar o dereito sobre os bens confiscados do mariscal127, a maior parte deles indubidablemente de orixe non patrimonial.

A versi�n C (cun autor que posiblemente tivo acceso �s cartas reais previas � detenci�n) se ben insiste no argumento da dote, reco�ece abertamente a violencia e a inxustiza que supu�an as intromisi�ns do mariscal no bispado, apart�ndose da li�a xustificadora da versi�n popular, e detalla mellor as fases progresivas da confrontaci�n �s que tam�n se refire a versi�n A: 1) Conflicto socio-econ�mico: pendencias entre os cobradores de la renta de la Dignidad y los criados del dicho mariscal Pedro Pardo ynsistiendo en perzivirlas biolentamente y contra derecho. 2) Primeiro aviso real: Diose parte a los Catholicos Reyes deste atentado, y biolenzia en cuya Vista despacharon sus Provisiones para que se aquietase y no molestase a los coletores del obispo. 3) Morte de cl�rigos: No fue esto bastante pues se propasso a maltratar y erir a los clerigos con muerte de alguno que en nombre de los se�ores obispos recog�an sus rrentas por no attreverse los legos128. 4) Segundo aviso real, chamada a Corte e desobediencia: bolbiose de nuevo a dar quenta a S.A. que fue... mandar un comparendo a nuestro Mariscal; y el temeroso y acusado de su conziencia se rresitio a la ovedienzia del rey129. 5) Terceiro aviso real e orde de detenci�n: por cuya rrazon mando orden a D. Fernando de acu�a Governador que entonces era de galisia para prenderle, y a partir de aqui conta a toma por traici�n de A Fruxeira130. Non di quen ordeou a execuci�n do mariscal pero si que a ra��a Isabel apoi�baa plenamente como caso de xustiza exemplar, pois f�ise eco (tam�n o cronista Pulgar, coa variante de que para este a oferta failla � Acu�a) da tradici�n que narra como Isabel de Castro e outros familiares foron po�erse �s p�s dos Reis Cat�licos ofreziendo una gran suma de dinero por la vida de su marido aquela Catholica y esclarecida Reya D� Ysavel respondio que dios la havia echo rreyna para administrar justicia y no para venderla131; as� non cabe d�bida para o autor da responsabilidade �ltima da ra��a na sentencia e execuci�n. En fin, que esta versi�n C af�stase grandemente da versi�n A, acerc�ndose � tradici�n maioritaria na Galicia de fins do s�culo XV, e do s�culo XVI, que aplaudira a decapitaci�n de Pardo de Cela132. Conforme pasa o tempo e os descendentes dos familiares e criados do mariscal inst�lanse na nova situaci�n pol�tica, a pequena pero combativa tradici�n oral no seu favor debil�tase e desaparece, ata que � recuperada en 1851 por Vicetto, inici�ndose ent�n unha nova tradici�n culta que entronca coas pol�micas ideol�xicas da segunda metade do s�culo XIX e da primeira metade do s�culo XX (Villar Ponte, Castelao).

No que non concordan as fontes narrativas coa tradici�n oral133 � na cronolox�a e os detalles da fase militar do enfrontamento Acu�a/Pardo de Cela. O cronista Valera separa o asalto e derrocamento de A Frouxeira (que segundo Aponte foi a principios de 1482, durando oito meses o cerco dacordo con Valera) da loita en Castrodouro que remata coa detenci�n do mariscal (por tanto a fins de 1483). Feitos que para a tradici�n oral suc�dense un tras outro, coma se foran un mesmo acontecemento; da pelexa en Castrodouro non se fala, quiz�is para reforzar o papel dos criados traidores na entrega do mariscal en A Frouxeira. O concepto de tempo non � o mesmo nas fontes orais e nas fontes escritas. En calquera caso, existe compatibilidade entre a cronolox�a dos cronistas e o relato oral, rico en datos como a tradici�n dos homes do mariscal, � s�a vez harmonizable co informe de Valera de que A Frouxeira se tomou por medio dunha negociaci�n, pois acord�ronse certas condici�ns para a rendici�n.

O punto forte da Relazon � pois a intenci�n exculpadora de Pedro Pardo de Cela facendo responsables �s criados traidores da s�a desventurada sorte, � dicir, qu�rese salvar o seu valor de cabaleiro e a s�a alma de cristi�n, a sona en suma, da condena na terra e no ceo. A responsabilidade real da igrexa de Mondo�edo que o denuncia ante os reis, destes que ordean prendelo e de Acu�a que o executa sumariamente134, trasp�sase �s vasalos traidores135, e en menor grao �s cabaleiros inimigos.

Empeza a tradici�n (versi�n A) dicindo que o mariscal morre sen aveyr feito mal contra seu Rey, e acusa � envexa e malquerencia que se desejavan algus Cavaleiros do Reino, con que competian guerra civis e concl�e: por ser mais poderoso o malsinaron, de que despois lles pesou136. Isto confirmar�a o relativo abandono sofrido por parte da nobreza, morto o seu sogro o Conde de Lemos, e o comprensible arrepentimento posterior desta, pois a execuci�n de Mondo�edo (que tam�n os colleu por sorpresa) debilitaba � conxunto dos se�ores galegos que estaban dando tantos ou m�is motivos que Pardo de Cela �s oficiais reais para castigo semellante. Sigamos o texto foy vendido por seos criados en quen se fiava, no ano de mil � catrocentos � oytenta � tres. Sonbos os siguientes, e nome�se �s 22 criados traidores e o lugar de onde eran naturais, engadindo � final o nome dunha muller137.

Ditos os nomes, que parece o principal, a versi�n A narra a prisi�n en Castrodouro e a decapitaci�n en Mondo�edo � cabo de dez d�as, morreu con gran arrepentimento de seus pecados, e sin�s de bo Christao138. A rapidez con que foi executado xustif�case polo temor dos do rei a que o viessen quitar por armas outros cabaleiros, particularmente Pedro Bola�o139. Isabel de Castro, segundo a versi�n C, basea a s�a demanda ulterior en Valladolid nos defectos de forma da sentencia de morte, querel�ndose del juez que havia dado la sentencia de muerte por no haber sido oydo en forma antes apresuradamente e pedindo que se declare por bueno a dicho mariscal e que se lle devolvan os bens secuestrados140. O xustiza maior do reino non era outro que Fernando de Acu�a; agora ben, as indicaci�ns recibidas en 1480 (e reiteradas en 1483) en canto � xustiza a aplicar en Galicia centr�banse no derrocamento de fortalezas e o desterro dos cabaleiros malfeitores141. A� vese a autonom�a de Acu�a e Chinchilla � tomar moi probablemente por conta a decisi�n de executar � mariscal.

A versi�n B engade que houbo un gran enterro na catedral, onde obtivo Pedro Pardo as solidariedades que non tivo ou non puido ter en vida: con gran autoridade e solenne festa, con moitos cabaleiros e personas de bon �vito, que al� asistiron � o acompa�aron142. Por �ltimo, dise (na versi�n A, e reprod�ceo a versi�n C) que � s�a muller devolv�ronlle o lugar do Carvallo do Galdo, equivocadamente porque foi a s�a filla quen o consegu�u (e as� consta no romance, nesto m�is preciso), e con esa base aprov�itase para argumentar que se lle devolveron os bens � porque o seu pai non fixera nada malo: se o mataran por cousa m� quel overa feyto, non lle bolveran seuos bes, ni as netas casaran tan nobremente, con decer que se llevantar con o Bispado de Mondonedo, � queria matar os Cregos, � o Bispo, � falar sen fundamento, sen saber a ra�on que ay143. Despois reco��cense estas violencias do mariscal no bispado pero son disculpadas por ser efectuadas en defensa da dote da s�a muller (a maior parte das rendas do bispo).

A versi�n C en cambio considera, como sabemos, moi certa a intromisi�n inxusta e violenta de Pardo de Cela no bispado e a desobediencia posterior �s reis que sa�ron en defensa de dita igrexa, pero segue � versi�n A en canto � tema da traici�n dos criados que rendiron A Frouxeira, e engade detalles de como se fraguou a entrega nocturna da fortaleza, facendo xefe dos conxurados a un que non coincide co que segundo o romance e a versi�n B comunicou co capit�n Mudarra para tal fin144. Mais iso � o de menos, o que importa � o discurso de fondo en torno � romance transfiriendo responsabilidades.

O que unifica a t�dalas versi�ns �, sen lugar a d�bidas, o romance; na versi�n B aparece unha parte prosificada. Jos� Mar�a �lvarez Bl�zquez reproduc�u as s�as estrofas divid�ndoo nun cantar e no romance propiamente dito. Moi probablemente � no momento de po�er por escrito o romance, que estaba xa difundido, cando se van engadindo datos (primeiro os nomes dos traidores) arredor do victimista tema central da poes�a: a traici�n colectiva sofrida por Pedro Pardo que o leva a unha inxusta morte. T�ntase demostrar: 1�) que A Frouxeira -que representa � mariscal- jamais se veo vencida; 2�) sen�n fora pola traici�n dos seus defensores: Vinte � dos foron chamados / Os que vindido o han; 3�) a deslealdade dos criados exime � mariscal da acusaci�n de traici�n � rei: Eles quedan po tredores, / E seu amo po leal; 4�) o cal revalidan os reis despois de morto; 5�) d�ndose a entender que o pecado dos traidores descarrexa de culpa espiritual � amo: A Deus dar�n conta delo, / Que llos queira perdounar / co e acabou ha Frouseyra / E a vida do Mariscal. En resume, o mariscal morre inocente, carrexando coa culpa dos seus vasalos fel�ns; o paralelismo con Xesucristo e Xudas � evidente, e expl�cito: Por trey�on tamben vindido / Iesus Senor145. Queda as� demostrado o martirio de Pardo de Cela, punto de alcance da tradici�n antiga coa historiograf�a galeguista.

A perspectiva do autor ou autores do romance � a do vasalo bo fronte � vasalo malo, fel�n, e suli�a o car�cter popular da tradici�n primixenia, a�nda minoritaria nunha sociedade en transici�n que rompera as relaci�ns vasal�ticas dezas�is anos antes do axustizamento do mariscal146. Agora ben, os engadidos ulteriores en prosa alteran esta posici�n de partida. Na versi�n C ad�ptase xa o punto de vista dos se�ores descendentes do mariscal que, integrados no novo Estado, admiten a culpabilidade de Pardo de Cela respecto � Igrexa e � monarqu�a, e � monarqu�a, e as� botan un capote �s criados traidores dicindo que tal vez actuaron por temor da pena que merez�an como reveldes a S.M.147, co cal valeiran de senso lexitimador unha tradici�n que foi desvaloriz�ndose � pasar do oral � escrito, � longo do s�culo XVI, e non digamos para ser retomada polos rom�nticos.�����

A invenci�n de Vicetto

Dende a impresi�n do Memorial de Saavedra en 1674, non se co�ece edici�n algunha da tradici�n de Pardo de Cela ata que Benito Vicetto reprod�cea en Los hidalgos de Monforte (1851). Cun subterfuxio, dejemos hablar a un bi�grafo moderno [que non cita] del mariscal Pardo de Cela, o noso novelista emprega oito p�xinas en citar entrecomi�as un texto da Relazon que segue a todas luces a versi�n C. Seguramente Vicetto dispuxo, directa ou indirectamente, dunha copia en mellor estado que a publicada por Eduardo Pardo, vese isto claro nas estrofas do romance. O anonimato permite a Vicetto, ou � fonte de onde bebe, non s� alongar o texto coa s�a ret�rica, sen�n quitar e po�er, evitando o ton comprensivo cara a acci�n real contra o mariscal que exhibe a versi�n C. Para iso salta o comezo, onde se fala das violencias de Pedro Pardo contra a igrexa de Mondo�edo, de xeito que a narraci�n empeza cando Acu�a e Chinchilla van prendelo, inventa ent�n unha xunta en Santiago onde se condena � morte � mariscal y todos los hermanos de Galicia que no se sujetaran � la autoridad real148. Bot�n de mostra do leitmotiv da novela: unir artificialmente os irmandi�os � sorte do mariscal. O resto do relato segue m�is ou menos a versi�n C da tradici�n, cunha redacci�n m�is actual (mediados do s�culo XIX), omitindo os nomes dos traidores (tan lonxe dos feitos xa non pod�an interesar � p�blico) e interpolando os datos sobre o asedio do apeo de 1540. V�n por �ltimo a poes�a, p�chanse � final as comi�as e apostrofa Vicetto: Tal ha sido el fin de aquel hombre, en quien por �ltimo se personifica la revoluci�n149.

Vicetto descubre a revolta social dos irmandi�os (1467-1469) a trav�s dos nobiliarios de Aponte, G�ndara e Molina (tam�n co�ec�a a historia manuscrita de Allariz cando redactou a novela150), e a�nda nada sab�a do Pleito Tabera-Fonseca e nada quer�a saber das cr�nicas reais ou das virtuais fontes eclesi�sticas (por exemplo, a Cr�nica de Santa Mar�a de Iria), tivo suficiente informaci�n como para darse de conta da envergadura dunha revolta que el tivo o m�rito de introducir na historiograf�a contempor�nea151. Mais falt�balle personificar a magn�fica revoluci�n.

Cinco anos antes de escribir Los hidalgos de Monforte ten lugar o pronunciamento contra Narv�ez e os fusilamentos de Carral, a�nda f�ra de Galicia nese tempo, un Vicetto identificado con aquel movemento� liberal identifica na s�a gran novela hist�rica �s hermanos de Galicia como revolucionarios152, dem�cratas153 e republicanos154. � revoluci�n de 1467 falt�balle para ser como a revoluci�n de 1846 o provincialismo (a reivindicaci�n de Galicia � estilo da �poca) e os m�rtires. As fontes nobiliarias ofrec�anlle nomes de cabaleiros que foron de verdade capit�ns irmandi�os (Alonso de Lanz�s, Pedro Osorio, Diego de Lemos) pero non cumpl�an o requisito principal que fac�a id�neo a Pardo de Cela, a saber, a s�a rom�ntica morte155 a mans de verdugos realistas, porque Vicetto, proxectando cara atr�s as loitas do seu tempo, ten (� rev�s do que realmente pasou) por enimigos dos irmandi�os �s representantes dos reis de Castela156. Total que sen ning�n empacho coloca o noso autor a Pedro Pardo de Cela � cabeza dos irmandi�os e afirma que ambos loitaban pola independencia de Galicia santo sentimiento de grandeza provincial157. A terceira invenci�n nacionalista que consiste en dicir que Pardo de Cela estaba no bando de Beltraneja, non conta practicamente para Vicetto, resultaba

innecesaria � hora de redactar Los hidalgos de Monforte158.

Vicetto nun principio pon a tres personaxes, dous hist�ricos (Pardo de Cela e Pedro Madruga) e un ficticio (o padre Ares de Arenillo), como gu�as do esp�ritu democr�tico dos irmandi�os contra el abyecto vasallaje clerical y nobiliario. O absurdo que sup�n po�er a ditos cabaleiros (os feudais de peor sona na Galicia do s�culo XV) � fronte da revolta dos vasalos (que eles reprimiron ou quixeron reprimir), como un destello de la igualdad y fraternidad moderna159, non se explica s� polo comprensible interese novelesco cara unhas vidas azarosas, conta moito a pretensi�n de transformar con artificios a realmente existente revolta social nunha inexistente revolta pol�tica e nacional contra o rei de Castela. Non obstante, non poucos dos que criticaron acertadamente a Vicetto por esta fantas�a pol�tica (empezando por Murgu�a) ca�ron despois dun xeito ou outro na deformaci�n da historia do s�culo XV para inventar un pasado galego que se parecera � doutras naci�ns ib�ricas, europeas ou terceiromundistas en loita pola s�a autodeterminaci�n (mimetismo que conlevaba a feble e confusa reivindicaci�n das propias tradici�ns de loita, verbigracia, os irmandi�os).

Entre Pedro Pardo e Pedro Madruga, Vicetto opta polo mariscal. Mentres a Pedro Pardo de Cela, a morte f�xoo bo, tap�ndose coa lenda os seus pecados, alomenos nalg�ns ambientes; Pedro �lvarez de Soutomaior gozou dunha sona de nobre b�rbaro m�is extendida, e seguramente m�is merecida (e morreu anonimamente). Desprestixio do que Aponte se fixera eco160 e que fac�a menos recuperable a s�a figura para a rec�n nada historia de Galicia. Por tanto, Vicetto ti�a a s�a parte de raz�n cando vituperaba � foraxido Pedro Madruga, imaxinario dirixente tam�n dunha revolta irmandi�a que en realidade lev�bao � exilio: Reverso de la medalla patri�tica que representaba Pardo de Cela, el conde de Cami�a bastarde� el santo pensamiento de aquella revoluci�n, y desaparece su memoria en nuestras cr�nicas antiguas, envuelta en el repugnante velo de sus tropel�as, venganzas � iniquidades161. Pero equiv�case o escritor facendo � mariscal m�is patri�tico que Pedro Madruga, ou asegurando que sus aspiraciones pol�ticas eran m�s bien personales, sin tener en cuenta que carec�a de m�s apoyo que el de la mesnada que le segu�a162; isto �ltimo era m�is aplicable a Cela que a Madruga, porque o Conde de Cami�a e o Vizconde de tui souberan trascender os seus intereses personais, ou dito doutro xeito, defendelos a un nivel m�is elevado, as� como demostrar boas dotes pol�ticas, � participar na contraofensiva nobiliar anti-irmandi�a (� par do arcebispo Fonseca e o Conde de Lemos) en 1469, e � encabezar e manter o bando da Beltraneja en Galicia durante toda a guerra peninsular de sucesi�n. En contradicci�n con iso, Benito Vicetto pon a un ficticio Pedro Madruga �s ordes do mariscal, como o seu m�is directo competidor: Al mariscal Pardo de Cela lo apoyaban todos los nobles identificados con el movimiento revolucionario, y hasta el mismo vizconde de Tuy, si bien se reservaba �ste� en su d�a arrebatar la corona [de Galicia] que pretend�a ponerse aqu�l en la frente163.

Borrado Pedro Madruga da s�a novela, e desaparecidos na loita os xefes populares e eclesi�sticos da revolta164, s�lo quedaba el mariscal Pardo de Cela, el cual hab�a logrado reunir bajo su pensamiento de rep�blica y bajo su prop�sito mon�rquico, los restos dispersos de aquellos dos grandes partidos [popular y eclesi�stico] tan comprometidos ya en el movimiento revolucionario165. � imprescindible deixar s� o mariscal � fronte da revoluci�n cara � derradeira escena do drama, o degolamento de Mondo�edo, que deste xeito v�n significar a derrota final dos irmandi�os (�unha revolta que rematara 14 anos antes!), da nobreza galega e das imaxinarias ansias de independencia de Galicia. A ideolox�a que se atrib�e � mariscal, pensamento republicano e prop�sito mon�rquico, expresa a contradicci�n en que se move o noso benintencionado Vicetto, republicano e liberal cando pensa en termos de revoluci�n social, mon�rquico e conservador cando o fai en funci�n da s�a imaxinaci�n provincialista-independentista, e ante todo, un home do seu tempo, e pese �s seus defectos, que son os do seu tempo, o primeiro historiador de Galicia.

A nostalxia imaxinaria dunha Galicia independente, o desexo retrospectivo dunha nobreza que en verdade tivera loitado pola separaci�n de Castela co apoio do pobo e a igrexa, levan a Vicetto a se recrear na quimeira dun movemento irmandi�o onde las ciudades, villas y fortalezas se adher�an de d�a en d�a a sus ideas [de Pardo de Cela], proclamando la independencia de Galicia... de tal modo que los arzobispos, obispos, marqueses, condes e dem�s dignidades realistas... huyeron a Castela; naturalmente non menciona que Pedro Madruga se refuxiou en Portugal das iras irmandi�as.

�Por qu� no un rey de Galicia para Galicia?167, interr�gase Vicetto facendo da historia unha correa de transmisi�n da s�a intencionalidade pol�tica. Facendo conspirar pola s�a independencia irmandi�a de Galicia � nobreza, o clero e o pobo, o noso escritor quere esquecer que os obxectivos dos irmandi�os foron sobre todo sociais, antise�oriais, e que para iso tiveron non pouco apoio dos reis de Castela, de Enrique IV e ata despois de Isabel a Cat�lica e o seu home Fernando de Arag�n. Este rexeitamento da historia de Galicia do s�culo XV, coa s�a loita de clases, ser� unha constante da historiograf�a galeguista, alomenos ata mediados do s�culo XX.

Remata Vicetto a cuarta e derradeira parte da s�a gran novela cabaleiresca as�: Posteriormente, en 1845, Galicia se vi� agitada por iguales deseos de independencia... Esta revoluci�n... tuvo por ep�logo los fusilamientos de Carral... �Desde 1480 a 1845, hab�an transcurrido cuatro siglos!. Por una singular coincidencia, 1480 reinaba Isabel I, y en 1845 Isabel II168. Os mitos de 1846, co seu ronsel de realidade e de ficci�n, reproduc�ranse en 1467: revoluci�n, m�rtires, independencia.

Unha rectificaci�n moi parcial

Non crea o lector que Benito Vicetto oculta en Los Hidalgos de Monforte o emprego abusivo que fai de nomes e feitos hist�ricos, def�ndese afirmando que tam�n botou man de documentos: Esta obra no es puramente fant�stica169, asegura. E anos despois, � redactar a s�a Historia de Galicia (1865-1873), leva a cabo unha autocr�tica do que dixo na� novela de 1851: Entonces, escrib�amos como poetas, y todo nos era dado; hoy escribimos como historiadores, y la imaginaci�n tiene que supeditarse a la esactitud [sic] ineludible del hecho170. O que non � �bice para que no tomo seguinte asegure, en apariencia, o contrario:

Lo principal para escribir la historia de un pueblo no son los datos: lo principal es la imaginaci�n. De las cien condiciones que debe poseer un historiador, las noventa y nueve deben ser imaginaci�n, la otra lo dem�s. Los datos � los conocimientos est�n a merced de todos: la imaginaci�n es una facaultad del alma que no se adquiere ni en las universidades ni en los ateneos y que solo la concede el Tiempo, no el tiempo considerado materialmente como duraci�n, sino al tiempo considerado espiritualmente como ser de los seres, como Ser Supremo, Dios171.

Estar�amos dacordo con Vicetto no relativo � importancia do co�ecemento non baseado en fontes para o traballo do historiador, pero nada m�is, o canto que fai � subxectividade e a creatividade do historiador excede calquera cr�tica razonable � positivismo; o idealismo declarado de Vicetto (com�n a unha historiograf�a rom�ntica que rompeu amarras coa Ilustraci�n) � pois o punto do noso desacordo, non somentes epistemol�xico sen�n tam�n en canto a an�lises hist�ricas concretas, que deben partir na nosa opini�n da aceptaci�n da historia real do noso pobo. Pero vaiamos xa coa rectificaci�n que do Vicetto novelista efect�a o Vicetto historiador. Debedora polo dem�is de traballos posteriores, a mi�do cr�ticos cara el, como o de Murgu�a sobre os irmandi�os (1861), a quen Vicetto resentido non cita, e as biograf�as de �lvarez Villamil (1861) e Villamil y Castro (Cronica de Lugo, 1866) sobre Pardo de Cela.

Non cede Vicetto na s�a defensa de Pardo de Cela, figura altamente simp�tica para el pa�s, pero di que prefire referirse a ela a trav�s doutros autores porque pudiera falsearla, haciendola tal vez inveros�mil y por consiguiente inarm�nica en el cuadro de la guerra de los villanos, e continuando o sacrificio que nos impusimos, engade, diremos que, seg�n nuestro criterio, el personaje que nos ocupa172, no entr� en la guerra de los villanos sino incidentalmente, por ocuparse m�s en defender sus tierras de las acometidas del clero: que �l no se apoder� � la fuerza del obispado de Mondo�edo como el conde de Cami�a del de Tuy173. Por tanto xa non sost�n que Pardo de Cela fora o m�ximo dirixente dos irmandi�os, pero defende � noso �dolo fronte a t�dolos seus inimigos: bispo e clero de Mondo�edo, oficiais reais e Reis Cat�licos, e se � preciso tam�n agora contra os propios irmandi�os: su actitud respecto � la nobleza, no pudo ser m�s digna, pues se coloc� � su lado contra las hermandades174. Vicetto non dubida abandonar as s�as simpat�as irmandi�as se con iso salva a s�a ficci�n pol�tica: el suspiro postrero que exhal� en nuestro pais la nobleza sueva de pura raza, e fai votos para que apareza alg�n documento que demostre o imposible: o independentismo galeguista de Pardo de Cela; se iso ocorre, concl�e, ser� la figura mas bella y magestuosa de la historia de Galicia175. O rom�ntico Vicetto segue buscando literatura na historia, confundindo lamentablemente ambas; cando o belo da figura de Pardo de Cela non est� na historia sen�n na recreaci�n literaria, popular e culta, no romance e a literatura do Rexurdimento, onde o hist�rico � s� o pretexto, onde o que interesa non � a vida real de Pardo de Cela sen�n a s�a morte fermoseada mediante un cantar dos seus. Existen en consecuencia dous Pardo de Cela, o que hoxe nos interesa rescatar das doces gadoupas do mito � o Pardo de Cela hist�rico, o outro � competencia dos historiadores da literatura. A confusi�n de ambos personaxes perdura ata hoxe mesmo, dun xeito ou outro, no discurso nacionalista, demasiado inmune a�nda � cr�tica hist�rica, interesa por iso parar na x�nese do mito.

De Pardo de Cela sabemos que os irmandi�os lle derrocaron as fortalezas, que foi detido en A Frouxeira e que � final retorna coas tropas do Conde de Lemos en actitude moi represiva. Vicetto oculta o dato da prisi�n (a pesares de que deb�a co�ecelo pois cita a Molina)176, vanagl�riase de que os revolucionarios derrocaran tam�n os seus castelos177 e, claro est�, non pode saber o di�logo mantido co seu sogro sobre se colgar ou non �s irmandi�os nas carballeiras178. Non obstante, enterado da enemistade entre o capit�n irmandi�o Alonso de Lanz�s179 e Pardo de Cela conta uns enfrontamentos que nunca existiron180 entre as tropas de ambos polas terras de Mondo�edo181, chegando a dicir sen base documental algunha que tan s�lo resistia, pues, � los villanos � comuneros Pardo de Cela en el obispado de Mondo�edo182. Se non dirixente heroico dos irmandi�os, quer�a Vicetto que o cabaleiro degolado polos Reis Cat�lico fora alomenos o maior dos inimigos, m�is que Pedro Madruga, dos galegos que protagonizaron la epopeya m�s grande y admirable que registran sus anales, todos los antiguos reinos de la antigua Iberia183. O romanticismo de Vicetto pode sobre calquera fidelidade ideol�xica, e a lealdade � s�a figura literaria favorita estaba por riba de todo. Minusvalora ou denigra �s cabaleiros que xogaron na historia real un papel que el arelaba para o seu mariscal de ficci�n: Pedro Madruga entre os nobres rebeldes �s reis, e Alonso de Lanz�s entre os cabaleiros irmandi�os. Cando non ten m�is remedio, d� a co�ecer os nomes dos nobres que foron realmente capit�ns irmandi�os (aportados por Aponte), pero acusa con encono: Esto fue lo que perdi� entonces � los hermandinos, el haber tenido gefes como Alonso de Lanz�s que aspiraban, no � la libertad del pueblo, no � la destrucci�n del feudalismo, sino � hacerse ellos mas opulentos se�ores feudales sobre las ruinas de otros184. Vicetto adopta nesta cuesti�n o punto de vista dos contrarios � Santa Irmandade, quen rematada a revolta, fixeron campa�a para destru�r a imaxe dos nobres segund�ns que tomando partido activo polos irmandi�os mereceran o que a alta nobreza galega perdera de xeito irreversible: a imaxe cabaleiresca e o consenso popular. De Alonso de Lanz�s dic�a incluso un contrario dos irmandi�os tan cualificado como Vasco de Aponte: un mui esforzado caballero185; e sentenciaba un labrego, testemu�o do Pleito Tabera-Fonseca, que Lanz�s tomaba la compa�ia de los pobres186. Testemu�os ambos de principios do s�culo XVI. Ante a imposibilidade de soster seriamente a idea dun Pardo de Cela que coa axuda do pobo irmandi�o loitara pola independencia de Galicia, o noso Vicetto, inasequible � desalento, rectificando no secundario (os irmandi�os) pero salvando o principal (Galicia), cambia de tercio e presenta agora � mariscal, xunto a Pedro Madruga, combatindo no bando da Beltraneja pola independencia de Galicia... co auxilio dos irmandi�os. Invenci�n que far� fortuna na historiograf�a galeguista, pese a que as fontes din todo o contrario.

O propio Vicetto tivo de ler o nobiliario de Aponte, posto que el mesmo ed�tao por vez primeira � fin do tomo VI da s�a Historia de Galicia, que a �nica referencia en col de Pardo de Cela e a guerra de sucesi�n � unha modesta participaci�n do mariscal no cerco dos realistas a Pedro Madruga en Pontevedra187. Sen embargo, facendo mal uso da s�s imaxinaci�n, pensando con certeza que o Ser Supremo da patria todo o permite, escribe que o mariscal Pardo de Cela no norte e o Conde de Cami�a no sur: reusaban obedecer � los actuales monarcas de Espa�a imperando � nombre de la princesa Do�a Juana, que vi�a ser un pretesto, era lo subjetivo; lo objetivo al parecer, era dominar sus respectivas regiones por s� y para s�...: �ltimos esfuerzos de la raza sueva, encarnados en aquellos dos nobles, aspirando � la independencia de Galicia188.

T�dolos se�ores galegos quer�a dominar nas s�as rexi�ns sen interferencias dos oficiais reais, tanto os isabelinos como os amigos de Portugal; diso non se pode inferir que quer�an a separaci�n de Galicia, m�is a�nda se sabemos que a nobreza galega (entre o Mi�o e o Cant�brico) mantivo � longo de toda a Idade Media, dende o s�culo VI ata o s�culo XV, nesa dial�ctica de defender os seus estados, sen sa�r do marco pol�tico castel�n-leon�s, intervindo nas loitas pol�ticas de Castela con tal fin.

O �nico dato pro-Beltraneja esgrimido189 � o enfrontamento de Pardo de Cela con Ladr�n de Guevara en Viveiro (1476), pero s� a imaxinaci�n fai colexir deste conflicto un cambio de bando pol�tico do mariscal190, que antes de que remate o ano comparte con Guevara o mencionado asedio de Pontevedra. A ningu�n se lle ocorre, por exemplo, dicir que o arcebispo Fonseca ou o Conde de Lemos por ter problemas de poder con Acu�a e Chinchilla, e cos propios Reis Cat�licos, sexan partidarios dos portugueses e da escisi�n de Galicia. Claro que tam�n � certo que ning�n deles foi sumariamente executado polos representantes da monarqu�a.

Outra operaci�n historiogr�fica de Vicetto -que tivo menos �xito- foi po�er �s irmandi�os detr�s do mariscal imaxinado, pro-Beltraneja e pro-independencia, que s�lo alent� � estas [�s irmandades] cuando luchaban contra el clero mindoniense � contra los partidarios de Isabel I, absorbiendo en este sentido las [irmandades] del obispado en sus huestes191. Recordemos que os irmandi�os de Mondo�edo eran na realidade hist�rica inimigos do mariscal, e que para nada apoiaron a este na loita que nunca exist�u en favor da Beltraneja. Pero hab�a que transformar a revoluci�n social en revoluci�n pol�tica. Despois da morte de Enrique IV (1474) Vicetto di (prorrogando arbitrariamente o tempo da revolta) que la revoluci�n popular de Galicia (os vil�ns contra os nobres) tom� nueva fase, haci�ndose m�s eminentemente pol�tica, transf�rmase nunha revoluci�n pol�tica � mejor

dicho din�stica192.

�A revolta irmandi�a foi unha revoluci�n pol�tica?. Si, porque foi unha gran revoluci�n social, porque presentou o problema do poder, constitu�ndo a Xunta da Santa Irmandade do Reino de Galicia (orixe indubidable da actual Xunta de Galicia) en nome do rei de Castela, Enrique IV, a quen apoiaron politicamente as irmandades de Galicia na s�a pugna civil co pr�ncipe Alfonso e a nobreza de Castela. As� como apoiaron os ex-irmandi�os a Fonseca cando asediou � Conde de Cami�a e �s portugueses en Pontevedra, segundo contan os testemu�os de Pleito Tabera-Fonseca, que falan asimesmo do sost�n popular a Acu�a e Chinchilla cando se puxeron a derrocar, entre 1480 e 1483, as fortalezas reedificadas despois da sublevaci�n irmandi�a (entre elas A Frouxeira).

Todo o anterior transp�rtanos do mito � historia de Galicia, a cal por outra banda non existir�a sen Vicetto, Murgu�a, Villar Ponte, Risco e Castelao, quen adem�is nos legaron un proxecto de pa�s, unha conciencia nacional, unha patria pola que se pode loitar sen abandonar nen o punto de vista popular (cando os feitos do pobo galego o merezan) nen o punto de vista da ciencia.

Pasar dunha precursora e decimon�nica historia de Galicia constru�da ideoloxicamente a unha historia de Galicia fundada en datos certos, implica un proceso de renovaci�n historiogr�fica que, acelerado durante os �ltimos vinte anos, tivo lugar paralelamente � posta � d�a do nacionalismo galego: a ambos procesos de posta � d�a adicamos este traballo.