Imprimir
Twittear

Publicado en

Mitos da historiograf�a galeguista*

 

Carlos Barros
�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Universidade de Santiago

 

O nacionalismo galego rastrexa na historia a demostraci�n do ser nacional de Galicia. Para afirmar a personalidade galega pon o acento nos feitos hist�ricos diferenciais, busca un f�o conductor dunha Historia de Galicia distinta da Historia de Espa�a oficial. Na s�a intenci�n ideol�xica, a historiograf�a galeguista non se separa da historiograf�a nacionalista en xeral.

 

Historiograf�a nacionalista

 

�Que aportou o nacionalismo � historiograf�a?. Preguntas e problemas, investigaci�ns e respostas, que enriquecen o co�ecemento hist�rico � facer emerxer un suxeito, a naci�n, que en bastantes casos a�nda ocupa un rol secundario nos discursos historiogr�ficos, especialmente cando se trata de naci�ns sen Estado. O que xa non � exactamente o caso de Galicia, Euskadi e Catalunya, toda vez que a asunci�n, nos �ltimos quince anos, de responsabilidades estatais por medio das s�as instituci�ns auton�micas, transformou en maior ou menor grao a ideolox�a nacionalista nunha ideolox�a oficial m�is, a�nda que en Galicia (en senso estricto o nacionalismo est� a�nda na oposici�n) o proceso est� moi lonxe das cotas hexemonizadoras acadadas, por exemplo en Catalunya no proceso de reconversi�n ideol�xica.

A funci�n necesaria do nacionalismo, isto �, dotar a unha comunidade dunha identidade colectiva e dunha conciencia solidaria dos seus intereses, potenciar o emprego e desenvolvemento do idioma e da cultura nacionais, descubrir e promover o co�ecemento da historia propia, trast�case no seu contrario cada vez que a reivindicaci�n da naci�n traspasa o umbral do discurso racional.

Isto significa, no plano historiogr�fico no que se move este traballo, cando se inventa e manipula a historia ou se mante�en contra vento e marea interpretaci�ns desafiuzadas pola investigaci�n m�is recente.

Os avances fundamentais da historiograf�a en Espa�a, durante as d�as d�cadas pasadas, socavaron as bases das vellas historias nacionais, refer�monos � concepci�n da historia de Espa�a divulgada durante o franquismo e tam�n �s historias de Galicia, Euskadi, Catalunya, refeitas e difundidas � mesmo tempo, cando o centralismo da dictadura era o inimigo a bater. Se ben a orixe dos dislates historiogr�ficos est� as m�is das veces en autores do s�culo XIX ou comezos do s�culo XX, debedores dun baixo nivel dos co�ecementos historiogr�ficos.

O dilema de aceptar ou non as novas evidencias historiogr�ficas que poden cuestionar mitos nacionalista, � m�is pol�tico que historiogr�fico. O historiador non pode negar os resultados das investigaci�ns sen renunciar � s�a funci�n (alg�ns o fan). O home pol�tico, menos urxido en seguir os dictados da ciencia, ubicado na curta duraci�n, mide m�is os custes pol�ticos das desmitificaci�ns. O historiador profesional que renuncia � s�a funci�n cr�tica moi mal servizo presta non s� � historia, sen�n tam�n � nacionalismo, � historia do seu pa�s. Un discurso pol�tico, un proxecto de reconstrucci�n nacional, que non busque fundamento na verdade hist�rica, labra dende logo a s�a propia derrota.

A necesaria desmitificaci�n das historiograf�as nacionalistas non quere dicir, por tanto, rexeitamento da naci�n como tema de investigaci�n acad�mica, inclu�da a naci�n de naci�ns (o caso real de Espa�a; o caso virtual de Europa), m�is ben o contrario. E para avanzar na recuperaci�n e posta � d�a das historiograf�as nacionais, o historiador ten de resistir presi�ns deformadoras que ve�en tanto do nacionalismo como do antinacionalismo que, por reacci�n e/ou ignorancia, n�gase sen m�is a reco�ecer feitos diferenciais obxectivamente demostrables e subxectivamente desexables (tam�n polo historiador que pensa a�nda que hai que estudiar o pasado para constru�r o futuro). Non se trata pois de predicar unha trasnoitada e in�til neutralidade do historiador, sen�n de animar discursos pol�ticos nacionais e nacionalistas baseados en verdades historiogr�ficas. Nada m�is sinxelo, polo menos dende o punto de vista do historiador de oficio.

 

Entre o independentismo e a integraci�n

 

O problema que presentou sempre a historia real de Galicia � historiograf�a nacionalista � a feble tradici�n de confrontaci�n de Galicia con Castela, o Estado espa�ol ou Espa�a. Tr�tase dunha peculiaridade nacional m�is de Galicia, pa�s que polo demais def�nese historicamente, obxectiva e subxectivamente, pola continuidade dunha poboaci�n sobre un territorio, por unha lingua, cultura e historia propias, por unha conciencia nacional, por unhas compartidas condici�ns de producci�n � longo do tempo[1].

A conciencia nacional dos galegos manifestouse historicamente dun xeito m�is positivo que negativo. Non � bo nen malo: � a patria que herdamos, que tentamos comprender, que reivindicamos, que queremos transformar. A falla dunha tradici�n independentista das clases dirixentes, sobre todo nas Idades Moderna e Contempor�nea, fixeron do autonomismo e do federalismo o punto b�sico de referencia para os proxectos nacionalistas de Galicia. O nacionalismo galego nen foi nen � independentista, pero o que hoxe pode ou non debe ser, �gustar�a tanto que alomenos tivera ocorrido no pasado!.

A inexistencia de Galicia no pasado como entidade pol�tica separada -coas excepci�ns medievais que mencionaremos- ten dificultado a construcci�n dunha concepci�n hist�rica de Galicia por parte duns te�ricos nacionalistas que percuraban, e non atopaban m�is que escasa e circunstancialmente, na Galicia doutros tempos unha Irlanda ou unha colonia terceiromundista en loita pola s�a independencia nacional. A frustraci�n que iso supuxo est� a�nda presente no discurso nacionalista galego, obstaculizou ata agora unha xusta -isto �, complexa- valoraci�n da real historia de Galicia, e en particular da tradici�n de revolta do pobo galego.

Durante os mil anos que van dende a implantaci�n dos suevos en Galicia (411) ata a chegada con plenos poderes do gobernador Fernando de Acu�a en nome dos Reis Cat�licos (1480), �exist�u como tal o reino de Galicia?. Si, � inicio da Idade Media como reino suevo de Galicia. A representaci�n social de pertenza que ti�an os galegos, alomenos na Baixa Idade Media, m�is al� da localidade ou xurisdicci�n era o reino de Galicia, en todo caso como tal reino se identificaba Galicia na documentaci�n real. A Galicia medieval foi un reino sen rei propio, un reino s�bdito dos reis asturianos-leoneses-castel�ns. Con todo, houbo breves e significativos per�odos en que exist�u un rei de Galicia: ben como consecuencia do reparto da herencia dun rei cristi�n do occidente peninsular, ben como plataforma previa para a conquista da Coroa castel�n-leonesa, herdeira da unificada monarqu�a goda que absorbeu Galicia no s�culo VI. En ambos casos, o resultado final foi a reintegraci�n de Galicia na monarqu�a castel�n-leonesa, mais adem�is diso, ditos movementos reflexaron con non menos claridade: a) a entidade pol�tica diferenciada de Galicia na Alta Idade Media, b) o empuxe independentista dun sector da nobreza, � que se buscaba satisfacer a mi�do cando se nomeaba un rei para Galicia.

Entre o s�culo V e o s�culo XII os se�ores de Galicia oscilan pois entre o independentismo e a integraci�n na monarqu�a occidental, entre as revoltas nobiliarias contra o seu soberano, o rei de Oviedo, Le�n ou Toledo, e a percura da maior influencia na Corte. Con frecuencia ambas estratexias se unifican: as rebeld�as nobiliarias de Galicia constit�en un aspecto da loita polo poder, e frecuentemente pola mesma Coroa, en Asturia, Le�n e Castela[2]. Non obstante, � fin a contradicci�n de fondo agroma e, a inicios do s�culo XII, a nobreza de Galicia esc�ndese: a) o seu sector m�is independentista sep�rase da Coroa castel�n-leonesa formando, en 1128, o reino de Portugal coas terras da antiga Galicia bracarense (entre o r�o Mi�o e o r�o Douro); b) o seu sector m�is integracionista mant�n � antiga Galicia lucense (a Galicia actual m�is as partes occidentais de Asturias e Le�n) baixo o cetro castel�n-leon�s.

O conde de Traba e o arcebispo Xelm�rez, proclaman en 1109 a Afonso Raim�ndez como rei de Galicia (ser� o derradeiro), quen non moito despois, en 1126, co apoio e empuxe de Galicia, � proclamado rei de Castela e Le�n co nome de Alfonso VII, Totius Hispaniae Imperator, non estando xa presente na s�a coroaci�n aquela nobreza galega sure�a do condado portucalense que, dous anos despois, proclama a Afonso Enriques o primeiro rei de Portugal independente.

Liberada do seu sector separatista, a nobreza que optou por unha Galicia integrada na Coroa de Castela e Le�n, como medio de pesar na pol�tica peninsular, a�nda manifesta momentos de rebeld�a na Baixa Idade Media. Nobres galegos participan do lado de Portugal nas guerras civ�s tardomedievais pola Coroa de Castela: 1366-1369, apoiando a Pedro I contra Enrique II; 1476-1479, apoiando a Juana a Beltraneja contra Isabel a Cat�lica. En ambos casos a derrota do bando portuguesista, reintegracionista (que v�a o futuro de Galicia m�is na unificaci�n Castela-Portugal que na separaci�n de Galicia), consolida a vella tendencia integracionista. A incorporaci�n do reino de Galicia � Espa�a reunificada dos Reis Cat�licos resulta por tanto unha consecuencia natural da historia pol�tica da Galicia medieval. A clase feudal a trav�s dun proceso complexo que dura toda a idade Media, e non sempre de bo grao (como a fins do s�culo XV), afirma a integraci�n como a mellor soluci�n �s seus problemas de clase e �s problemas de Galicia. Pola banda dos burgueses e os campesi�os do reino medieval de Galicia non imos atopar sequera os fugaces impulsos independentistas da nobreza: concentran t�dalas s�as enerx�as no conflicto social interno e perseguen sempre que poden a axuda do rei de Castela para suavizar ou eliminar o se�or�o eclesi�stico (sobre todo as cidades) e o se�or�o laico (sobre todo os campesi�os).

 

Mitos e feitos hist�ricos

 

Os mitos da historiograf�a nacionalista galega son, na s�a maior parte, de orixe medieval. Conforme a historia de Galicia se co�ece mellor, os mitos caen e son sustitu�dos por feitos verificados e interpretados con rigor. Este proceso est� a�nda por conclu�r. O retardado proceso de difusi�n e vulgarizaci�n das novas evidencias historiogr�ficas dificulta a posta � d�a do nacionalismo galego sobre a historia de Galicia. Outro obst�culo est� no propio historiador profesional que �s veces deixou de facer preguntas presentadas pola historiograf�a galeguista.

Os mitos da historia de Galicia te�en un interese espec�fico para o investigador, son parte imprescindible da historia intelectual e un aspecto valioso para unha historia galega das mentalidades colectivas. Pode que o imaxinario galeguista non exprese correctamente os feitos do pasado, mais reflexa fidelmente a ideolox�a e os valores sociais -adem�is da concepci�n de Galicia- dunha �lite intelectual que non somentes mitificou o noso pasado, tam�n o descubriu. A Galicia actual tivo os seus precursores en grandes intelectuais que agora debemos e podemos revisitar dende un enfoque cr�tico e sobre todo laico.

Repasemos os feitos hist�ricos diferenciais que foron idealizados polos escritores e historiadores galeguistas co fin de reivindicar Galicia e mobilizar a conciencia dos galegos. En t�dolos casos, p�rtese dun dato hist�rico real que, unha vez seleccionado, pasa usualmente por un proceso de reelaboraci�n que vai dende a mera interpretaci�n -en funci�n da historia de Galicia que se quere constru�r- ata a invenci�n. O descobremento ou a revalorizaci�n de ditos fitos hist�ricos basta, con todo, para xustificar un balance historiograficamente altamente positivo da contribuci�n historiogr�fica de los historiadores rom�nticos e galeguistas. Os feitos diferenciais enumerados son � vez que mitos da historia imaxinaria de Galicia, momentos importantes da historia real de Galicia (moitos outros acontecementos non pasaron � lenda[3]), por iso conv�n separar � respecto o gran da palla, o dato da f�bula.

1) Celtismo. Mito fundador de Galicia para Murgu�a e outros historiadores rom�nticos, que buscaron na raza (aria) o signo orixinario da naci�n; non pode sosterse na actualidade esta exclusividade c�ltica da poboaci�n castrexa[4]. A complexa cultura dos castros xustifica plenamente a orixinalidade e unidade da Galicia pre-romana. O celtismo supuxo unha intuici�n clara do feito diferencial castre�o.

2) Monte Medulio. � relatar as guerras c�ntabro-astures, Floro e Orosio (seguindo seguramente o perdido libro 35 das D�cadas de Tito Livio) adican unhas palabras para dar nova de como un numeroso grupo de b�rbaros cercados no Monte Medulio, preto � r�o Mi�o, e incapaces de aturar o asedio e de ir � batalla contra os romanos, suic�danse case todos...por temor � escravitude. A esta visi�n dos vencedores que insin�a a cobard�a dos guerreiros galaicos, op�n o galeguismo a lenda[5] dos celtas galegos que preferiron morrer no Monte Medulio a deixarse dome�ar polo poder�o de Roma[CB1] [6].

Esta glorificaci�n do suicidio colectivo como o xeito m�is sublime de loitar por[CB2]  Galicia, informa dun rasgo fatalista que � moi caracter�stico do vello nacionalismo galego. Por suposto que o loable como tradici�n combativa (en termos contempor�neos) � a resistencia das tribus galaico-astur-c�ntabras � ocupaci�n romana, non � o mal exemplo que sup�n a fuxida do inimigo, e das consecuencias dunha posible derrota, morrendo voluntariamente e deixando inermes a familiares e veci�os fronte �s tropas invasoras.

3) Prisciliano: fundador dun movemento relixioso que tivo gran difusi�n en Gallaecia (no pobo e tam�n no clero) durante m�is dun s�culo, sobre todo despois da morte por decapitaci�n o ano 385 de Prisciliano, por inmoralidade e maxia, en Tr�veris por orde do emperador M�ximo. � o primeiro herexe condeado a morte polo brazo secular.

O priscilianismo constit�e o feito diferencial m�is importante da historia de Galicia no plano da relixiosidade popular e culta. O galeguismo reivindica a Prisciliano potenciando o seu recordo como m�rtir[7], � igual que os seus seguidores no s�culo V e VI. Son indubidables as orixes xudeu-cristi�ns da predilecci�n polos m�rtires como factor pedag�xico da intelectualidade galeguista. Prisciliano inicia unha lista que remata no verao de 1936 coa morte de Alexandre B�veda, dirixente do Partido Galeguista.

4) Suevos. Durante cento setenta e catro anos (411-585) os invasores suevos crearon un reino aparte -por primeira vez- nas terras e coas xentes da antiga provincia romana de Gallaecia[8], con capital en Braga; p�dese dicir que � a fundaci�n de Galicia como entidade pol�tica; � o per�odo m�is prolongado en que Galicia desfrutou de independencia institucional. O primeiro reino cat�lico da pen�nsula�[9], rivaliza na bibliograf�a galeguista coa Galicia celta na funci�n creadora da nacionalidade galega[10]. A incorporaci�n militar do cat�lico reino suevo � monarqu�a hispano-goda, obra do arriano rei Leovixildo, senta o primeiro precedente integracionista da Galicia medieval. Pese �s laios pola s�a destrucci�n final -infortunada Galicia, lamenta Murgu�a[11]- a idealizaci�n galeguista do reino suevo tivo en xeral un ton positivo. Ante o dato da prolongada independencia, pasou a un segundo plano a integraci�n forzada na Hispania goda.

5) Santiago. Sen d�bida o maior mito da historia de Galicia, que o culto xacobeo transformou nunha tradici�n espa�ola e europea que dura xa once s�culos. Non se probou que o corpo de Santiago o Maior corresponda cos restos atopados cara os anos 20 do s�culo IX nun sepulcro romano, no lugar onde despois se edificou a actual capital de Galicia[12]. A longa duraci�n da crenza colectiva na predicaci�n, traslaci�n e enterramento do Ap�stolo Santiago en Galicia, e a acci�n da Igrexa e da monarqu�a, produc�u tales realidades hist�ricas, relixiosas e culturais, econ�micas e pol�ticas, en col a Santiago e � Cami�o de Santiago, que a vella pol�mica sobre a invenci�n do sepulcro quedou relegada. O historiador actual evita terciar nela e parte do sobresa�nte feito hist�rico que supuxo e sup�n para Galicia o culto xacobeo e as s�as consecuencias materiais[13].

Certamente o mito de Santiago non � unha invenci�n de historiadores, elaborado no s�culo IX conv�rtese en si mesmo nunha verdade hist�rica que o historiador est� obrigado a reco�ecer. Non obstante, subsite o dilema -principalmente pol�tico- sobre se o historiador debe exercer ou non a s�a funci�n cr�tica en relaci�n co car�cter incerto e lendario das orixes da tradici�n xacobea. En todo caso, o incerto da existencia dos restos apost�licos no ed�culo descoberto non afecta � realidade da crenza colectiva secular.

�Que xu�zo mereceu para a historiograf�a nacionalista a inventio xacobea?. O catolicismo de boa parte dos te�ricos galeguistas animou a reivindicaci�n de Santiago como ense�a de Galicia: a invenci�n do corpo do Ap�stolo -�Prisciliano ou Sant-Iago?- fixo da nosa Terra un centro de universalidade�[14]. En 1920 as Irmandades da Fala instit�en a festa do ap�stolo, o 25 de xullo, como o D�a de Galicia. A pesares de todo, o Castelao republicano (que non deixa de se facer eco da tradici�n alternativa priscilianista) desm�rcase do Santiago guerreiro, matamouros, Patr�n das Espa�as, e xulga que foi un grave erro o papel asumido por Santiago, en nome de Galicia, na Reconquista �que soio redundar�a en proveito e groria de Castela�[15], facendo culpable a Santiago -e � renacemento urbano medieval- do retroceso do independentismo medieval[16]. Esta ambivalencia (Santiago galego e universal, si; Santiago e pecha Espa�a, non) volta a se producir con outros mitos da historiograf�a galeguista (Xelm�rez, nobreza do s�culo XV, irmandi�os).

6) Xelm�rez. A Historia Compostelana permitiu co�ecer excepcionalmente ben a vida e obra do arcebispo de Santiago, Diego Xelm�rez, en defensa da Igrexa compostelana e de Galicia, e o seu rol na pol�tica castel�n-leonesa da primeira metade do s�culo XII. Murgu�a escrib�u un libro laudatorio que case supera � Historia Compostelana, pois enxuiza a Xelm�rez como a m�is grande figura p�blica da Espa�a medieval, verdadeiro l�der do pobo (esquece a revolta comunal de 1116-1117) e art�fice da grandeza da Galicia plenomedieval[17]. Sen este ton haxiogr�fico outros autores vi�eron confirmar m�is recentemente a personalidade descollante de Xelm�rez[18]. Claro que o contexto de plenitude feudal, econ�mica, pol�tica e cultural, polo que atravesa Santiago, o Cami�o franc�s e Galicia no s�culo XII, � a primeira causa dos �xitos de Xelm�rez; esta dimensi�n das grandes individualidades como producto dunha �poca, om�tese xeralmente en beneficio dunha concepci�n do devir hist�rico que prima �s grandes personalidades e os feitos pol�ticos. A desmitificaci�n de Xelm�rez pasa pola s�a contextualizaci�n, adem�is de pola obxectivaci�n das fontes.

En realidade non �, de novo, a historiograf�a a que mitifica a figura de Xelm�rez, Nu�o, Hugo e Xiraldo, os can�nigos autores da Historia Compostelana, os responsables. E o historiador dificilmente escapa do influxo da Historia e dos datos que ofrece, en todo caso interpretables.

Castelao, critica a Xelm�rez dicindo que a pol�tica deste gran cacique galego fanou irremediablemente a nosa independencia, por engrandecer a Sede compostel�n matou o pulo intuitivo de Galiza, entreg�ndose � sorte de Castela�[19]. Todo por causa de que o arcebispo de Santiago non quixo manter a Afonso Raim�ndez como rei de Galicia e promov�uno a rei de Castela e Le�n, a acusaci�n � de traici�n a Galicia; n�gaselle incluso a condici�n de m�rtir galeguista[20]. Un cap�tulo m�is do desencanto nacionalista coa secular tendencia da historia de Galicia a se integrar na historia de Espa�a, dando as costas � esp�rito da independencia.

Este xu�zo cr�tico en absoluto borrou a Xelm�rez do imaxinario colectivo galego. Primeiramente polo habitual dobre posicionamento de se enorgullecer dos logros de Galicia e dos seus fillos (dende Prisciliano a Pablo Iglesias[21]), que � o que primeiro chega � gran p�blico, � vez que se cuestiona o que fixeron e como o fixeron en funci�n da historia ideal de Galicia concebida polo nacionalismo contempor�neo (apreciaci�ns de circulaci�n m�is restrinxida). E en segundo lugar porque a influencia cr�tica de Sempre en Galiza (escrito entre 1935 e 1947, durante a II Rep�blica, a Guerra Civil e o exilio) � recente, se ben atopamos na chamada biblia do galeguismo o discurso m�is elaborado da historia nacionalista de Galicia. O papel capital de Sempre en Galiza na resistencia cultural antifranquista e na reconstrucci�n democr�tica do galeguismo pol�tico, est� f�ra de toda d�bida.

7) Portugal. Portugal � para o nacionalismo galego a oportunidade perdida de Galicia. O mito galeguista de Portugal encarna o que debeu ser a historia medieval de Galicia: afastarse de Castela e vivir independentemente. Cel�brase o nacemento de Portugal, con toda raz�n, como un triunfo da nacionalidade galega: Trunfamos en Portugal, dispois de mortos; unha gran parte de Portugal � un retallo sa�do de Galiza; As� nasceu Portugal: nun anaco de terra galega�[22]. Lamentando que Galicia enteira non seguira o cami�o da separaci�n no s�culo XII: a Portugal faltoulle Galiza e nunca chegou a ser unha naci�n tan forte como Castela�[23]. Precon�zase para o futuro a reintegraci�n: � seguro que a Galiza e Portugal se axuntar�n alg�n d�a[24].

8) Os irmandi�os. Redescoberta e ensalzada como la epopeya m�s grande y admirable (Vicetto[25]), a revolta popular de 1467-1469 foi bautizada e divulgada cun diminutivo afectivo: os irmandi�os (Risco, Vicetto). Mais � tempo que se eleva �s altares da patria, a mitificaci�n nacionalista recrea -bebendo en fontes nobiliarias- a revolta dos irmandi�os como unha gran desfeita, o paradigma imaxinario da gran derrota hist�rica de Galicia, apreciaci�n que contrad� a opini�n dos seus protagonistas e espectadores, e dos seus descendentes[26]. e a�nda os datos documentais do final da revolta[27]. A prazo medio e longo hai poucas d�bidas, na nosa opini�n, da victoria social e pol�tica dos irmandi�os, no cadro da transici�n da Idade Media � Idade Moderna, se temos en consideraci�n o que pod�a conseguir unha revoluci�n antise�orial a fins do s�culo XV.

9) Mariscal Pardo de Cela. A sublimaci�n de Pedro Pardo de Cela ten lugar a ra�z da s�a morte violenta a mans dos enviados dos Reis Cat�licos (1483); e primeiramente corre a cargo dos seus deudos e vasalos fideis, e xa contemporaneamente � a historiograf�a galeguista quen simboliza en Pardo de Cela unha inexistente Galicia tardomedieval independentista dirixida pola s�a nobreza. M�is adiante estudiaremos en detalle a realidade hist�rica do mariscal e a orixe do mito, sen d�bida un bo exemplo da reconstrucci�n ideol�xica nacionalista.

10) Reis Cat�licos. Satanizados como os art�fices da doma e castraci�n do reino de Galicia, da imposici�n do idioma castel�n, o centralismo e a colonizaci�n de Galicia. A historiograf�a actual ten de matizar estas apreciaci�ns sumarias en aspectos capitais como a base popular da reimplantaci�n mon�rquica en Galicia (na primeira metade do seu reinado) e a dimensi�n confederal e autonomista do Estado dos Reis Cat�licos.

Castelao que reco�ece ambas cuesti�ns, trata de quintacolumnismo a tendencia popular a apoiarse nos Reis de Castela contra a nobreza galega[28], e ten en conta s� como argumento para o debate o senso federalista do testamento de Isabel a Cat�lica[29].

Despois de tres s�culos en que o instinto de conservaci�n dos galegos estivo adormentado polos fracasos�[30] v�n o Rexurdimento do s�culo XIX. Un renacemento da l�ngua e a literatura galegas, un contexto de reivindicaci�n cultural e pol�tica de Galicia, que fixo realidade a matriz do que ser�a a historiograf�a galeguista e a historia de Galicia.

11) Guerra da independencia. A guerra da independencia �, por unha banda, motivo de orgullo polo hero�smo dos galegos, os primeiros en vernos libres de franceses i sermos os �nicos hespa�oes que mereceron o asombro de Wellington, e non obstante, como � habitual, o seu desenlance causa a decepci�n galeguista porque a autonom�a e unidade administrativa galega conquerida arredor da Junta Superior del Reino de Galicia resultou anulada pola divisi�n provincial de 1833[31].

12) M�rtires de Carral. O pronunciamento liberal de 1846 dirixido polo comandante Miguel Sol�s (que non era galego) merece a atenci�n do nacionalismo en raz�n da s�a envergadura, pola participaci�n nel dun grupo de estudiantes provincialistas (encabezados por Antol�n Faraldo, que logo tivo que exiliarse) e polo final de Sol�s e os seus compa�eiros, fusilados en Carral o 26 de Abril. A revolta deuse a co�ecer non tanto pola insurrecci�n en si, ou pola constituci�n da Junta Superior de Galicia, como pola s�a derrota final: os M�rtires de Carral. En li�a sempre co fatalismo que impregna esta primeira visi�n tradicional da historia de Galicia. O pretendido independentismo galego do levantamento xa foi desmitificado pola investigaci�n[32].

 

Idade Media, idade de ouro

 

A maior�a dos mitos hist�ricos que comentamos ref�rense � Idade Media, obxectivamente o per�odo hist�rico de maior relevo para a nacionalidade galega dende diversos puntos de vista: nacemento e oficialidade da l�ngua, �poca dourada da literatura, individualizaci�n pol�tica, influencia internacional, clases sociais e formaci�n social diferenciadas. Galicia � unha naci�n formada na Idade Media, e iso refl�xase amplamente na obra dos nacionalistas galegos[33] cunha filosof�a hist�rica de Galicia que � debedora dun ciclo de vida-morte-resurrecci�n que nos remite de novo � cristinanismo, e toma implicitamente como referencia � valor m�is s�lido e permanente da nacionalidade galega: o idioma, a cultura.

A vida � a Galicia medieval, a morte sobrev�n � entrar na Idade Moderna da man dos Reis Cat�licos e a resurrecci�n prod�cese na rom�ntica segunda metade do s�culo XIX. O Rexurdimento � un movemento cultural (Rosal�a de Castro, Eduardo Pondal e Curros Enr�quez) que incl�e tam�n as d�as primeiras historias de Galicia, escritas por Benito Vicetto e Manuel Murgu�a, que m�is al� do seu valor historiogr�fico, foron a base do nacionalismo galego�[34].

O eclipse da Idade Moderna na concepci�n nacionalista da historia de Galicia expl�case ante todo, adem�is de pola definitiva integraci�n de Galicia en Espa�a, pola marxinaci�n e o abandono oficial da l�ngua, refuxiada na cultura popular e oral durante catro s�culos, e a desaparici�n da literatura galega ata o Rexurdimento, cun contido rom�ntico (antimodernista) que animaba � busca e promoci�n da alma de cada pobo e a volta � Idade Media. Fronte �s 132 p�xinas que adica Vicente Risco na s�a Historia de Galicia35 � Idade Media, despacha os s�culos XVI-XVIII en 28 p�xinas. O desenvolvemento dunha historiograf�a renovada centrada na historia econ�mico-social devolve � Antigo R�xime galego o seu esplendor nos anos 70 e 80. O car�cter tradicional da historiograf�a nacionalista galega, preocupada pola historia das �lites m�is que pola historia popular, pola historia pol�tica m�is que pola historia econ�mica e social, pola historia intelectual m�is que pola historia das mentalidades, est� na base da febleza das s�as formulaci�ns, e a s�a posta � d�a urxe xustamente para salvar e desenvolver o que foi a s�a aportaci�n m�is relevante: o descubremento dunha historia de Galicia. O car�cter fragmentario e heterox�neo das voluminosas historias de Galicia que est�n a publicarse hoxe en d�a, demostra que o que ga�amos en rigor perd�molo en sustancia: falla o f�o conductor -e o empe�o divulgador- presente nas historias nacionalistas. De xeito que a�nda podemos adeprender algo delas (a condici�n de criticalas, de non veneralas como se de textos sagrados se trataran).

No esquema historiogr�fico nacionalista o momento fundamental que explica o posterior asoballamiento de Galicia son os acontecementos da segunda metade do s�culo XV: 1) derrota da revolta irmandi�a, 2) decapitaci�n do nobre independentista Pedro Pardo de Cela, 3) doma e castraci�n do reino de Galicia por parte dos Reis Cat�licos. Tres mitos interrelacionados que constit�en un sistema b�sico para comprender a concepci�n de Galicia e da historia de Galicia elaborada polo nacionalismo galego contempor�neo. O punto de inflexi�n s�culo XV/s�culo XVI marca a transici�n entre a Idade Media e a Idade Moderna e �, sen d�bida, esencial para discernir as orixes da Galicia contempor�nea.

Imos ter en conta principalmente as obras de Benito Vicetto, Manuel Murgu�a, Vicente Risco, Ram�n Villar Ponte e Alfonso Rodr�guez Castelao. Todos eles literatos e escritores que, nun momento dado, ad�canse � historia levados polo seu patriotismo, polas s�as inquedanzas pol�ticas. Unha primeira explicaci�n do exceso de mitificaci�n est� na falla de fontes e no baixo nivel metodol�xico e historiogr�fico da disciplina hist�rica, o que � especialmente certo no s�culo XIX. Case un s�culo despois Castelao acusa a existencia de posici�ns cr�ticas cara a historia rom�ntica de Galicia, mais as propias necesidades do proxecto nacionalista -tal e como el o entend�a- lev�rono a manter o conxunto dos mitos acumulados dende Vicetto.

Por outra banda, � ser o obxectivo das historias de Galicia a divulgaci�n, a formaci�n dunha conciencia nacional entre os galegos a trav�s da historia, os nosos literatos e xornalistas acud�an unha e outra vez � simplificaci�n, potenciando os rasgos m�is susceptibles de idealizaci�n e pedag�xicos; unha segunda explicaci�n da persistencia da mitolox�a hist�rica galeguista m�is al� das evidencias historiogr�ficas. Hoxe cremos � factible unha alta divulgaci�n da historia, xunto coa s�a funci�n formativa, sen caer nas mistificaci�ns.

 

Nostalxia nobiliar

 

Quitando a tendencia integracionista da clase dirixente, non hai acontecemento que obxectivamente perturbara m�is o dese�o nacionalista dunha Galicia medieval emancipada, que a revoluci�n irmandi�a. Revolta popular, campesi�a e cidad�, que gobernou Galicia entre 1467 e 1469, apoiada por unha gran parte da Igrexa e por sectores da fidalgu�a, contra os se�ores das fortalezas (sobre todo, a gran nobreza laica). Os chamados irmandi�os foron enaltecidos pola historiograf�a galeguista � vez que incomprendidos e ata criticados, especialmente a causa de ter derrotado e debilitado para sempre � nobreza galega, clase social destinada a asumir o volkgeist galego no medioevo. Sendo o pobo galego parte principal da naci�n, cel�brase a s�a rebeld�a heroica, mais cuesti�nase a oportunidade (revolta prematura) e ata os seus obxectivos antinobiliarios (serven �s intereses do centralismo en cernes). Esta interpretaci�n sesgada chegou � gran p�blico dun xeito simple, segundo xa dixemos, mediante unha imaxe derrotista da revolta.�����

Nun principio, a historiograf�a rom�ntico-liberal enxu�za negativamente � nobreza feudal do s�culo XV, adoptando o punto de vista da Galicia da �poca, fins do s�culo XV e comezos do s�culo XVI, maioritariamente favorable �s irmandi�os (segundo as fontes populares, eclesi�sticas e reais; a opini�n minoritaria est� representada sobre todo polos nobiliarios).

Benito Vicetto fai na s�a Historia de Galicia unha continua apolox�a dos vasalos e burgueses fronte � clero e a aristocracia36, se ben pode m�is o seu anticlericalismo que o seu antinobiliarismo, sobre todo se a s�a idea de Galicia est� por medio. Di Vicetto dos irmandi�os: debemos saludar con emoci�n la memoria de los villanos que se levantaron en aquella guerra para lidiara contra la tiran�a de sus se�ores de soga y cuchillo37. De quen foi o re-descubridor dos irmandi�os como feito hist�rico, non podemos esperar grandes loubanzas � nobreza feudal, mais si por raz�ns nacionalistas a alg�ns dos seus membros (Pardo de Cela, Conde de Cami�a) que, segundo o noso primeiro historiador galeguista, puxeron en pr�ctica o esp�rito independentista da nobreza sueva...

Manuel Murgu�a cuestiona acervamente a lixeireza de Vicetto que en Los Hidalgos de Monforte (1851) inventa a un Pardo de Cela dirixente irmandi�o e a unhas irmandades en loita pola independencia de Galicia, caracteriza a revolta dos irmandi�os como loita de clases, condena � nobreza baixomedieval galega e celebra a victoria irmandi�a sobre a servidume, en d�as obras clave: De las guerras de Galicia en el siglo XV y de su verdadero car�ctere o Discurso Preliminar (1865) da s�a Historia de Galicia39. Pero � final tam�n Murgu�a condiciona, m�is matizadamente que Vicetto, o seu discurso historiogr�fico � seu discurso pol�tico.

Nun principio o radical antinobiliarismo de Murgu�a, xove membro do partido progresista, non distingu�a nacionalidade: Lo mismo que la nobleza de Castilla, era la de Galicia altanera, dura y ambiciosa; lo mismo que aqu�lla tuvo �sta su d�a de poder y su d�a de desgracia, su apogeo y su c�nit; a decadencia da nobreza feudal era para Murgu�a, � igual que para a maior�a dos galegos da �poca baixomedieval, motivo de ledicia: antes de desaparecer lanz� sus m�s vivos y siniestros resplandores sobre la tierra40. Despois da revoluci�n de 1868 e da I Rep�blica, Murgu�a modera o seu discurso pol�tico41; ent�n o tema dos irmandi�os desaparece das s�as obras (v�xase por exemplo, Galicia, 1888, e El regionalismo gallego, 1889), salvo como incidental tel�n de fondo da batalla entre nobreza galega e Reis Cat�licos. Sen abandonar o liberalismo nen se deixar arrastrar polo carlismo, Murgu�a senta as bases conceptuais dun rexionalismo conservador nos seus traballos sobre o rexionalismo galego de 1889 e 1890, situ�ndoo por riba dos partidos42, que vai influ�r na s�a reconstrucci�n da historia de Galicia. Dos nobres galegos do s�culo XV op�nase xa doutro xeito, pasan de ser os enimigos dos irmandi�os �s enimigos dos Reis Cat�licos, os cales manipulan a hostilidad de nuestro pueblo contra la nobleza gallega, que fue el modo m�s seguro de vencerles a todos43. Este cambio de partido xustif�case pola convicci�n de que a nobreza era por ciencia refractaria a Castilla44. A pesares do cal, Murgu�a non esquece as s�as posici�ns xuven�s (ti�a 28 anos cando escribiu o seu traballo en col dos irmandi�os e 35 cando toma parte da Junta Revolucionaria de Santiago durante a revoluci�n de 1868), e rememora a orixe popular e antinobiliar da Junta del Reino, e di: en tal manera que los nobles intentaron constituir otra [Junta del Reino] que les fuese privativa pero que tuvo la vida de las rosas, porque no representaba los intereses generales de Galicia y s� s�lo los de una clase45. Este circunstancial retorno � loita de clases est� moi subordinado a un posicionamento central pro-nobreza que rematar� por se impo�er na historiograf�a nacionalista. Con todo interesa hoxe recobrar este punto de vista popular da emancipaci�n de Galicia, o reco�ecemento de que a fins da Idade Media era o pobo irmandi�o quen representaba os intereses nacionais de Galicia e non unha nobreza que, practicando masivamente en bandolerismo social, perdera todo consenso da sociedade.

Non � tanto o xiro conservador de Murgu�a o que provoca o cambio de actitude cara a decadente nobreza baixomedieval, sen�n un maior compromiso rexionalista, anti-centralista, que desvaloriza ou elimina da historia aqueles feitos sociais e intereses de clase que non se correspondan coa divisi�n bipartita Galicia/Castela-Estado espa�ol. A proba est� en que Castelao, un home da Frente Popular do 36, incide a pesares do seu progresismo nas actitudes pronobiliarias do vello Murgu�a.

No fondo latexa a idea, com�n �s intelectuais galeguistas ata hai pouco (gracias � influencia do marxismo), da historia como a obra dos grandes homes, o campo de acci�n duns escollidos grupos dirixentes, quedando reservado � pobo o papel de masa de manobra46. Esta instalaci�n na cultura de �lite fai incomprensible para os primeiros historiadores e pol�ticos nacionalistas os movementos sociais de ra�z popular, situando nas tradicionais clases dirixentes as s�as esperanzas de liberaci�n de Galicia. � pregunta de se Galicia precisaba dos seus arist�cratas, escribe Castelao, n�s responder�amos que s�, porque todol-os povos necesitaron unha aristocracia como agora necesitan unha �lite, lamentando a continuaci�n o desterro que -despois da revoluci�n irmandi�a- impuxeron os Reis Cat�licos �s grandes se�ores de Galicia: as� decapitaban a unha naci�n sen que a mesma naci�n se enterase, bulrando ao mesmo tempo o xuicio da hestoria47. Verdadeiramente, a historia xulgou e condenou � nobreza galega do s�culo XV, repetidamente impugnada pola revolta dos vasalos e das cidades, por unha igrexa de quen os bens ocuparan fraudulentamente, por unha monarqu�a desexosa de intervir en Galicia en olor a multitude coas bandeiras da paz, a xustiza e a seguridade. O desacordo coa historia real conduce � historia desexable, segundo a cal os nobres galegos ser�an invulnerables se contaran coa simpat�a dos servos ou coa fidelidade dos criados48. Esta nostalxia por unha historia que nunca aconteceu, non ter�a maiores consecuencias se iso non restase gravemente obxectividade � historia de Galicia, sobre todo cando se atrib�e �s se�ores feudais unha conciencia nacional ap�crifa.

A conciencia galega de constitu�r un reino e falar unha l�ngua diferente � doutros pobos peninsulares e europeos, exist�a no s�culo XV, tanto no pobo como na nobreza, pero non dispo�emos de datos que permitan afirmar que esa mentalidade galega se expresase politicamente contra Castela e/ou contra o rei de Castela, que era tam�n rei de Galicia. Incluso a simpat�a pol�tica dunha parte da nobreza por Portugal, durante as guerras civ�s do s�culo XIV e XV, manif�stase no contexto da loita pola Coroa de Castela, � dicir, ti�a o obxecto de cambiar o rei de Castela (unificando Castela e Portugal) e non de romper os lazos coa Coroa castel�n-leonesa. O integracionismo estaba latexante en t�dalas clases sociais e non era en absoluto contradictorio cunha conciencia nacional en positivo. O sorprendente � que durante os s�culos XIX e XX segu�u sendo as�, tam�n hoxe en d�a, e ningu�n inventa unha Galicia distinta para afimar o noso nacionalismo.

Castelao, � marxe das fontes que relatan os enfrontamentos puntuais dos se�ores galegos co novo Estado, fai da nobreza tardomedieval a forza depositaria -en exclusiva- da dignidade galega49, e cando o pobo primeiro (1467) e a monarqu�a despois (1483-1486) os botan de Galicia, qu�ixase -con eles marchouse a rebeld�a, o orgulo, a insumisi�n da patria-, descalifica � s�a sustituta moderna, a fidalgu�a intermediaria -En troques, quedounos unha moitedume de fidalgos da �nfima nobreza, impotentes e vaidosos-, e compad�cese do pobo -un povo bulrado, abatido, roubado e sen ningunha espranza de salvaci�n50-, sen considerar que o pobo galego loitara o indecible por se librar da s�a clase dominante feudal e que ningu�n se sente deprimido ou desesperanzado � hora do triunfo. Xa apuntamos que as nosas investigaci�ns son conclu�ntes respecto � sentimento colectivo de victoria sobre os cabaleiros feudais imperante entre os campesinos, a burgues�a e os artes�ns galegos a fins do s�culo XV e a principios do s�culo XVI51.

A defensa dunha gran nobreza que ningu�n quer�a en Galicia a fins da Idade Media, chega ata a exculpaci�n -polo dem�is innecesaria-. En verdade ser�a inxusto atribuir a desventura de Galiza � tiran�a dos seus derradeiros se�ores, pois se houbo se�ores malos tam�n houbo se�ores bos que constru�ron igrexas e obras p�blicas; e segue Castelao: Non; a desventura de Galiza iniciouse co ausentismo dos grandes se�ores, imposto polos Reis Cat�licos para engrosaren a grandeza de Castela e, de paso eliminaren as nosas arelas de independencia52. Isto �ltimo � �s claras unha invenci�n. Sobre a conveniencia ou non da permanencia dos grandes cabaleiros feudais en Galicia, � indubidable que os galegos de fins do s�culo XV e a historiograf�a nacionalista mantiveron posici�ns irreconciliables. Obviamente, dende o punto de vista dunha historiograf�a profesional o que vale � o primeiro, e dende o punto de vista dun nacionalismo enraizado no seu pobo e na historia do seu pa�s, tam�n.

A propia idea de Castelao de mostrar o lado positivo da dominaci�n da nobreza laica atribu�ndolle a concesi�n dos foros53, esquece un dato fundamental que xa Murgu�a54 sinalara: o foro xeral�zase cara mediados do s�culo XIII por iniciativa dos se�ores eclesi�sticos, hexem�nicos en Galicia ata que, a partires de 1369, son desprazados mediante a forza pola nobreza trastamarista vencedora na guerra civil, de quen a relaci�n principal cos campesi�os galegos non foi o foro sen�n a renda xurisdiccional, o tributo extralegal e o agravio directo. Cando Castelao alardea, moi xustamente, das instituci�n forais galegas que conced�an aos labregos un comezo de propiedade, base dos actuaes minifundios, mentres perdura o latifundio feudal na Espa�a reconquistada �s mouros55, non ten en conta que a porta de acceso � propiedade campesi�a que supo�en os foros d�bese � sustituci�n da nobreza laica pola igrexa primeiro e da fidalgu�a despois como grupos sociais dirixentes en Galicia, no tr�nsito do s�culo XV � s�culo XVI. A ca�da da nobreza galega baixomedieval, e as relaci�ns sociais que encarnaba, expl�case en �ltimo termo por causas econ�mico-sociais e, en primeira instancia, pola impugnaci�n moral dos seus vasalos, e da maior parte dos galegos, que acusaban �s cabaleiros dos innumerables agravios que aqueles comet�an acuciados pola crise baixomedieval dos ingresos se�oriais. Se despois da escisi�n portuguesa, non existen datos acreditativos de que os se�ores feudais loitaban pola independencia de Galicia, menos a�nda de que os de abaixo inclu�ran esta cr�tica na inculpaci�n xeral �s se�ores; simplesmente o problema no s�culo XV galego non estaba presentado neses termos, por iso resultaba innecesario descarrexar � nobreza de algo que ela non pod�a nen seguramente quer�a facer.

O noso Castelao consciente do peso dos intereses de clase remata por culpar � toda a clase se�orial galega de traicionar a Galicia: no �nimo dos nobres e na testa eclesi�stica de Sant-Iago s�io medraban os egoismos de caste, e por eles Galiza cometeu grandes desvar�os i estivo a piques de morrer asimilada56. As censuras rep�rteas por igual o autor contra os se�ores eclesi�sticos, cunha hexemon�a que se personaliza en Xelm�rez na Plena Idade Media -que � acusado de entregar Galicia a Castela57-, e contra os se�ores laicos que � final do medievo abandonan Galicia pola Corte: Aqueles se�ores non defend�an m�is que os seus foros, e axi�a se trocaron en ardidos cortes�ns, enxertando os seus nomes na aristocracia hespa�ola, antramentras que o povo galego sofr�a58. Non se d� de conta, ou non quere darse de conta, Castelao que a fuxida cara arriba dos se�ores galegos � unha proba m�is do car�cter imaxinario do seu independentismo.

Ora inc�lpase � pobo ora �s se�ores. Ambivalencia flexible que deriva do h�bito de enxuizar os feitos hist�ricos e a actuaci�n das clases, segundo o dogma previo da confrontaci�n Galicia/Castela. As�, despois da revolta irmandi�a, cel�brase a bravura dos nobres feudais en loita contra os enviados dos Reis Cat�licos e contra a inquina terrible dos plebeus, que, por ving�rense de pasadas inxurias, axudaban �s castel�ns59. A oposici�n de Pedro Madruga � monarqu�a unificada de Castela e Arag�n, defendendo a Dona Juana contra Isabel I, e despois a resistencia individual dos se�ores galegos as ordes dos Reis de ceder o seu control sobre os bens eclesi�sticos e sobre as s�as novas fortalezas, son momentos importantes para a historiograf�a galeguista porque son adaptables � esquema de confrontaci�n con Castela e a s�a monarqu�a, que tanto se bota en falla na historia de Galicia.

Se de entrada o pobo apoia a Acu�a e Chinchilla contra os se�ores feudais, anatema; se finalmente a alta nobreza remata cedendo �s presi�ns dos Reis Cat�licos e acepta o exilio dourado na Corte castel�, anatema. S� se salva Pedro Pardo de Cela, cunha morte por decapitaci�n, en 1483, por orde dos Reis Cat�licos coa que se pretende que salve o honor de Galicia e da s�a nobreza. Calquera que foran os seus pecados, a morte fixera bo � mariscal. Anos e anos de cr�tica historiogr�fica non puderon co mariscal imaxinario creado pola tradici�n e enarborado sen pudor pola historiograf�a patri�tica.

 

Ascenso e ca�da de Pardo de Cela

 

Se hai un feito hist�rico onde o mito e a realidade co�ecida se distanciaran tanto, este � o caso do mariscal Pedro Pardo de Cela, de quen a morte violenta creou as condici�ns para a invenci�n dunha biograf�a que o converteu no m�rtir por excelencia da literatura galeguista, no m�ximo representante desa nobreza galega que ti�a que ter sido e non foi. O estudio do proceso de mitificaci�n de Pardo de Cela, pode ser paradigm�tico para comprender os mecanismos ideol�xicos que transmutan un feito hist�rico nunha lenda interesada, pasando por unha tradici�n popular. Comecemos polos datos sabidos a trav�s das fontes escritas.

Cando Vicetto reco�ece que non ten fundamentos documentais que xustifiquen a s�a versi�n imaxinaria de Pedro Pardo de Cela, bota as culpas a Aponte, Molina e G�ndara que case non falan do mariscal, non entende a verdade como estes ilustres cronistas dos s�culos XVI e XVII non o situaron entre os grandes nobres galegos do s�culo XV60. O caso � que Pardo de Cela non foi m�is que un nobre mediano, protagonista dun ascenso fulgurante que lle granxeou grandes oposici�ns populares, eclesi�sticas e reais a causa da violencia empregada, procedemento habitual na �poca61. Non chamar�a a atenci�n se non fora porque a principios dos anos 80 as circunstancias fixeron del un chivo expiatorio. E nen a�nda as� os xenealoxistas do reino lle deron despois moita importancia � s�a morte (outra cousa foron os xenealoxistas das casas se�oriais que o ti�an por ascendente).

Antes do martirio, Pedro Pardo de Cela era un cabaleiro malfeitor, o mesmo que Pedro �lvarez de Soutomaior, chamado Pedro Madruga; diferenci�baos a pertenza deste a unha linaxe de maior soleira e patrimonio, e tam�n unha capacidade de intervenci�n pol�tica m�is acusada. Hai que dicir que en xeral os se�ores laicos galegos do s�culo XV, eran vistos como malfeitores en Galicia e na Corte de Castela. De a� a representatividade media do mariscal.

Aponte conta como Pedro Pardo de Cela era un simples cabaleiro a soldo dos Andrade asta que fue gran se�or, pudo ent�n reunir -coa axuda do seu xenro Pedro Bola�o- ata 100 escudeiros e 5.000 pe�ns, gracias a que com�a todo el obispado de Mondo�edo62. Despois da revolta irmandi�a, aparece, en 1477, entre os grandes se�ores confederados -o derradeiro da lista- para resistir � intento real de resucitar as irmandades63, o ano seguinte podemos considerar quecomezan os enfrontamentos que cinco anos despois causar�n a s�a ruina.

Para Garc�a Oro, Pedro Pardo de Cela non foi m�is que un infortunado caballero del siglo XV, e cr� que as causas do seu infortunio estaban na febleza do seu se�or�o, en que non soubo rodearse de aliados e na determinaci�n do gobernador Fernando Acu�a por facer valer a autoridade real64. Haber�a que engadir o factor circunstancial, a conxuntura pol�tica de 1483, cando os Reis Cat�licos obrigan a Acu�a e Chinchilla a voltar a Galicia e obter resultados inmediatos para restablecer a paz e a orde, devolvendo os se�or�os eclesi�sticos � igrexa65.

Da s�a familia herda Pardo de Cela castelos e case nada m�is66; chegar� ser un gran se�or de fortaleza, o que lle confire gran poder coercitivo e poucos medios econ�micos directos. Unha boa pol�tica matrimonial empar�ntao con importantes familias nobres: casa con Isabel de Castro, filla do Conde de Lemos e sobri�a do bispo de Mondo�edo; casa �s s�as fillas con cabaleiros das casas de Saavedra (que v�n no nobiliario de Aponte) e de Ribadeneira (� s�a vez emparentado coas casas de Miranda, Bola�o e Ron)67. En 1464 � xa encomendeiro do bispado de Mondo�edo (xa fora o seu pai Juan N��ez Pardo) e alcalde de Viveiro polo rei, cargo que lle ser� confirmado o ano seguinte por Enrique IV � pasar a vila � coroa68. Os seus ingresos complem�ntanse coas alcabalas de gran parte do bispado de Mondo�edo69. Esta dependencia dos ingresos alleos (xerados pola igrexa de Mondo�edo, os veci�os de Viveiro e as rendas do rei) para manter un estatus de gran se�or foi o tal�n de Aquiles do Mariscal Pardo de Cela70, sendo nesto tam�n representativo da nobreza galega do s�culo XV que refeudaliza o pa�s e institucionaliza o agravio como parte principal da renda feudal71. Polas fontes orais sabemos que foron as rendas do bispado de Mondo�edo as que desencadearon o conflicto que o levar� � cadalso. E polas fontes xudiciais posteriores que o cobro das rendas reais xustific�use a confiscaci�n pos-mortem dos seus bens.

A falla de senso econ�mico desta nobreza advenediza e violenta de orixe trast�mara, que tan ben encarna Pardo de Cela, v�se naquelo que Pedro Pardo, Mariscal dixera al dicho Conde [de Lemos] que ynchiese los caballos de los dichos basallos e quel dicho Condo que no queria que no se abia de mantener de los carballos72. Este di�logo tivo lugar no 1469, cando o mariscal volta do exilio (interior ou exterior, non o sabemos), baixo as ordes do Conde de Lemos, o seu sogro, para recuperar as s�as posesi�ns tomadas polos irmandi�os. Os vasalos rebeldes derrocaran a fortaleza A Frouseira donde prendieron al Mariscal Pedro Pardo73, deix�ndoo con vida pese � s�a sona de bandoleiro, cousa que dezas�is anos despois non far�n os oficiais da ra��a Isabel. Pardo de Cela non foi o dirixente dos irmandi�os que maxinou o novelista Vicetto74, sen�n un dos seus inimigos m�is recalcitrantes.

Pedro Pardo quixo emular �s grandes se�ores aproveitando as oportunidades que ofrec�a o turbulento s�culo XV. Sen embargo, un cabaleiro que serv�u como el a Fern�n P�rez de Andrade, Alonso de Lanz�s, segu�u o cami�o contrario: elix�u o bando dos vasalos, e chegou ser un dos capit�ns (no bispado de Lugo) m�is co�ecidos dos irmandi�os, despois de sufrir persoalmente os agravios e asaltos de Andrade, Pardo de Cela e outros se�ores75. � s�a vez Alonso de Lanz�s � culpable da morte do irm�n de Pedro Pardo de Cela76. � co�ecida asimesmo a enemistade do mariscal co fidalgo Fernando D�az Teixeiro, dirixente militar irmandi�o en Mondo�edo77.

Tampouco � certo, como dixo a historiograf�a galeguista, que Pardo de Cela militara no bando da Beltraneja e de Portugal contra Isabel la Cat�lica na guerra de sucesi�n 1476-147978. Todo o contrario, ali��use co bando isabelino que encabezaba o arcebispo Fonseca e que comprend�a a case toda a nobreza galega (a�nda que o entusiasmo despregado foi moi desigual), de tradici�n integracionista como sabemos, coa notoria excepci�n de Pedro �lvarez de Soutomaior que defendeu a opci�n portuguesa. As�, en 1476, estivo o mariscal con todos los otros Pardos y Rivadeneyras no gran cerco de Pedro Madruga en Pontevedra79, e en 1477 -segundo xa dixemos- participa nunha confederaci�n se�orial que sendo isabelina, guardando servicio del rey e reina nuestros se�ores, est� pensada para resistir a orde real de recrear a Santa Hermandad80; os intereses de clase estaban por riba de calquera fidelidade pol�tica. A partires de a� suc�dense unha serie de problemas puntuais do mariscal cos oficiais dos Reis Cat�licos sen que iso supo�a un cambio de bando. Non existe pois noticia documental algunha do ali�amento, en calquera momento, de Pardo de Cela con Pedro Madruga e os portugueses durante a guerra de sucesi�n.

Os enfrontamentos de Pardo de Cela cos oficiais reais (sucesivamente: Ladr�n de Guevara, Francisco Cer�n e Fernando de Acu�a) ser�an marxinais para a historia da Galicia no tr�nsito da Idade Media � Idade Moderna, sen�n fora polo desenlace mortal deste conflicto. Os se�ores de Galicia gobernaban os seus estados proclamando a lealdade cara un lonxano rei de Castela, de cuias rendas se apropiaban. Cando a ra��a Isabel pretende facer m�is efectiva a autoridade real en Galicia, resucitando as irmandades e buscando o sost�n das cidades, xorden grandes conflictos de poder, de xurisdicci�n, entre os enviados dos reis e cada un dos grandes se�ores de fortalezas, empezando polos partidarios de Isabel.

O arcebispo Fonseca foi o primeiro que se encastel�u, en 1480, na catedral de Santiago para resistir � gobernador Acu�a que quer�a o control das fortalezas arcebispais; o contencioso resolv�use levando os reis � fiel Fonseca � Corte (nada menos que como Presidente do Consejo Real), deixando que Acu�a e Chinchilla continuaran en Galicia a s�a campa�a depuradora81. Polo mesmo motivo, isto �, o control das fortalezas episcopais, o tam�n isabelino Conde de Lemos el mayor se�or de aquel Reyno de Galicia, asedia, en 1483, o castelo de Lugo, que fora tomado por Acu�a, considerando que dita intromisi�n constitu�a un agravio cara o seu irm�n o bispo de Lugo, e non obedece as ordes directas dos Reis Cat�licos para que alzase o sitio, polo que o propio rei Fernando parti� para el Reyno de Galicia � punir al Conde por oaquella osad�a que cometi�, de nada valeu que ent�n o Conde de Lemos levantara o cerco, o ex�rcito real continuou cara Lugo coa intenci�n de escarmentar � maior se�or de Galicia. En Astorga enter�use o rei de que o Conde (ti�a 80 anos de idade) morrera e sespend�use a operaci�n; en 1486, o conflicto reanud�use co novo Conde de Lemos, Rodrigo �lvarez Osorio82. Neste contexto de loita xeralizada polo poder nobreza-monarqu�a te�en lugar os incidentes que levaron a Pardo de Cela � cadalso como cabeza de turco. Salvo no caso de Pedro Madruga, ning�n dos nobres que tiveron problemas cos homes do rei presentaron problemas de disidencia pol�tica coa nova monarqu�a, m�is ben � contrario.

Para a implantaci�n da autoridade real en Galicia foi necesaria pero non suficiente a superaci�n dos conflictos con Fonseca e, sobre todo, con Pedro �lvarez Osorio, o vello Conde de Lemos, decano da nobreza galega do s�culo XV. Ata Pedro Madruga, reconvertido � isabelismo triunfante, buscaba no Conde de Lemos abrigo fronte a Acu�a, porque aunque este disimulaba de all� les ven�a el consejo a todos porque lo ten�an por padre83. A cuesti�n � que Pedro �lvarez Osorio desobedece �s reis e morre axustizado por Acu�a (o 17 de decembro de 1483).

A orfandade nobiliar que sup�n a perda do Conde vello de Lemos � percibida polo resto da nobreza como un golpe tanto ou m�is importante que a decapitaci�n exemplar de Mondo�edo: Ansi que, viendo los se�ores falle�ido al conde de Lemos y muerto a Pedro Pardo, acordaron todos de ser a una; a nova confederaci�n est� formada por Ulloa, Andrade, Moscoso, Suero G�mez e Pedro Madruga, e ten como fin obedecer � rei pero no consentir a los governadores todo lo que quisiesen fa�er84. Os enviados dos reis fix�ranse m�is perigosos que as propias irmandades dos vasalos. Neutralizado o rebelde Fonseca, cabeza do partido isabelino, desaparecido o rebelde Conde de Lemos, xefe natural dos se�ores galegos, o golpe de efecto de Acu�a degolando a un cabaleiro de segunda orde como Pardo de Cela, axudou moito sen d�bida a meter en cintura �s se�ores feudais galegos (quedaba claro que esta vez �a en serio), que, en 1486, visitando Santiago os Reis Cat�licos son compelidos de novo a marchar � Corte, deixando a Galicia en mans da autoridade real, o que se consigue co socorro e o aplauso do pobo galego, que obt�n as� dende arriba a paz, a seguridade e a xustiza que, dende abaixo conquistara polas armas en 1467.

Certamente, co tempo a integraci�n plena de Galicia no novo Estado entrana a centralizaci�n, a dependencia e a marxinaci�n (do idioma galego en primeiro lugar), mais este problema nen estaba presentado nen preocupaba �s galegos do s�culo XV, e menos a�nda �s nobres feudais; esta � a cr�a realidade que a vella historiograf�a galeguista non quixo asumir. Subxectivamente, � un anacronismo pensar que os se�ores galegos cando defend�an nos anos 70 e 80 do s�culo XV as s�as parcelas de poder, fronte �s corrixidores e gobernadores dos reis de Castela e Arag�n, sustentaban un proxecto pol�tico para Galicia distinto do secular integracionismo na Coroa de Castela e Arag�n. Nen sequera no caso de Pedro Madruga, se pode afirmar con rigor que quer�a unha Galicia independente; Pedro �lvarez de Soutomaior, nobre fronteirizo que serv�a a dous reis, � vez Vizconde de Tui e Conde de Cami�a, casado cunha nobre portuguesa e con moitos intereses e amigos en Portugal (de al� trouxo en 1469 as s�as tropas para combater �s irmandi�os), non quer�a m�is que ga�aran a Coroa de Castela Juana a Beltraneja e o seu home o rei de Portugal para deste xeito chegar � unificaci�n de Castela e Portugal (fronte � alternativa logo triunfadora da confederaci�n de Castela e Arag�n). A din�mica hist�rica ped�a, no umbral da Idade Moderna, avanzar cara grandes estados, ningu�n na pen�nsula ib�rica presentaba maiores fragmentaci�ns. Obxectivamente, a uni�n de Castela e Portugal implicaba o reencontro, no marco dunha entidade pol�toca peninsular m�is ampla, da Galicia bracarense e da Galicia lucense, pero nada m�is e nada menos (porque non negamos que ser�a unha alternativa moito m�is beneficiosa para Galicia). Todo o dem�is � afastarnos do terreo dos feitos demostrables e pasar �s especulaci�ns, sa�r de historia real e entrar na filosof�a (idealista) da historia.

Digamos algo agora sobre a guerra particular de Pardo de Cela cos oficiais reais, � que vimos facendo referencia. En 1476, Ladr�n de Guevara cunha carta dos Reis Cat�licos para obter auxilio contra o bando portugu�s, chega a Viveiro, en mans de Pedro Pardo, que segundo Aponte resist�uselle85; sen embargo, o mariscal estar� ese mesmo ano, � igual que Ladr�n de Guevara, non gran cerco organizado por Fonseca en Pontevedra �s tropas de Pedro Madruga86. Este primeiro conflicto de Pardo de Cela cun oficial dos Reis Cat�licos, non afectou -como nos dem�is casos estudiados: Fonseca e Conde de Lemos- � s�a fidelidade � ra��a Isabel. A verdade � que transformar estes enfrontamentos locais nun problema pol�tico global vir�a agravar a situaci�n dos cabaleiros implicados, era un luxo que non se pod�an permitir, cando os novos reis estaban consolidando a ollos vistas o seu poder, por iso buscaban unha e outra vez o sost�n dos Reis Cat�licos contra as decisi�ns que consideraban inxustas dos seus representantes en Galicia. A �nica posibilidade que ti�an era crear contradicci�ns entre estes e os reis, afeitos polo dem�is a actuar como �rbitros. Pardo de Cela demandou e obtivo reparaci�n dos reis polo comportamento agraviante de Ladr�n de Guevara en Viveiro; documento que nos ofrece unha versi�n dos feitos distinta � que di Aponte87. O que estaba enriba da mesa en todas estas confrontaci�ns entre os se�ores e a monarqu�a unificada � que xurisdicci�n �a predominar sobre tal fortaleza, cidade ou xurisdicci�n: �os oficiais do rei ou o se�or local?. Adem�is os homes do rei defend�an a xurisdicci�n eclesi�stica fronte �s xeralizadas usurpaci�ns nobiliarias laicas. A pol�tica de aliados da monarqu�a en Galicia aillou a unha nobreza montaraz que xa fora derrotada estrepitosamente polo pobo en 1467.

Os problemas de Pardo de Cela cos homes do rei estaban dende o punto de vista econ�mico e de poder na cidade de Viveiro, a igrexa episcopal de Mondo�edo e as rendas reais recadadas no bispado; dende o punto de vista militar a clave estaba en quen controlaba as fortalezas do bispado (reedificadas despois da revolta irmandi�a). Varios documentos do Registro General del Sello -empregados xa por Francisco May�n a principios dos anos 60- de 1447 a 1480 permitiron co�ecer os puntos de desacordo entre os Reis Cat�licos e Pardo de Cela, impulsando o proceso de desmitificaci�n da figura deste. D�as cartas de 1477 ilustran a vontade dos reis de manter a Viveiro en situaci�n de realengo e de defender � igrexa de Mondo�edo fronte a cabaleiros malfeitores88. Pronunciamentos xen�ricos que se concretan, en 147889, en varias requisitorias do rei Fernando el Cat�lico contra Pardo de Cela, encomend�ndose o seu cumplimento � corrixidor de Viveiro, Francisco Cer�n: que desocupe lugares, coutos e fregues�as en Viveiro; que devolva as alcabalas e outras rendas reais usurpadas; que cese de edificar fortalezas en Viveiro e a s�a terra; que non constr�a portos propios en competencia con Viveiro... A mediados de ano, o rei Fernando desterra a Pardo de Cela de Viveiro e convoca a todo o bispado a pechar filas en torno � corrixidor Cer�n.

A trav�s de influencias na chanceler�a real, Pardo de Cela fai valer a s�a fidelidade pol�tica e consigue cartas de seguro dos reis nas seguintes datas: 27 de agosto de 1478 (contra cabaleiros e outras persoas)90, 11 de setembro de 1480 (contra Francisco Cer�n)91, 4 de novembro de 1480 (contra cabaleiros e outras persoas)92. Cartas de amparo que se entrelazan e alternan coas de abandono e represi�n, e son xa incapaces de frear (neste e nos dem�is casos de nobres en corentena) o enfrontamento xerado pola incompatibilidade de fondo entre o poder do mariscal e o novo poder real nas terras de Mondo�edo. Dem�stranse con todo d�as cousas: que os oficiais reais de cada xurisdicci�n ou reino act�an con certa autonom�a respeito da Corte, e que os reis daban con frecuencia unha de cal e outra de area, sobre todo � hora de expedir cartas, non tanto cando estaba en xogo en verdade a autoridade real.

No verao de 1480, o corrixidor Cer�n desenvolve unha violenta campa�a contra Pardo de Cela que leva a este a se queixar ante os reis, porque Cer�n le ha husurpado e husurpa la juridici�n del obispado de Mondo�edo93, o que d� lugar � mencionada carta de seguro de setembro de 1480, a pesares da cal a confrontaci�n vai in crescendo por unha raz�n simples: Pardo de Cela non ced�a o poder e as cartas conseguidas na Corte pouco val�an, adem�is contradec�anse entre si; a contenda pasa pois � terreo militar porque nesta ocasi�n os homes do rei est�n dispostos -ti�an as ordes para iso- a se quedar en Galicia ata establecer a nova orde. O 3 de agosto de 1480 os Reis Cat�licos mandan a Galicia con poderes de excepci�n � cabaleiro Fernando Acu�a e � xurista L�pez de Chinchilla. A carta de seguro do 4 de novembro da ra��a Isabel vai dirixida precisamente � gobernador Acu�a a fin de que protexa a Pardo de Cela dos seus inimigos, pero �quen protexe a Pardo de Cela do novo gobernador?.

Un ano despois da s�a chegada a Galicia, temos a Fernando de Acu�a cercando � mariscal en A Frouxeira94. O asedio � sanguento, segundo Diego Valera, cronista dos Reis Cat�licos, dura oito meses e remata coa rendici�n da fortaleza con certas condici�ns; ent�n Acu�a derr�caa95. Os problemas econ�mico-sociais que enfrontan � gobernador real con Pardo de Cela en 1480-1483 non son distintos dos que aparecen nos citados documentos de 1477-1480, s� que agora en canto a adversarios locais a cidade de Viveiro cede o seu protagonismo � bispo de Mondo�edo, e a loita c�ntrase m�is no control das fortalezas do bispado, o car�cter netamente militar desta fase contrib�e a entender mellor o xu�zo sumar�simo e posterior axustizamento.

Despois da ca�da de A Frouxeira v�n a revolta en Lugo contra Acu�a do sogro do mariscal, o Conde de Lemos, lumbre y luz de los caballeros de Galicia seg�n Aponte, que pon en evidencia un estado latexante de rebeli�n dos se�ores galegos, cada un pola s�a banda defendendo as s�as fortalezas. A�nda unha confederaci�n se�orial en toda regra contraria �s representantes dos Reis Cat�licos, ser�a demasiado, poder�a contradicir nalgunha medida a lealdade unha e outra vez proclamada de todos e cada un deles cara Isabel (despois da decapitaci�n de Mondo�edo far�se). Incluso Pedro Madruga, que cando Acu�a asedia A Frouxeira no norte de Galicia est� tomando no sur o castelo de Fornelos (o gobernador non pode estar en todas partes, e vai tomando as fortalezas rebeldes unha tras outra), manda � s�a muller � Corte para ga�ar a simpat�a da ra��a Isabel96. �s seis meses de morrer o Conde de Lemos, comenta Aponte: cortaron a cabe�a a Pedro Pardo o mariscal. Y todos los se�ores re�elaaban97. � m�is que probable que o senso da oportunidade de Acu�a imp�lsao a marchar, dende Sarria, contra o castelo de Castrodouro onde se atopaba Pedro Pardo de Cela (os motivos concretos son as s�as violencias contra a xente do bispo de Mondo�edo, segundo a tradici�n oral). Conta Valera que os defensores sa�ron � campo a pelexar, houbo mortos e feridos, e o mariscal tivo que retraerse � fortaleza98. A tradici�n (Relazon da carta executoria) di que o mariscal � detido f�ra da fortaleza, nunha casa da aldea de Castrodouro, o 7 de decembro, levado preso a Mondo�edo e axustizado dez d�as despois, xunto con varios dos seus. O cronista Pulgar engade (dato probablemente de orixe oral) que os presos pretenderon comprar as s�as vidas, e que os oficiais reais non aceptaron as grandes sumas de oro para la guerra de los moros ofrecidas polo mariscal99, o cal tem�a xa pola s�a vida.

A execuci�n de Pardo de Cela e os seus homes necesita de m�is explicaci�ns que a simples negativa a aceptar a autoridade do gobernador real, e renunciar por tanto �s fontes extraordinarias de ingresos baseadas na coacci�n, porque o resto da alta nobreza galega estaba na mesma actitude. Hai que pensar quiz�is nunha resposta � sangue derramado por Pardo de Cela (Pedro Madruga, sen d�bida o superaba) e/ou nun escarmento consciente para a recalcitrante nobreza galega (pensemos, por exemplo, na resistencia � organizaci�n das novas irmandades), atac�ndoa por un flanco feble e nunha conxuntura adecuada: rec�n desaparecido o Conde de Lemos e compelidos Acu�a e Chinchilla polos reis a conquerir a pacificaci�n mediante as cartas do 31 de marzo de 1383.

A tradici�n oral favorable a Pardo de Cela inf�rmanos do conflicto violento (n�gao primeiro e ac�ptao despois) do mariscal co bispo e os cl�rigos de Mondo�edo (paralelo � que ti�a Pedro Madruga co bispo de Tui) como explicaci�n directa das intervenci�ns armadas de Acu�a contra el e indirectamente da propia sentencia de morte. Haber�a que engadir a resistencia pertinaz � autoridade dos oficiais do rei e a negativa a acudir � Corte a render contas �s reis.

Non cabe subestimar a intencionalidade disuasora do degolamento dos cabaleiros Pedro Pardo de Cela e Pedro Miranda, nen os seus efectos positivos para impo�er a xustiza p�blica en Galicia, mais hai que dicir que non se trata de feitos aillados. No mesmo ano de 1483, Joa� II de Portugal decapita � Duque de Braganza, e en 1452 Juan II de Castela executara a �lvaro de Luna. A traici�n e desobediencia xustificaban plenamente dende o punto de vista do dereito en vigor, e da mentalidade da �poca, as sumarias execuci�ns reais. Exist�a incluso certa tradici�n na Galicia medieval niso de axustizar cabaleiros -e non digamos en canto � costume dos cabaleiros de darse xustiza entre si de dito modo-100.

A�nda seguiron un tempo as rebeld�as particulares dos Condes de Cami�a, Altamira e Monterrei, de Diego de Andrade e Suero G�mez de Soutomaior, e dos familiares de Pedro Pardo, mais no ano 1483 produc�rase en Lugo e Mondo�edo un punto de inflexi�n sen retorno nas relaci�ns entre a nobreza galega e a monarqu�a castel�n-aragonesa. Os Reis Cat�licos, en 1486, te�en a�nda que brandir ante o Conde de Altamira a ameaza de morte para obrigalo a marchar � Corte101 (chov�a sobre mollado). En xaneiro en 1486 Pedro Madruga fai testamento e despois, non moito despois de dita data, morre en Alba de Tormes cando por medio do Duque de Alba pretend�a, sen �xito, obter o favor dos Reis Cat�licos na vergo�osa pelexa que ti�a co seu fillo pola fortaleza e o se�or�o de Soutomaior102. Entre o ano 1483 � ano 1486, entre o exilio cortes�n e a morte (Pedro �lvarez Osorio, Pedro Pardo de Cela, Pedro �lvarez de Soutomaior), dec�dese a desaparaci�n da nobreza medieval como clase dirixente en Galicia. Os vasalos non choraron en xeral a perda dos seus se�ores, m�is ben aled�ronse, sobre todo porque veu precedida e/ou acompa�ada do derrocamento -seguindo m�todos irmandi�os- das fortalezas reedificadas na d�cada reaccionaria que segu�u � Santa Irmandade. Todo un cambio de r�xime social.

Ben, antes de deixar a historia e penetrar nos limbos da lenda e o mito, deixemos claro o que sent�an os contempor�neos (dispo�emos dunha serie de testemu�os verquidos nas d�cadas que seguen a 1483) da morte da nobreza feudal galega, simbolizada na execuci�n de Mondo�edo. Por eses anos f�lase pouco do trasfondo econ�mico, da loita polo poder que enfrontou inevitablemente a Pardo de Cela cos oficiais dos Reis Cat�licos, as fontes insisten principalmente en explicaci�ns moralistas, xustificativas, que relacionan a mentalidade xusticieira da �poca con dita morte violenta. Dicir tam�n que non se vencella directamente a decapitaci�n de Pardo de Cela cos Reis Cat�licos, m�is ben cos seus enviados Acu�a e Chinchilla, sobre estes semella recaer en primeira instancia tanto o m�rito como a culpa, segundo a actitude sexa contraria ou favorable cara o mariscal e os seus. En calquera caso, nun documento algo posterior (1487), os Reis Cat�licos proban que asumen a xusteza da execuci�n e subseguinte incautaci�n de propiedades: sepades que al tiempo que fue hecha justicia del Mariscal Pedro Pardo de Cela fueron confiscados y aplicados todos sus bienes103.

A verdade � que os reis estiveran urxindo �s seus enviados unha soluci�n inmediata �s conflictos coa nobreza galega, impacientes porque en tres anos non se resolvera moito: o 28 de xu�o de 1482, escriben a Acu�a para que pro�edades contra los delinquientes e contra sus bienes, faziendo para ello los ayuntamientos e llamamientos de gentes, citando precisamente os bispados de Lugo e Mondo�edo104; o 31 de marzo de 1483, comunican a Acu�a e Chinchilla (que voltaran � Corte) que agora nuebamente an su�edido algunos esc�ndalos e ynvonvenientes en el reino de Galicia, orden�ndoles que tornedes a �l con los mismos cargos e con los poderes... que de nos llebastes105; noutras d�as cartas do 31 de marzo106, m�ndanlles que quiten as encomendas de bispados e mosteiros �s nobres laicos, e que desterren de Galicia � Conde de Monterrei, � Conde de Altamira, a Diego de Andrade, a Fernando de Castro e a Pedro Bola�o. Significativamente non se nomea nen a Pardo de Cela nen a Pedro Madruga; est� claro que non os consideraban xa recuperables como cortes�ns. Tal � o contexto oficial no que ten lugar o enfrontamento que leva � execuci�n e o nacemento das tradici�ns sobre Pardo de Cela, chivo expiatorio dos pecados da nobreza galega.

O cronista Pulgar reflexa ben a tradici�n culta, pr�xima � monarqu�a, que considera xustiza exemplar a que exerceron Acu�a e Chinchilla � facer pagar caro os seus crimes �s cabaleiros Pedro Miranda e Pedro Pardo, que pola s�a condici�n social no cre�an que pod�a venir tiempo en que la justicia los osase prender107. Vasco de Aponte, admirador da nobreza do s�culo XV, que non pode admitir que foran malfeitores os axustizados, deixa sen explicaci�n as raz�ns de Acu�a para mandalos matar, cousa que en cambio a tradici�n oral non fai.

A tradici�n popular representada polos testemu�os do Pleito Tabera-Fonseca di de Pedro Pardo, � vez que recorda como aconsellou � vello Conde de Lemos colgar �s vasalos irmandi�os dos carballos, que foi degolado polo gobernador Acu�a porque desde A Frouxeira robaba e hazia males. Dos doce testemu�os sobre o tema, once reiteran o argumento xusticeiro e antifortaleza, calquera que foran os seus oficios, vecindades (3 de Lugo, 3 de Betanzos, 1 de Monforte, 1 de Padr�n e 4 de aldeas do arcebispado) ou posici�ns ideol�xicas108; s� un dos testemu�os, de posici�ns pr�ximas � nobreza, cala o axustizamento do mariscal, somentes fai referencia � derrocamento de A Frouxeira, afirmando que iso fora porque se llebantaran contra el rey109. Antes admit�an a s�a rebeld�a cara a monarqu�a que as s�as feitor�as. � maior�a non lles parec�a a desobediencia �s reis tan importante para explicar a punici�n do mariscal como o seu comportamento delictivo. Nesto a tradici�n galeguista se afasta logo radicalmente da antiga tradici�n popular110.

En fin, que podemos dicir sen temor a nos trabucar que para a opini�n p�blica de fins do s�culo XV e de comezos do s�culo XVI, o mariscal Pardo de Cela non fora m�is que un malfeitor feudal con quen afortunadamente a xustiza real arranxou contas. Ningunha nova que relacione claramente � mariscal e a s�a morte co bando da Beltraneja, e menos a�nda cunha estratexia de defensa de Galicia fronte � centralismo dos Reis Cat�licos.���

Sen embargo, non todo o mundo pensaba mal do mariscal, nos c�rculos dos seus familiares e criados fideis desenv�lvese unha tradici�n no seu favor, que uns tres s�culos despois pasa � novela hist�rica e � ideolox�a (no senso de falsa conciencia) galeguista, que presenta como maioritaria unha tradici�n marxinal no seu tempo. A morte por decapitaci�n do cabaleiro mariscal pr�stase ben � romance e � romanticismo, vaiamos pois progresivamente do mito na tradici�n popular � mito na tradici�n culta. A s�a importancia non podemos subestimar (� o tema deste traballo), porque as crenzas e as ideolox�as son feitos relevantes que repercuten na historia dun pa�s, aparte de que cando se trata de tradici�ns orais cercanas �s feitos narrados son tam�n unha fonte moi valiosa de informaci�n.

 

Pedro Pardo meu se�or

 

Os Reis Cat�licos retiran � gobernador Acu�a de Galicia

inmediatamente despois da execuci�n de Mondo�edo111, sacando da escena a algu�n que cumplira unha misi�n necesaria pero violenta e inc�moda de xustificar (non parece que houbera un xu�zo en regla), xeradora por tanto de animosidades112 que non estaban dirixidas directamente contra os reis, quen sustit�en � combativo Fernando de Acu�a por Diego L�pez de Haro, home � parecer m�is sutil113, o cal pese a todo ten que organizar de inmediato o sitio da fortaleza de Vilaxo�n onde se atrincherara, despois de morrer Pardo de Cela, Fernando Arias de Saavedra que estaba casado coa s�a filla menor -que morre neste cerco-; o xenro do mariscal salva a vida porque o novo gobernador tra�a novos aires e Diego de Andrade intercede no seu favor114. En xaneiro de 1484, estimamos que Diego L�pez de Haro ten xa no seu poder a fortaleza de Vilaxo�n115. A�nda o 12 de marzo de 1484, Acu�a transfire o novo gobernador as fortalezas de Lugo e Mondo�edo116, de control clave para o �xito do seu cometido pacificador que durou case tres anos, adem�is do derrocamento dunhas corenta e seis fortalezas (reedificadas despois da revoluci�n irmandi�a) dos nobres laicos que dificilmente pod�an perdoarllo � ex-gobernador.

A vi�va de Pardo de Cela, Isabel de Castro, tenta recuperar, no mesmo 1484, os bens do mariscal confiscados polo gobernador Acu�a, sen resultados iniciais, pois os reis avalaban a expropiaci�n porque dicho mariscal en su vida tovo ocupados e detenidos muchos bienes nuestros, e adem�is albacea e acredores puxeran man tam�n en ditos bens, o cal complicou tremendamente o proceso legal. En 1489, o rei Fernando concede � filla e �s seus criados carta de seguro contra alg�ns cabaleiros117. Por fin, logo de 1494, a filla maior de Pardo de Cela, Beatriz de Castro, consegue a devoluci�n da xurisdicci�n de Carballo de Galdo fronte �s pretensi�ns do albacea Ribadeneira118. Esta devoluci�n ter� un grande impacto nos ambientes pro-mariscal, impulsa quiz�is decisivamente unha tradici�n popular favorable.

Os escudeiros de Pardo de Cela, despois da s�a morte, capitaneados polo seu sobri�o Pedro Pardo de Cabarcos, van � guerra de Granada para se congraciar cos reis, e tentan manter legalmente a s�a condici�n de fidalgos, obtida de feito como todo o que fac�a o mariscal, fronte � opini�n da nova irmandade que non os consideraba como tales; en 1515-1517 e en 1528, os representantes reais act�an contra as cartas falsas e os testemu�os falsos fabricados con dito fin119.

Neste contexto mental de resistencia primeiro militar (Vilaxo�n) e despois legal dos familiares e criados do defunto mariscal, que defenden os seus bens, estatus e honra, xorde a chamada Relazon da carta executoria, unha tradici�n oral orixinariamente en galego da que co�ecemos tres versi�ns manuscritas. A primeira (versi�n A) est� datada cara 1515 (reproducida en 1674 no Memorial de la Casa de Saavedra), a segunda (versi�n B; a m�is reducida das tres) est� datada cara 1520-1525 (editada por Sanjurjo Pardo en 1854) e a terceira (versi�n C) -en espa�ol e posterior �s anteriores- foi dada a

co�ecer por Eduardo Pardo de Guevara120.

A orixe oral da Relaz�n despr�ndese do idioma empregado (o galego a principios do s�culo XVI non era m�is que unha l�ngua falada), alleo �s usos da Audiencia de Galicia, onde torpemente se quere disimular que se obtivo unha carta executoria, mera transcripci�n dunha tradici�n oral exculpatoria, que remata cunhas estrofas tipo Romances, o canti�as Gallegas (di o autor do Memorial de Saavedra) cun encabezamento (Ahora chora a Casa por seo Se�or) que identifica familiares121 e vasalos como posibles autores, pois ven no protagonista do relato a Pedro Pardo, meu Senor122. O car�cter b�sico que te�en a poes�a e a s�a m�sica na tradici�n, ratifica pois a condici�n principal da fonte oral transcrita da Relazon, en especial as versi�ns A e B.

A versi�n C, atopada no Arquivo Pardo-Montenegro de Mondo�edo, � sen embargo de orixe culta e, partindo da Relazon, ampl�a o seu contido dando nova de tradici�ns orais posteriores a ela (a cadea denominada a Mariscala, por exemplo), disculpando datos err�neos das versi�ns m�is populares (como dicir que Pedro Miranda era fillo de Pardo de Cela) e, o que � m�is importante, abandonando a li�a exculpadora do mariscal, tomando partido polos Reis Cat�licos; o romance versificado s�guese reproducindo en galego; en suma, tr�tase dunha mistura da tradici�n oral popular con informaci�n obtida en documentos escritos (di por exemplo o autor: Consta por pa(pe)les de la Dignidad que en el a�o 1473)123, pero o(s) seu(s) autor(es) no abandona(n) a identificaci�n con Pardo de Cela, nuestro Mariscal -di-, se ben acepta que os seus erros e pecados lev�rono � tumba.

O primeiro que nos brinda a Relazon son datos sobre os feitos (1480-1483) que preceden � detenci�n de Pardo de Cela; a falla de informaci�n documental, � necesario e convinte, para compensar a parcialidade das fontes oficiais, acudir � tradici�n oral. T�dalas versi�ns insisten nun conflicto previo co bispo de Mondo�edo polas rendas do bispado. Permanece nun segundo plano a contenda directa entre o mariscal e os oficiais reais polo control das fortalezas e a d�beda fiscal124. A carta de Fernando el Cat�lico a Acu�a e Chinchilla do 31 de marzal de 1483, que m�is arriba comentamos, manda precisamente que en adiante ningunos cavalleros, ni otras personas, no tengan ni tomen en ecomenda ningunos lugares, e tierras, e vasallos de las yglesias e ar�obispados e obispados125; no contexto desta orde adquire todo o seu senso o apoio dos oficiais reais � bispo contra o encomendeiro Pardo de Cela.

A versi�n A relata como Pardo de Cela, enfrontado co novo bispo polas rendas do bispado pegava nos Cregos, � Segrares, � os matava, � podia mais co Bispo, � outros Cavaleyros: � co esto foron con queyxumes (...) dar conta os se�ores Reys Don Fernando, � Dona Isabela (...) suas Altezas o embiaron a chamar, por provisos, moitas vezes, pra ser informados, � oilo (...) � non foy, ent�n mand�rono prender e o mariscal met�use na Frouxeira126. A xustificaci�n arg��da polos autores � que Pardo de Cela ti�a dereito �s rendas e xurisdicci�ns episcopais porque a s�a muller herd�raas do seu t�o ��igo de Castro (ser� Pedro Enr�quez de Castro, como ben di a mellor informada versi�n C), bispo de Mondo�edo, en concepto de dote. Seguramente a concesi�n a Pardo de Cela da encomenda de Mondo�edo garda relaci�n coa s�a voda con Isabel de Castro, mais nada m�is, a encomenda non lle daba dereito a levar as rendas. O mariscal como t�dolos nobres encomendeiros dos bispados e abad�as galegos apropi�base de feito das rendas. Por outra banda, sabemos polo pleito que segu�u � execuci�n que a dote de Isabel de Castro reduc�ase a 5.000 flor�ns de bens propios, e que non pudo demostrar o dereito sobre os bens confiscados do mariscal127, a maior parte deles indubidablemente de orixe non patrimonial.

A versi�n C (cun autor que posiblemente tivo acceso �s cartas reais previas � detenci�n) se ben insiste no argumento da dote, reco�ece abertamente a violencia e a inxustiza que supu�an as intromisi�ns do mariscal no bispado, apart�ndose da li�a xustificadora da versi�n popular, e detalla mellor as fases progresivas da confrontaci�n �s que tam�n se refire a versi�n A: 1) Conflicto socio-econ�mico: pendencias entre os cobradores de la renta de la Dignidad y los criados del dicho mariscal Pedro Pardo ynsistiendo en perzivirlas biolentamente y contra derecho. 2) Primeiro aviso real: Diose parte a los Catholicos Reyes deste atentado, y biolenzia en cuya Vista despacharon sus Provisiones para que se aquietase y no molestase a los coletores del obispo. 3) Morte de cl�rigos: No fue esto bastante pues se propasso a maltratar y erir a los clerigos con muerte de alguno que en nombre de los se�ores obispos recog�an sus rrentas por no attreverse los legos128. 4) Segundo aviso real, chamada a Corte e desobediencia: bolbiose de nuevo a dar quenta a S.A. que fue... mandar un comparendo a nuestro Mariscal; y el temeroso y acusado de su conziencia se rresitio a la ovedienzia del rey129. 5) Terceiro aviso real e orde de detenci�n: por cuya rrazon mando orden a D. Fernando de acu�a Governador que entonces era de galisia para prenderle, y a partir de aqui conta a toma por traici�n de A Fruxeira130. Non di quen ordeou a execuci�n do mariscal pero si que a ra��a Isabel apoi�baa plenamente como caso de xustiza exemplar, pois f�ise eco (tam�n o cronista Pulgar, coa variante de que para este a oferta failla � Acu�a) da tradici�n que narra como Isabel de Castro e outros familiares foron po�erse �s p�s dos Reis Cat�licos ofreziendo una gran suma de dinero por la vida de su marido aquela Catholica y esclarecida Reya D� Ysavel respondio que dios la havia echo rreyna para administrar justicia y no para venderla131; as� non cabe d�bida para o autor da responsabilidade �ltima da ra��a na sentencia e execuci�n. En fin, que esta versi�n C af�stase grandemente da versi�n A, acerc�ndose � tradici�n maioritaria na Galicia de fins do s�culo XV, e do s�culo XVI, que aplaudira a decapitaci�n de Pardo de Cela132. Conforme pasa o tempo e os descendentes dos familiares e criados do mariscal inst�lanse na nova situaci�n pol�tica, a pequena pero combativa tradici�n oral no seu favor debil�tase e desaparece, ata que � recuperada en 1851 por Vicetto, inici�ndose ent�n unha nova tradici�n culta que entronca coas pol�micas ideol�xicas da segunda metade do s�culo XIX e da primeira metade do s�culo XX (Villar Ponte, Castelao).

No que non concordan as fontes narrativas coa tradici�n oral133 � na cronolox�a e os detalles da fase militar do enfrontamento Acu�a/Pardo de Cela. O cronista Valera separa o asalto e derrocamento de A Frouxeira (que segundo Aponte foi a principios de 1482, durando oito meses o cerco dacordo con Valera) da loita en Castrodouro que remata coa detenci�n do mariscal (por tanto a fins de 1483). Feitos que para a tradici�n oral suc�dense un tras outro, coma se foran un mesmo acontecemento; da pelexa en Castrodouro non se fala, quiz�is para reforzar o papel dos criados traidores na entrega do mariscal en A Frouxeira. O concepto de tempo non � o mesmo nas fontes orais e nas fontes escritas. En calquera caso, existe compatibilidade entre a cronolox�a dos cronistas e o relato oral, rico en datos como a tradici�n dos homes do mariscal, � s�a vez harmonizable co informe de Valera de que A Frouxeira se tomou por medio dunha negociaci�n, pois acord�ronse certas condici�ns para a rendici�n.

O punto forte da Relazon � pois a intenci�n exculpadora de Pedro Pardo de Cela facendo responsables �s criados traidores da s�a desventurada sorte, � dicir, qu�rese salvar o seu valor de cabaleiro e a s�a alma de cristi�n, a sona en suma, da condena na terra e no ceo. A responsabilidade real da igrexa de Mondo�edo que o denuncia ante os reis, destes que ordean prendelo e de Acu�a que o executa sumariamente134, trasp�sase �s vasalos traidores135, e en menor grao �s cabaleiros inimigos.

Empeza a tradici�n (versi�n A) dicindo que o mariscal morre sen aveyr feito mal contra seu Rey, e acusa � envexa e malquerencia que se desejavan algus Cavaleiros do Reino, con que competian guerra civis e concl�e: por ser mais poderoso o malsinaron, de que despois lles pesou136. Isto confirmar�a o relativo abandono sofrido por parte da nobreza, morto o seu sogro o Conde de Lemos, e o comprensible arrepentimento posterior desta, pois a execuci�n de Mondo�edo (que tam�n os colleu por sorpresa) debilitaba � conxunto dos se�ores galegos que estaban dando tantos ou m�is motivos que Pardo de Cela �s oficiais reais para castigo semellante. Sigamos o texto foy vendido por seos criados en quen se fiava, no ano de mil � catrocentos � oytenta � tres. Sonbos os siguientes, e nome�se �s 22 criados traidores e o lugar de onde eran naturais, engadindo � final o nome dunha muller137.

Ditos os nomes, que parece o principal, a versi�n A narra a prisi�n en Castrodouro e a decapitaci�n en Mondo�edo � cabo de dez d�as, morreu con gran arrepentimento de seus pecados, e sin�s de bo Christao138. A rapidez con que foi executado xustif�case polo temor dos do rei a que o viessen quitar por armas outros cabaleiros, particularmente Pedro Bola�o139. Isabel de Castro, segundo a versi�n C, basea a s�a demanda ulterior en Valladolid nos defectos de forma da sentencia de morte, querel�ndose del juez que havia dado la sentencia de muerte por no haber sido oydo en forma antes apresuradamente e pedindo que se declare por bueno a dicho mariscal e que se lle devolvan os bens secuestrados140. O xustiza maior do reino non era outro que Fernando de Acu�a; agora ben, as indicaci�ns recibidas en 1480 (e reiteradas en 1483) en canto � xustiza a aplicar en Galicia centr�banse no derrocamento de fortalezas e o desterro dos cabaleiros malfeitores141. A� vese a autonom�a de Acu�a e Chinchilla � tomar moi probablemente por conta a decisi�n de executar � mariscal.

A versi�n B engade que houbo un gran enterro na catedral, onde obtivo Pedro Pardo as solidariedades que non tivo ou non puido ter en vida: con gran autoridade e solenne festa, con moitos cabaleiros e personas de bon �vito, que al� asistiron � o acompa�aron142. Por �ltimo, dise (na versi�n A, e reprod�ceo a versi�n C) que � s�a muller devolv�ronlle o lugar do Carvallo do Galdo, equivocadamente porque foi a s�a filla quen o consegu�u (e as� consta no romance, nesto m�is preciso), e con esa base aprov�itase para argumentar que se lle devolveron os bens � porque o seu pai non fixera nada malo: se o mataran por cousa m� quel overa feyto, non lle bolveran seuos bes, ni as netas casaran tan nobremente, con decer que se llevantar con o Bispado de Mondonedo, � queria matar os Cregos, � o Bispo, � falar sen fundamento, sen saber a ra�on que ay143. Despois reco��cense estas violencias do mariscal no bispado pero son disculpadas por ser efectuadas en defensa da dote da s�a muller (a maior parte das rendas do bispo).

A versi�n C en cambio considera, como sabemos, moi certa a intromisi�n inxusta e violenta de Pardo de Cela no bispado e a desobediencia posterior �s reis que sa�ron en defensa de dita igrexa, pero segue � versi�n A en canto � tema da traici�n dos criados que rendiron A Frouxeira, e engade detalles de como se fraguou a entrega nocturna da fortaleza, facendo xefe dos conxurados a un que non coincide co que segundo o romance e a versi�n B comunicou co capit�n Mudarra para tal fin144. Mais iso � o de menos, o que importa � o discurso de fondo en torno � romance transfiriendo responsabilidades.

O que unifica a t�dalas versi�ns �, sen lugar a d�bidas, o romance; na versi�n B aparece unha parte prosificada. Jos� Mar�a �lvarez Bl�zquez reproduc�u as s�as estrofas divid�ndoo nun cantar e no romance propiamente dito. Moi probablemente � no momento de po�er por escrito o romance, que estaba xa difundido, cando se van engadindo datos (primeiro os nomes dos traidores) arredor do victimista tema central da poes�a: a traici�n colectiva sofrida por Pedro Pardo que o leva a unha inxusta morte. T�ntase demostrar: 1�) que A Frouxeira -que representa � mariscal- jamais se veo vencida; 2�) sen�n fora pola traici�n dos seus defensores: Vinte � dos foron chamados / Os que vindido o han; 3�) a deslealdade dos criados exime � mariscal da acusaci�n de traici�n � rei: Eles quedan po tredores, / E seu amo po leal; 4�) o cal revalidan os reis despois de morto; 5�) d�ndose a entender que o pecado dos traidores descarrexa de culpa espiritual � amo: A Deus dar�n conta delo, / Que llos queira perdounar / co e acabou ha Frouseyra / E a vida do Mariscal. En resume, o mariscal morre inocente, carrexando coa culpa dos seus vasalos fel�ns; o paralelismo con Xesucristo e Xudas � evidente, e expl�cito: Por trey�on tamben vindido / Iesus Senor145. Queda as� demostrado o martirio de Pardo de Cela, punto de alcance da tradici�n antiga coa historiograf�a galeguista.

A perspectiva do autor ou autores do romance � a do vasalo bo fronte � vasalo malo, fel�n, e suli�a o car�cter popular da tradici�n primixenia, a�nda minoritaria nunha sociedade en transici�n que rompera as relaci�ns vasal�ticas dezas�is anos antes do axustizamento do mariscal146. Agora ben, os engadidos ulteriores en prosa alteran esta posici�n de partida. Na versi�n C ad�ptase xa o punto de vista dos se�ores descendentes do mariscal que, integrados no novo Estado, admiten a culpabilidade de Pardo de Cela respecto � Igrexa e � monarqu�a, e � monarqu�a, e as� botan un capote �s criados traidores dicindo que tal vez actuaron por temor da pena que merez�an como reveldes a S.M.147, co cal valeiran de senso lexitimador unha tradici�n que foi desvaloriz�ndose � pasar do oral � escrito, � longo do s�culo XVI, e non digamos para ser retomada polos rom�nticos.�����

 

A invenci�n de Vicetto

 

Dende a impresi�n do Memorial de Saavedra en 1674, non se co�ece edici�n algunha da tradici�n de Pardo de Cela ata que Benito Vicetto reprod�cea en Los hidalgos de Monforte (1851). Cun subterfuxio, dejemos hablar a un bi�grafo moderno [que non cita] del mariscal Pardo de Cela, o noso novelista emprega oito p�xinas en citar entrecomi�as un texto da Relazon que segue a todas luces a versi�n C. Seguramente Vicetto dispuxo, directa ou indirectamente, dunha copia en mellor estado que a publicada por Eduardo Pardo, vese isto claro nas estrofas do romance. O anonimato permite a Vicetto, ou � fonte de onde bebe, non s� alongar o texto coa s�a ret�rica, sen�n quitar e po�er, evitando o ton comprensivo cara a acci�n real contra o mariscal que exhibe a versi�n C. Para iso salta o comezo, onde se fala das violencias de Pedro Pardo contra a igrexa de Mondo�edo, de xeito que a narraci�n empeza cando Acu�a e Chinchilla van prendelo, inventa ent�n unha xunta en Santiago onde se condena � morte � mariscal y todos los hermanos de Galicia que no se sujetaran � la autoridad real148. Bot�n de mostra do leitmotiv da novela: unir artificialmente os irmandi�os � sorte do mariscal. O resto do relato segue m�is ou menos a versi�n C da tradici�n, cunha redacci�n m�is actual (mediados do s�culo XIX), omitindo os nomes dos traidores (tan lonxe dos feitos xa non pod�an interesar � p�blico) e interpolando os datos sobre o asedio do apeo de 1540. V�n por �ltimo a poes�a, p�chanse � final as comi�as e apostrofa Vicetto: Tal ha sido el fin de aquel hombre, en quien por �ltimo se personifica la revoluci�n149.

Vicetto descubre a revolta social dos irmandi�os (1467-1469) a trav�s dos nobiliarios de Aponte, G�ndara e Molina (tam�n co�ec�a a historia manuscrita de Allariz cando redactou a novela150), e a�nda nada sab�a do Pleito Tabera-Fonseca e nada quer�a saber das cr�nicas reais ou das virtuais fontes eclesi�sticas (por exemplo, a Cr�nica de Santa Mar�a de Iria), tivo suficiente informaci�n como para darse de conta da envergadura dunha revolta que el tivo o m�rito de introducir na historiograf�a contempor�nea151. Mais falt�balle personificar a magn�fica revoluci�n.

Cinco anos antes de escribir Los hidalgos de Monforte ten lugar o pronunciamento contra Narv�ez e os fusilamentos de Carral, a�nda f�ra de Galicia nese tempo, un Vicetto identificado con aquel movementoliberal identifica na s�a gran novela hist�rica �s hermanos de Galicia como revolucionarios152, dem�cratas153 e republicanos154. � revoluci�n de 1467 falt�balle para ser como a revoluci�n de 1846 o provincialismo (a reivindicaci�n de Galicia � estilo da �poca) e os m�rtires. As fontes nobiliarias ofrec�anlle nomes de cabaleiros que foron de verdade capit�ns irmandi�os (Alonso de Lanz�s, Pedro Osorio, Diego de Lemos) pero non cumpl�an o requisito principal que fac�a id�neo a Pardo de Cela, a saber, a s�a rom�ntica morte155 a mans de verdugos realistas, porque Vicetto, proxectando cara atr�s as loitas do seu tempo, ten (� rev�s do que realmente pasou) por enimigos dos irmandi�os �s representantes dos reis de Castela156. Total que sen ning�n empacho coloca o noso autor a Pedro Pardo de Cela � cabeza dos irmandi�os e afirma que ambos loitaban pola independencia de Galicia santo sentimiento de grandeza provincial157. A terceira invenci�n nacionalista que consiste en dicir que Pardo de Cela estaba no bando de Beltraneja, non conta practicamente para Vicetto, resultaba

innecesaria � hora de redactar Los hidalgos de Monforte158.

Vicetto nun principio pon a tres personaxes, dous hist�ricos (Pardo de Cela e Pedro Madruga) e un ficticio (o padre Ares de Arenillo), como gu�as do esp�ritu democr�tico dos irmandi�os contra el abyecto vasallaje clerical y nobiliario. O absurdo que sup�n po�er a ditos cabaleiros (os feudais de peor sona na Galicia do s�culo XV) � fronte da revolta dos vasalos (que eles reprimiron ou quixeron reprimir), como un destello de la igualdad y fraternidad moderna159, non se explica s� polo comprensible interese novelesco cara unhas vidas azarosas, conta moito a pretensi�n de transformar con artificios a realmente existente revolta social nunha inexistente revolta pol�tica e nacional contra o rei de Castela. Non obstante, non poucos dos que criticaron acertadamente a Vicetto por esta fantas�a pol�tica (empezando por Murgu�a) ca�ron despois dun xeito ou outro na deformaci�n da historia do s�culo XV para inventar un pasado galego que se parecera � doutras naci�ns ib�ricas, europeas ou terceiromundistas en loita pola s�a autodeterminaci�n (mimetismo que conlevaba a feble e confusa reivindicaci�n das propias tradici�ns de loita, verbigracia, os irmandi�os).

Entre Pedro Pardo e Pedro Madruga, Vicetto opta polo mariscal. Mentres a Pedro Pardo de Cela, a morte f�xoo bo, tap�ndose coa lenda os seus pecados, alomenos nalg�ns ambientes; Pedro �lvarez de Soutomaior gozou dunha sona de nobre b�rbaro m�is extendida, e seguramente m�is merecida (e morreu anonimamente). Desprestixio do que Aponte se fixera eco160 e que fac�a menos recuperable a s�a figura para a rec�n nada historia de Galicia. Por tanto, Vicetto ti�a a s�a parte de raz�n cando vituperaba � foraxido Pedro Madruga, imaxinario dirixente tam�n dunha revolta irmandi�a que en realidade lev�bao � exilio: Reverso de la medalla patri�tica que representaba Pardo de Cela, el conde de Cami�a bastarde� el santo pensamiento de aquella revoluci�n, y desaparece su memoria en nuestras cr�nicas antiguas, envuelta en el repugnante velo de sus tropel�as, venganzas � iniquidades161. Pero equiv�case o escritor facendo � mariscal m�is patri�tico que Pedro Madruga, ou asegurando que sus aspiraciones pol�ticas eran m�s bien personales, sin tener en cuenta que carec�a de m�s apoyo que el de la mesnada que le segu�a162; isto �ltimo era m�is aplicable a Cela que a Madruga, porque o Conde de Cami�a e o Vizconde de tui souberan trascender os seus intereses personais, ou dito doutro xeito, defendelos a un nivel m�is elevado, as� como demostrar boas dotes pol�ticas, � participar na contraofensiva nobiliar anti-irmandi�a (� par do arcebispo Fonseca e o Conde de Lemos) en 1469, e � encabezar e manter o bando da Beltraneja en Galicia durante toda a guerra peninsular de sucesi�n. En contradicci�n con iso, Benito Vicetto pon a un ficticio Pedro Madruga �s ordes do mariscal, como o seu m�is directo competidor: Al mariscal Pardo de Cela lo apoyaban todos los nobles identificados con el movimiento revolucionario, y hasta el mismo vizconde de Tuy, si bien se reservaba �steen su d�a arrebatar la corona [de Galicia] que pretend�a ponerse aqu�l en la frente163.

Borrado Pedro Madruga da s�a novela, e desaparecidos na loita os xefes populares e eclesi�sticos da revolta164, s�lo quedaba el mariscal Pardo de Cela, el cual hab�a logrado reunir bajo su pensamiento de rep�blica y bajo su prop�sito mon�rquico, los restos dispersos de aquellos dos grandes partidos [popular y eclesi�stico] tan comprometidos ya en el movimiento revolucionario165. � imprescindible deixar s� o mariscal � fronte da revoluci�n cara � derradeira escena do drama, o degolamento de Mondo�edo, que deste xeito v�n significar a derrota final dos irmandi�os (�unha revolta que rematara 14 anos antes!), da nobreza galega e das imaxinarias ansias de independencia de Galicia. A ideolox�a que se atrib�e � mariscal, pensamento republicano e prop�sito mon�rquico, expresa a contradicci�n en que se move o noso benintencionado Vicetto, republicano e liberal cando pensa en termos de revoluci�n social, mon�rquico e conservador cando o fai en funci�n da s�a imaxinaci�n provincialista-independentista, e ante todo, un home do seu tempo, e pese �s seus defectos, que son os do seu tempo, o primeiro historiador de Galicia.

A nostalxia imaxinaria dunha Galicia independente, o desexo retrospectivo dunha nobreza que en verdade tivera loitado pola separaci�n de Castela co apoio do pobo e a igrexa, levan a Vicetto a se recrear na quimeira dun movemento irmandi�o onde las ciudades, villas y fortalezas se adher�an de d�a en d�a a sus ideas [de Pardo de Cela], proclamando la independencia de Galicia... de tal modo que los arzobispos, obispos, marqueses, condes e dem�s dignidades realistas... huyeron a Castela; naturalmente non menciona que Pedro Madruga se refuxiou en Portugal das iras irmandi�as.

�Por qu� no un rey de Galicia para Galicia?167, interr�gase Vicetto facendo da historia unha correa de transmisi�n da s�a intencionalidade pol�tica. Facendo conspirar pola s�a independencia irmandi�a de Galicia � nobreza, o clero e o pobo, o noso escritor quere esquecer que os obxectivos dos irmandi�os foron sobre todo sociais, antise�oriais, e que para iso tiveron non pouco apoio dos reis de Castela, de Enrique IV e ata despois de Isabel a Cat�lica e o seu home Fernando de Arag�n. Este rexeitamento da historia de Galicia do s�culo XV, coa s�a loita de clases, ser� unha constante da historiograf�a galeguista, alomenos ata mediados do s�culo XX.

Remata Vicetto a cuarta e derradeira parte da s�a gran novela cabaleiresca as�: Posteriormente, en 1845, Galicia se vi� agitada por iguales deseos de independencia... Esta revoluci�n... tuvo por ep�logo los fusilamientos de Carral... �Desde 1480 a 1845, hab�an transcurrido cuatro siglos!. Por una singular coincidencia, 1480 reinaba Isabel I, y en 1845 Isabel II168. Os mitos de 1846, co seu ronsel de realidade e de ficci�n, reproduc�ranse en 1467: revoluci�n, m�rtires, independencia.

Unha rectificaci�n moi parcial

 

Non crea o lector que Benito Vicetto oculta en Los Hidalgos de Monforte o emprego abusivo que fai de nomes e feitos hist�ricos, def�ndese afirmando que tam�n botou man de documentos: Esta obra no es puramente fant�stica169, asegura. E anos despois, � redactar a s�a Historia de Galicia (1865-1873), leva a cabo unha autocr�tica do que dixo nanovela de 1851: Entonces, escrib�amos como poetas, y todo nos era dado; hoy escribimos como historiadores, y la imaginaci�n tiene que supeditarse a la esactitud [sic] ineludible del hecho170. O que non � �bice para que no tomo seguinte asegure, en apariencia, o contrario:

 

Lo principal para escribir la historia de un pueblo no son los datos: lo principal es la imaginaci�n. De las cien condiciones que debe poseer un historiador, las noventa y nueve deben ser imaginaci�n, la otra lo dem�s. Los datos � los conocimientos est�n a merced de todos: la imaginaci�n es una facaultad del alma que no se adquiere ni en las universidades ni en los ateneos y que solo la concede el Tiempo, no el tiempo considerado materialmente como duraci�n, sino al tiempo considerado espiritualmente como ser de los seres, como Ser Supremo, Dios171.

 

Estar�amos dacordo con Vicetto no relativo � importancia do co�ecemento non baseado en fontes para o traballo do historiador, pero nada m�is, o canto que fai � subxectividade e a creatividade do historiador excede calquera cr�tica razonable � positivismo; o idealismo declarado de Vicetto (com�n a unha historiograf�a rom�ntica que rompeu amarras coa Ilustraci�n) � pois o punto do noso desacordo, non somentes epistemol�xico sen�n tam�n en canto a an�lises hist�ricas concretas, que deben partir na nosa opini�n da aceptaci�n da historia real do noso pobo. Pero vaiamos xa coa rectificaci�n que do Vicetto novelista efect�a o Vicetto historiador. Debedora polo dem�is de traballos posteriores, a mi�do cr�ticos cara el, como o de Murgu�a sobre os irmandi�os (1861), a quen Vicetto resentido non cita, e as biograf�as de �lvarez Villamil (1861) e Villamil y Castro (Cronica de Lugo, 1866) sobre Pardo de Cela.

Non cede Vicetto na s�a defensa de Pardo de Cela, figura altamente simp�tica para el pa�s, pero di que prefire referirse a ela a trav�s doutros autores porque pudiera falsearla, haciendola tal vez inveros�mil y por consiguiente inarm�nica en el cuadro de la guerra de los villanos, e continuando o sacrificio que nos impusimos, engade, diremos que, seg�n nuestro criterio, el personaje que nos ocupa172, no entr� en la guerra de los villanos sino incidentalmente, por ocuparse m�s en defender sus tierras de las acometidas del clero: que �l no se apoder� � la fuerza del obispado de Mondo�edo como el conde de Cami�a del de Tuy173. Por tanto xa non sost�n que Pardo de Cela fora o m�ximo dirixente dos irmandi�os, pero defende � noso �dolo fronte a t�dolos seus inimigos: bispo e clero de Mondo�edo, oficiais reais e Reis Cat�licos, e se � preciso tam�n agora contra os propios irmandi�os: su actitud respecto � la nobleza, no pudo ser m�s digna, pues se coloc� � su lado contra las hermandades174. Vicetto non dubida abandonar as s�as simpat�as irmandi�as se con iso salva a s�a ficci�n pol�tica: el suspiro postrero que exhal� en nuestro pais la nobleza sueva de pura raza, e fai votos para que apareza alg�n documento que demostre o imposible: o independentismo galeguista de Pardo de Cela; se iso ocorre, concl�e, ser� la figura mas bella y magestuosa de la historia de Galicia175. O rom�ntico Vicetto segue buscando literatura na historia, confundindo lamentablemente ambas; cando o belo da figura de Pardo de Cela non est� na historia sen�n na recreaci�n literaria, popular e culta, no romance e a literatura do Rexurdimento, onde o hist�rico � s� o pretexto, onde o que interesa non � a vida real de Pardo de Cela sen�n a s�a morte fermoseada mediante un cantar dos seus. Existen en consecuencia dous Pardo de Cela, o que hoxe nos interesa rescatar das doces gadoupas do mito � o Pardo de Cela hist�rico, o outro � competencia dos historiadores da literatura. A confusi�n de ambos personaxes perdura ata hoxe mesmo, dun xeito ou outro, no discurso nacionalista, demasiado inmune a�nda � cr�tica hist�rica, interesa por iso parar na x�nese do mito.

De Pardo de Cela sabemos que os irmandi�os lle derrocaron as fortalezas, que foi detido en A Frouxeira e que � final retorna coas tropas do Conde de Lemos en actitude moi represiva. Vicetto oculta o dato da prisi�n (a pesares de que deb�a co�ecelo pois cita a Molina)176, vanagl�riase de que os revolucionarios derrocaran tam�n os seus castelos177 e, claro est�, non pode saber o di�logo mantido co seu sogro sobre se colgar ou non �s irmandi�os nas carballeiras178. Non obstante, enterado da enemistade entre o capit�n irmandi�o Alonso de Lanz�s179 e Pardo de Cela conta uns enfrontamentos que nunca existiron180 entre as tropas de ambos polas terras de Mondo�edo181, chegando a dicir sen base documental algunha que tan s�lo resistia, pues, � los villanos � comuneros Pardo de Cela en el obispado de Mondo�edo182. Se non dirixente heroico dos irmandi�os, quer�a Vicetto que o cabaleiro degolado polos Reis Cat�lico fora alomenos o maior dos inimigos, m�is que Pedro Madruga, dos galegos que protagonizaron la epopeya m�s grande y admirable que registran sus anales, todos los antiguos reinos de la antigua Iberia183. O romanticismo de Vicetto pode sobre calquera fidelidade ideol�xica, e a lealdade � s�a figura literaria favorita estaba por riba de todo. Minusvalora ou denigra �s cabaleiros que xogaron na historia real un papel que el arelaba para o seu mariscal de ficci�n: Pedro Madruga entre os nobres rebeldes �s reis, e Alonso de Lanz�s entre os cabaleiros irmandi�os. Cando non ten m�is remedio, d� a co�ecer os nomes dos nobres que foron realmente capit�ns irmandi�os (aportados por Aponte), pero acusa con encono: Esto fue lo que perdi� entonces � los hermandinos, el haber tenido gefes como Alonso de Lanz�s que aspiraban, no � la libertad del pueblo, no � la destrucci�n del feudalismo, sino � hacerse ellos mas opulentos se�ores feudales sobre las ruinas de otros184. Vicetto adopta nesta cuesti�n o punto de vista dos contrarios � Santa Irmandade, quen rematada a revolta, fixeron campa�a para destru�r a imaxe dos nobres segund�ns que tomando partido activo polos irmandi�os mereceran o que a alta nobreza galega perdera de xeito irreversible: a imaxe cabaleiresca e o consenso popular. De Alonso de Lanz�s dic�a incluso un contrario dos irmandi�os tan cualificado como Vasco de Aponte: un mui esforzado caballero185; e sentenciaba un labrego, testemu�o do Pleito Tabera-Fonseca, que Lanz�s tomaba la compa�ia de los pobres186. Testemu�os ambos de principios do s�culo XVI. Ante a imposibilidade de soster seriamente a idea dun Pardo de Cela que coa axuda do pobo irmandi�o loitara pola independencia de Galicia, o noso Vicetto, inasequible � desalento, rectificando no secundario (os irmandi�os) pero salvando o principal (Galicia), cambia de tercio e presenta agora � mariscal, xunto a Pedro Madruga, combatindo no bando da Beltraneja pola independencia de Galicia... co auxilio dos irmandi�os. Invenci�n que far� fortuna na historiograf�a galeguista, pese a que as fontes din todo o contrario.

O propio Vicetto tivo de ler o nobiliario de Aponte, posto que el mesmo ed�tao por vez primeira � fin do tomo VI da s�a Historia de Galicia, que a �nica referencia en col de Pardo de Cela e a guerra de sucesi�n � unha modesta participaci�n do mariscal no cerco dos realistas a Pedro Madruga en Pontevedra187. Sen embargo, facendo mal uso da s�s imaxinaci�n, pensando con certeza que o Ser Supremo da patria todo o permite, escribe que o mariscal Pardo de Cela no norte e o Conde de Cami�a no sur: reusaban obedecer � los actuales monarcas de Espa�a imperando � nombre de la princesa Do�a Juana, que vi�a ser un pretesto, era lo subjetivo; lo objetivo al parecer, era dominar sus respectivas regiones por s� y para s�...: �ltimos esfuerzos de la raza sueva, encarnados en aquellos dos nobles, aspirando � la independencia de Galicia188.

T�dolos se�ores galegos quer�a dominar nas s�as rexi�ns sen interferencias dos oficiais reais, tanto os isabelinos como os amigos de Portugal; diso non se pode inferir que quer�an a separaci�n de Galicia, m�is a�nda se sabemos que a nobreza galega (entre o Mi�o e o Cant�brico) mantivo � longo de toda a Idade Media, dende o s�culo VI ata o s�culo XV, nesa dial�ctica de defender os seus estados, sen sa�r do marco pol�tico castel�n-leon�s, intervindo nas loitas pol�ticas de Castela con tal fin.

O �nico dato pro-Beltraneja esgrimido189 � o enfrontamento de Pardo de Cela con Ladr�n de Guevara en Viveiro (1476), pero s� a imaxinaci�n fai colexir deste conflicto un cambio de bando pol�tico do mariscal190, que antes de que remate o ano comparte con Guevara o mencionado asedio de Pontevedra. A ningu�n se lle ocorre, por exemplo, dicir que o arcebispo Fonseca ou o Conde de Lemos por ter problemas de poder con Acu�a e Chinchilla, e cos propios Reis Cat�licos, sexan partidarios dos portugueses e da escisi�n de Galicia. Claro que tam�n � certo que ning�n deles foi sumariamente executado polos representantes da monarqu�a.

Outra operaci�n historiogr�fica de Vicetto -que tivo menos �xito- foi po�er �s irmandi�os detr�s do mariscal imaxinado, pro-Beltraneja e pro-independencia, que s�lo alent� � estas [�s irmandades] cuando luchaban contra el clero mindoniense � contra los partidarios de Isabel I, absorbiendo en este sentido las [irmandades] del obispado en sus huestes191. Recordemos que os irmandi�os de Mondo�edo eran na realidade hist�rica inimigos do mariscal, e que para nada apoiaron a este na loita que nunca exist�u en favor da Beltraneja. Pero hab�a que transformar a revoluci�n social en revoluci�n pol�tica. Despois da morte de Enrique IV (1474) Vicetto di (prorrogando arbitrariamente o tempo da revolta) que la revoluci�n popular de Galicia (os vil�ns contra os nobres) tom� nueva fase, haci�ndose m�s eminentemente pol�tica, transf�rmase nunha revoluci�n pol�tica � mejor

dicho din�stica192.

�A revolta irmandi�a foi unha revoluci�n pol�tica?. Si, porque foi unha gran revoluci�n social, porque presentou o problema do poder, constitu�ndo a Xunta da Santa Irmandade do Reino de Galicia (orixe indubidable da actual Xunta de Galicia) en nome do rei de Castela, Enrique IV, a quen apoiaron politicamente as irmandades de Galicia na s�a pugna civil co pr�ncipe Alfonso e a nobreza de Castela. As� como apoiaron os ex-irmandi�os a Fonseca cando asediou � Conde de Cami�a e �s portugueses en Pontevedra, segundo contan os testemu�os de Pleito Tabera-Fonseca, que falan asimesmo do sost�n popular a Acu�a e Chinchilla cando se puxeron a derrocar, entre 1480 e 1483, as fortalezas reedificadas despois da sublevaci�n irmandi�a (entre elas A Frouxeira).

Todo o anterior transp�rtanos do mito � historia de Galicia, a cal por outra banda non existir�a sen Vicetto, Murgu�a, Villar Ponte, Risco e Castelao, quen adem�is nos legaron un proxecto de pa�s, unha conciencia nacional, unha patria pola que se pode loitar sen abandonar nen o punto de vista popular (cando os feitos do pobo galego o merezan) nen o punto de vista da ciencia.

Pasar dunha precursora e decimon�nica historia de Galicia constru�da ideoloxicamente a unha historia de Galicia fundada en datos certos, implica un proceso de renovaci�n historiogr�fica que, acelerado durante os �ltimos vinte anos, tivo lugar paralelamente � posta � d�a do nacionalismo galego: a ambos procesos de posta � d�a adicamos este traballo.

 

 



* Publicado,nunha primeira versi�n reducida, en Mitos de la historiograf�a galleguista, Manuscrits. Revista d�hist�ria moderna, n� 12, Barcelona, 1994, pp. 245-266.

 

[1] C arlosBARROS, A base material e hist�rica da naci�n en Marx e Engels, Dende Galicia: Marx. Homenaxe a Marx no 1� centenario da s�a morte, A Coru�a, 1985, pp. 139-207

 

[2] Carlos BALI�AS, Defensores e traditores: un modelo de relaci�n entre poder mon�rquico e oligarqu�a na Galicia altomedieval (718-1037), Santiago, 1988.

[3] O car�cter tradicional eacontecimental da historiograf�a galeguista, o seu propio contido, deixou f�ra do proceso de mitificaci�n os feitos que reflexan as realidades hist�ricas m�is profundas, sexa econ�mico-sociais sexa mentais.

 

 

[4] Ram�n VILLARES, A Historia, Vigo, 1984, p. 26.

.

[5] Non hai probas disto que asevera Vicente RISCO: la fama del Medulio se extendi� ampliamente, por sus proporciones de gesta heroica, Historia de Galicia, Vigo, 1971 (2� ed.), p. 34.

 

[6] Alfonso RODR�GUEZ CASTELAO,Sempre en Galiza, Madrid, 1977, (2� ed.), p. 35.

[7] �Qu� importa que o heresiarca Prisciliano fose decapitado en Tr�veris e que o seu sangue fose o xerme da reforma cat�lica e do libre pensamento!, Alfonso RODR�GUEZ CASTELAO, Alfonso, op. cit., p. 36.

 

[8] Os suevos resultaron conquistados polos invadidos e triunfou a insularidade �tnica e cultural do noso pa�s, Sempre en Galiza, p. 262; el proceso de asimilaci�n de los germanos por parte de la poblaci�n galaico-romana ha sido en realidad posterior a la integraci�n en el reino hispano-visigoda en 585, Casimiro TORRES, Galicia sueva, Santiago, 1977, p. 265.

 

[9] Sempre en Galiza, p. 262.

 

[10] Os suevos �crearon nuestra esplendente NACIONALIDAD, nos infiltraron las salvadoras doctrinas del cristianismo y echaron las bases sobre que descans� aquella monarqu�a, forma constitutiva de la organizaci�n pol�tica�, Jos� RODRIGUEZ GONZALEZ, Compendio de la historia general de Galicia, Santiago, 1928, p. VI.

[11] Manuel MURGUIA, Historia de Galicia, III, 1888; ed. f�csimil, vol. V, A Coru�a, 1979p. 157.

[12] Destaquemos � respecto a posici�n cr�tica de Claudio S�NCHEZ ALBORNOZ, En los albores del culto jacobeo, Compostellanum, vol. XVI, 1-4, pp. 37-72.

[13] �Con independencia da certeza ou non da presencia dos restos do ap�stolo no tal ed�culo, axi�a convertido en templo (aceptada moi parcialmente pola historiograf�a), o m�is importante a suli�ar � a rapidez con que se difunde o culto xacobeo�, Ram�n VILLARES, A historia, p. 67; v�xase para m�is informaci�n, Fernando L�PEZ ALSINA, La 'inventio' del cuerpo de Santiago, Historia de Galicia, fasc. 13, Vigo, 1991.

 

[14] Sempre en Galiza, p. 51; a lex�timatradici�n culta heterodoxa que identifica os restos con Prisciliano no n prosperou , nin pod�a prosperar, ante a profundidade, a longa duraci�n e o car�cter internacional da crenza xacobea.

 

[15] �dem, pp. 268, 427.

 

 

[16] ... e se disp�is nos faltou a vontade de independencia foi porque o sepulcro de Sant-Iago concentrou ao seu derredor a vida suprema de Galiza, e a cibdade -a�nda que se chame Compostela- non pod�a saber da potente realidade galega, �dem, p. 263.

[17]Manuel MURGU�A,Don Diego Gelm�rez, A Coru�a, 1898, pp. 9, 11, 41, 46, 163.

 

 

[18] Gordon BIGGS, Diego Gelm�rez, First Archbishop of Compostela, Washington, 1949 (trad. gal. Vigo, 1983); Reyna PASTOR, Diego Gelm�rez: una mentalidad al d�a. Acerca del rol de ciertas �lites de poder, Conflictos sociales y estancamiento econ�mico en la Espa�a medieval, Barcelona, 1973, pp. 103-131.

 

[19] Sempre en Galiza, pp. 37, 66, 224.

 

 

[20] �Os galegos admiramos o talento caciquil de Xelm�rez; pero non estamos tristes por i�orarmos a data da s�a morte e a sepultura en que xace, porque traicionou os nosos anceios e desviou as nosas enerx�as, creando un Emperador para Toledo en vez de formar un Rei para Compostela�, �dem, p. 277.

 

[21] Sempre en Galiza, pp. 36-38.

 

[22] �dem, pp. 37, 265, 335.

[23] �dem, p. 335.

.

[24] �dem, p. 225.

 

[25] Carlos BARROS, C�mo construye su objeto la historiograf�a: los irmandi�os de Galicia, Hispania, n� 175, 1990, pp. 855 ss.

 

 

[26] Carlos BARROS,Mentalidad y revuelta en la Galicia irmandi�a: favorables y contrarios, Santiago de Compostela, 1989, pp. 519-524.

 

[27] Carlos BARROS, Revuelta de los irmandi�os. Los gorriones corren tras los halcones, Historia de Galicia, fasc. n� 24, Vigo, 1991, pp. 455-460.

 

[28] Sempre en Galiza, p. 372.

 

[29] �dem, pp. 312-313.

 

[30] �dem, p. 67.

 

[31] Ibidem.

 

[32] Xos� Ram�n BARREIRO FERNANDEZ, El levantamiento de 1846 y el nacimiento del galleguismo, Santiago, 1977, pp. 230-231.

 

[33] Sobre o papel sobresa�nte que xoga a Idade Media na visi�n que nos d� Castelao da historia de Galicia, v�xase Alfonso MATO DOM�NGUEZ, Unha lectura de Castelao: o debate sobre a historia de Galicia en Sempre en Galiza, Actas Congreso Castelao, Santiago, 1989, pp. 383-385, 389.

 

[34] Sempre en Galiza, p. 466.

 

35Redactada baixo o r�xime de Franco (1� ed. 1952) cun ton m�is ben neutro, al�nxase da explicitude nacionalista de traballos historiogr�ficos anteriores como o prefacio � historia sint�tica de Galicia de Ram�n VILLAR PONTE (1927).

36 MATO DOM�NGUEZ, Alfonso, Historiograf�a, Gran Enciclopedia Gallega, tomo 17, p. 138.

37 VICETTO, Benito, Historia de Galicia, VI, Ferrol, 1872; ed. f�c., Lugo, 1979, p. 130.

 

38BARROS, Carlos, C�mo construye su objeto la historiograf�a: los irmandi�os de Galicia, Hispania, n� 175, 1990, pp. 855-862.

39 �dem, pp. 862-866.

40 Discurso preliminar, p. 45.

41 G. BERAMENDI, Xusto, Introducci�n a Manuel MURGU�A, Galicia, I, Vigo, 1982, p. XX.

42 En 1890 cr�ase a Asociaci�n Regionalista Gallega, primeira forza pol�tica estrictamente galega, presidida por Murgu�a, que suscribe: por encima de toda idea pol�tica deben estar siempre el amor a la patria y los intereses regionales, �dem, pp. XXI-XXIII.

43 MURGU�A, Manuel, Or�genes y desarrollo del regionalismo en Galicia, Barcelona, 1890. Publica Vicente RISCO, Manuel Murgu�a, Vigo, 1976, p. 145.

 

44 Ibidem.

45 Or�genes y desarrollo del regionalismo, p. 151; ref�rese sen d�bida �s confederaci�ns nobiliarias formadas entre a revolta irmandi�a e a revolta dos comuneros, entre as que destaca a que se constitu�u contra Acu�a e logo da decapitaci�n de Pardo de Cela.

 

46 Non � as�, sen embargo, no terreo cultural, onde se reco�ece o papel do pobo na creaci�n e conservaci�n da l�ngua e das tradici�ns galegas; as�, cando os se�ores chegan a traicionar a Galicia, escribe Castelao, cont�bamos co poder m�xico da terra e do povo, que fixeron posible a perduraci�n de nosa nacioalidade, Sempre en Galiza, p. 278.

 

47 Sempre en Galiza, p. 381.

 

 

49 Nas s�as obscuras concencias pu�aba o alborexo d-unha nova di�idade galega, cic�is tan varil como a que enxendrou Portugal.Empezaban a sent�rense galegos galegos por enriba de todo, �dem, p. 371.

 

50 �dem, p. 381.

 

51 BARROS, Carlos, Mentalidad y revuelta en la Galicia irmandi�a: favorables y contrarios, Santiago de Compostela, Universidad, 1989, pp. 517 e ss.

 

52 �dem, p. 379.

 

53 ... os se�ores galegos, sendo tan inhum�ns como se conta, daban terras aos campesi�os, en condici�ns que, ben mirado, levaban en s� mesmas un certo principio de liberdade para o futuro, pois o canon foral..., �dem, p. 383.

 

54 MURGU�A, Manuel, El foro. Sus or�genes, su historia, sus condiciones, Madrid, 1882, p. 119.

 

55 Sempre en Galiza, p. 191.

 

56 �dem, p. 278.

57 �dem, pp. 224, 277.

 

58 �dem, p. 37.

 

59 �dem, p. 372.

 

60 VICETTO, Benito, Historia de Galicia, VI, pp. 188-189.

61 Exemplos de violencia contra cl�rigos para quedar cos seus cartos en GARC�A ORO, Jos�, Galicia en la Baja Edad Media, Santiago, 1977,p. 158; e contra fidalgos adversarios en DE APONTE, Vasco, Recuento de las casas antiguas del reino de Galicia, Santiago, 1986, p. 133.

 

62 DE APONTE, Vasco, Recuento de las casas antiguas del Reino de Galicia, Santiago, 1986, pp. 132, 142, 167, 170.

 

63 GARC�A ORO, Jos�, Galicia en la Baja Edad Media, Santiago, 1977, pp. 255, 258.

 

64 GARC�A ORO, Jos�, Galicia en la Baja Edad Media, Santiago, 1977, pp. 170-171.

65 FERN�NDEZ VEGA, Laura, La Real Audiencia de Galicia, III, A Coru�a, 1982, pp. 11-17.

 

66 PARDO DE GUEVARA, Eduardo, El Mariscal Pardo de Cela y la Galicia de fines del siglo XV, Lugo, 1981, p. 111.

 

67 PARDO DE GUEVARA, Eduardo, op. cit., pp. 110-111; GARC�A ORO, Jos�, op. cit., pp. 157-158.

68 Ibidem.

 

69 Ibidem.

70 SAAVEDRA, Pegerto, Econom�a, Pol�tica y Sociedad en Galicia: la provincia de Mondo�edo, 1480-1830, Madrid, 1985, p. 34; Da Idade Media a Idade Moderna: As bases do Antigo R�xime Galego, III Xornadas de Historia Galega, Ourense, 1986..

 

71 BARROS, Carlos, Vivir sin se�ores. La conciencia antise�orial en la Baja Edad Media gallega, Se�or�o y feudalismo en la Pen�nsula Ib�rica (siglos XII-XIX), Zaragoza, 11/14 de decembro de 1989, pp. 628-630; Mentalidad justiciera de los irmandi�os, siglo XV, Madrid, 1990.

 

72 Declaraci�n oral dun veci�o de Monforte no Pleito Tabera-Fonseca, RODR�GUEZ GONZ�LEZ, �ngel, Las fortalezas de la Mitra compostelana y los irmandi�os, I, Pontevedra, 1984, p. 162.

 

73 MOLINA, Bartolom�, Descripci�n del Reyno de Galicia, 1550, Mondo�edo, Madrid, 1675, p. 107; asimismo le derrocaron los irmandi�os las restantes fortalezas de su propiedad, Memorial de la Casa de Saavedra, Granada, 1674, p. 139.

74 BARROS, Carlos, C�mo construye su objeto la historiograf�a : los irmandi�os de Galicia, Hispania, n� 175, 1990, pp. 861-862.

75 BARROS, Carlos, Mentalidad justiciera de los irmandi�os, siglo XV, Madrid, 1990, p. 229

 

76 PARDO DE GUEVARA, Eduardo, op. cit., p. 111, n� 43.

 

77 MAY�N FERN�NDEZ, Francisco, El Mariscal Pardo de Cela y la Iglesia de Mondo�edo a la luz de nueva documentaci�n hist�rica, Viveiro, 1962, p. 38.

 

78 MAY�N FERN�NDEZ, Francisco, op. cit., pp. 43-45; PARDO DE GUEVARA, Eduardo, op. cit., 133-138.

79 DE APONTE, Vasco, op. cit., p. 232.

80 GARC�A ORO, Jos�, op. cit., p. 258.

81 GARC�A ORO, Jos�, op. cit., pp. 145-149.

82 DEL PULGAR, Fernando, Cr�nica de los Reyes Cat�licos, BAE n� 70, pp. 380-381, 432.

83 DE APONTE, Vasco, op. cit., p. 253.

84 DE APONTE, Vasco, op. cit., p. 254.

85 DE APONTE, Vasco, op. cit., p. 148.

86 �dem, pp. 230, 232.

 

87 MAY�N FERN�NDEZ, Francisco, op. cit., p. 44.

88 GARC�A ORO, Jos�, op. cit., p. 160.

89 GARC�A ORO, Jos�, op. cit., pp. 161-163; MAY�N FERN�NDEZ, Francisco, op. cit., p. 49-51.

90 Archivo General de Simancas, Registro General del Sello, fol. 67.

91 FERN�NDEZ VEGA, Laura, La Real Audiencia de Galicia, II, Santiago, A Coru�a, 1982, p. 249, n� 2.

92 Publica MAY�N FERN�NDEZ,Francisco, op. cit., pp. 54-55.

93 GARC�A ORO, Jos�, op. cit., p. 163.

 

94 PARDO DE GUEVARA, Eduardo, op. cit., p. 147, n� 15 (segue a Aponte).

 

95 MAY�N FERN�NDEZ, Francisco, op. cit., p. 56.

 

96 DE APONTE, Vasco, op. cit., pp. 253-254.

 

97 �dem, p. 253.

 

98 MAY�N FERN�NDEZ, Francisco, op. cit., p. 56.

99 DEL PULGAR, Fernando, Cr�nica de los Reyes Cat�licos, BAE, n� 70, p. 357.

100 BARROS, Carlos, Violencia y muerte se�orial en Galicia a finales de la Edad Media, Studia Historica, Salamanca, 1991, pp. 125, 133-134.

101 �dem, p. 134.

102 DE APONTE, Vasco, op. cit., p. 260.

103 GARC�A ORO, Jos�, op. cit., p. 167.

104 FERN�NDEZ VEGA, Laura, La Real Audiencia de Galicia, III, pp. 10-11.

105 �dem, p. 14.

106 �dem, pp. 12-13, 16-17.

 

107 DEL PULGAR, Fernando, op. cit., p. 357.

108 RODR�GUEZ GONZ�LEZ, �ngel, Las fortalezas de la Mitra compostelana y los irmandi�os, I, Pontevedra, 1984, pp. 134, 137, 176, 188, 245, 417, 420, 425, 428, 489, 565.

109 �dem, p. 215; o mesmo di APONTE, op. cit., p. 123.

110 Esta situaci�n non se corresponde coa realidade actual do nacionalismo galego, reconstru�do sobre unha base popular m�is clara que o nacionalismo hist�rico, sobre o cal se centra a nosa cr�tica historiogr�fica.

111 FERN�NDEZ VEGA, Laura, La Real Audiencia de Galicia, I, p. 108; o gobernador sa�nte en ning�n momento perde o favor real, en 1493, t�molo de virrei en Sicilia en nome dos Reis Cat�licos, RAH, Colecci�n Salazar y Castro, tomo I, fol. 217-218.

 

112 A confederaci�n nobiliaria inmediatamente posterior dos nobres que en marzo quer�an levar os Reis � Corte, de que nos d� noticia APONTE, � unha proba, v�xase a nota 106.

 

113 L�PEZ FERREIRO, Antonio, Galicia en el �ltimo tercio del siglo XV, Vigo, 1968, p. 111.

 

114 ...y el rey le asegur� la vida porque le sirvi� en la de M�laga, mas nunca le quiso ver, DE APONTE, Vasco, op. cit., pp. 123-124; a relaci�n amigable de L�pez de Haro e Diego de Andrade evidencia os cambios ocorridos a partires do remprazamento de Acu�a.

 

115 GARC�A ORO, Jos�, op. cit., p. 169.

 

116 �dem, p. 174.

 

117 Bolet�n de la Comisi�n de Monumentos de Lugo, IX, pp. 33-34.

 

118 GARC�A ORO, Jos�, op. cit., pp. 165-169.

 

119 Bolet�n de la Comisi�n de Monumentos de Lugo, VII, pp. 77-79.

 

120 �LVAREZ BL�ZQUEZ, Jos� Mar�a, Literatura popular gallega en torno a Pardo de Cela, Cuadernos de Estudios Gallegos, 62, 1965, pp. 350-378; PARDO DE GUEVARA, Eduardo, op. cit., pp. 185-196.

 

121 Os Pardo, os Ribadeneiras, os Saavedra, os Ron, os Miranda, os Bola�o, e outros m�is, se temos en conta as vodas das s�as netas.

 

122 Memorial de la Casa de Saavedra, Granada, 1674, fol. 138.

 

123 PARDO DE GUEVARA, Eduardo, op. cit., p. 188.

 

124 Sabemos que a apropiaci�n das rendas reais � aducida polos reis como motivo da confiscaci�n de bens logo do degolamento, GARC�A ORO, Jos�, op. cit., p. 166.

 

125 FERN�NDEZ VEGA, Laura, La Real Audiencia de Galicia, III, pp. 16-17.

 

126 Memorial, fol. 138.

 

127 GARC�A ORO, op. cit., p. 168.

 

128 Sobre o car�cter de agravio insoportable das mortes nas confrontaci�ns sociais xa escribimos en Mentalidad justiciera de los irmandi�os, siglo XV, p. 52.

 

129 A versi�n A fala de que fue convocado a la Corte muitas veces.

 

130 PARDO DE GUEVARA, Eduardo, op. cit., pp. 185-188.

 

131 �dem, p. 188.

 

132 O cambio de actitude prod�cese no referente �s choques coa igrexa de Mondo�edo e � desobediencia �s reis, polo dem�is porf�a o autor en lava-la imaxe do ilustre ascendente: esta es la historia del Mariscal Pedro Pardo depurada de otras patra�as que cuentan de el; ref�rese a que se dic�a que hab�a dado un abrazo apretado a un se�or obispo, e a que los deudos de el havian muerto al Alcalde mayor de Mondo�edo que se retiraba de la Ciudad por su muerte (�dem, p. 193); toda esta proliferaci�n de tradici�ns en favor e en contra mostra o forte impacto da morte violenta de Pedro Pardo nas mentalidades da �poca.

 

133 M�is interesada no discurso narrativo que na exactitude dos feitos e das datas, salvo d�as que son vitais para a intenci�n da narraci�n: o d�a e ano da prisi�n e da execuci�n.

 

134 � xeito sumario dos irmandi�os cando asaeteaban �s malfeitores, pero degol�ndoo en atenci�n � s�a condici�n de cabaleiro.

 

135 Castelao presenta algo semellante � acusar de quintacolumnismo �s irmandi�os que atacaron � nobreza en vez de a apoiar e defendela fronte �s reis de Castela.

 

136 Memorial, fol. 137.

 

137 Ibidem.

 

138 �dem, fol. 137v; en ningunha das versi�ns v�n iso de que a s�a cabeza sa�u rodando dicindo �credo, credo, credo!, invenci�n posterior � Relazon e que sorprendentemente a�nda

atopamos nas historias de Galicia recentes, VILLARES, Ram�n, A Historia, p. 96; VICETTO di que o responsable da invenci�n � o clero, Historia de Galicia, VI, p. 197.

 

139 Memorial, fol. 137 v; o mesmo argumento foi esgrimido para xustificar o axustizamento da familia do zar polos bolcheviques, e o de Ceaucescu en Rumania en 1989.

 

140 PARDO DE GUEVARA, Eduardo, op. cit., p. 191.

 

141 Publica FERN�NDEZ VEGA, Laura, La Real Audiencia de Galicia, III, pp. 7-9.

 

142 �LVAREZ BL�ZQUEZ, Jos� Mar�a, op. cit., p. 363.

 

143 Memorial, fol. 137 v.

 

144 PARDO DE GUEVARA, Eduardo, op. cit., p. 188; �LVAREZ BL�ZQUEZ, Jos� Mar�a, op. cit., p. 363.

 

145 �LVAREZ BL�ZQUEZ, Jos� Mar�a, op. cit., 366-367.

 

146 BARROS,Carlos, Vivir sin se�ores. La conciencia antise�orial en la Baja Edad Media gallega, Actas del Congreso Se�or�o y feudalismo en la Pen�nsula Ib�rica (siglos XII-XIX), Zaragoza, Instituci�n Fernando el Cat�lico, 1991, pp. 617-655 (en prensa).

 

147 PARDO DE GUEVARA, Eduardo, op. cit., p. 188.

 

148 VICETTO, Benito, Los hidalgos de Monforte, II, A Coru�a, 1903 (5� ed.), p. 425.

 

149 �dem, p. 431.

 

150 �dem, pp. 54, 60, 70, 418, 422-423.

 

151 BARROS, Carlos, C�mo construye su objeto la historiograf�a: los irmandi�os de Galicia, Hispania, n� 175, 1990, pp. 855-862.

 

152 Los hidalgos, I, p. 55.

 

153 Los hidalgos, II, p. 57.

 

154 �dem, p. 426.

 

155 A insistencia da historiograf�a galeguista dende os seus comezos na pedagox�a do martirio revela unha vocaci�n fatalista que contrib�e a explicar a s�a marxinalidade ata tempos moi recentes.

 

156 �dem, pp. 62, 70, 71, 73, 419, 421.

 

157 �dem, p. 56.

 

158 Atopamos unha referencia pero s� insin�a a relaci�n entre dito suposto ali�amento co tam�n suposto independentismo: El Mariscal Pardo de Cela, invocando los derechos de la Beltraneja, se pone � la cabeza de los hermanos de Galicia, �dem, I, p. 55.

 

159 �dem, II, pp. 56-57; o igualitarismo fraternal e a s�a modernidade ser�a aplicable �s irmandi�os, pero nunca �s cabaleiros feudais da �poca.

 

160 En cambio, que mencionara tan pouco a Pardo de Cela, como so�a queixarse Vicetto, �non favoreceu a invenci�n da vida do mariscal?.

 

161 Los hidalgos, II, pp. 422-423.

 

162 Ibidem.

 

163 �dem, pp. 57-58.

 

164 Certamente a maior�a dos dirixentes irmandi�os, os m�is co�ecidos no seu tempo, non foron nobres sen�n cidad�ns e campesi�os, Vicetto mostra unha gran perspicacia � facer notar ese protagonismo popular, as� como a participaci�n de eclesi�sticos (est� probada a existencia de can�nigos que foron deputados irmandi�os), pero os seus l�mites mentais e ideol�xicos imped�anlles maxinar unha revoluci�n non dirixida por membros da clase dirixente, por iso fai caudillos principais a Pardo de Cela e a Pedro Madruga, que eran personaxes importantes do s�culo XV de Galicia, inxenuamente con iso quer�a tam�n o noso liberal decimon�nico dar maior relevo � revoluci�n dos irmandi�os.

 

165 Los hidalgos, II, p. 421.

 

166 Los hidalgos, II, p. 421.

 

167 �dem, pp. 150-151; sobre a vontade independentista da nobreza e sobre todo de Pardo de Cela, v�xase adem�is, �dem, pp. 52, 56, 70.

 

168 Los hidalgos, II, p. 432.

 

169 �dem, p. 54, n� 1.

 

170 Historia de Galicia, VI, p. 94.

 

171 �dem, VII, p. 239, n� 1.

 

172 Os circunloquios mostran todo o que costa a Vicetto desprenderse das s�as invenci�ns, a�nda que sexa parcialmente; � digno de admiraci�n por iso.

 

173 Historia, VI, pp. 202-203.

 

174 �dem, p. 203.

 

175 �dem, p. 204.

 

176 �dem, pp. 94, 109, 203.

 

177 �dem, p. 203.

 

178 � en 1926 cando publica COUSELO BOUZAS o seu libro baseado no Pleito Tabera-Fonseca con este dato.

 

179 A�nda os grandes adversarios de Lanz�s eran os Andrade.

 

180 Porque non existen fontes que o corroboren, falla pois o criterio e a proba da verificaci�n.

 

181 �dem, pp. 109-112, 130.

 

182 �dem, p. 112.

 

183 �dem, p. 130.

 

184 �dem, p. 126, n�. 1.

 

185 PublicaVICETTO, Benito, Historia, VI, pp. 407, 464; na edici�n de D�AZ Y D�AZ que estamos citando, Recuento, pp. 107, 225.

 

186 RODR�GUEZ GONZ�LEZ, �ngel, Las fortalezas de la Mitra Compostelana y los irmandi�os, I, Pontevedra, 1984, p. 126.

 

187 Historia, VI, p. 468.

 

188 �dem, pp. 77, 92, 175, 189 e 193 (citando a �lvarez Villamil), 204 (vacila respecto � presunci�n de independentismo).

 

189 �dem, p. 189.

 

190 Subxace sempre na manipulaci�n unha mentalidade dogm�tica, isto �, simplificadora e simplista: se estaba contra os reis, estaba por Galicia, quer�a a independencia.

 

191 �dem, p. 203.

 

192 �dem, pp. 130-131.


 [CB1]

 [CB2]

Esta web utiliza cookies propias y de terceros para su correcto funcionamiento y para fines analíticos. Al hacer clic en el botón Aceptar, acepta el uso de estas tecnologías y el procesamiento de tus datos para estos propósitos. Ver Política de cookies
Privacidad