Mitos da historiograf�a
galeguista*
Carlos Barros
�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Universidade de Santiago
O nacionalismo galego rastrexa na historia a demostraci�n do
ser nacional de Galicia. Para afirmar a personalidade galega pon o acento nos
feitos hist�ricos diferenciais, busca un f�o conductor dunha Historia de
Galicia distinta da Historia de Espa�a oficial. Na s�a
intenci�n ideol�xica, a historiograf�a galeguista non se separa da
historiograf�a nacionalista en xeral.
Historiograf�a nacionalista
�Que aportou o nacionalismo � historiograf�a?. Preguntas e
problemas, investigaci�ns e respostas, que enriquecen o co�ecemento hist�rico �
facer emerxer un suxeito, a naci�n, que en bastantes casos a�nda ocupa un rol
secundario nos discursos historiogr�ficos, especialmente cando se trata de
naci�ns sen Estado. O que xa non � exactamente o caso de Galicia, Euskadi e
Catalunya, toda vez que a asunci�n, nos �ltimos quince anos, de
responsabilidades estatais por medio das s�as instituci�ns auton�micas,
transformou en maior ou menor grao a ideolox�a nacionalista nunha ideolox�a
oficial m�is, a�nda que en Galicia (en senso estricto o nacionalismo est� a�nda
na oposici�n) o proceso est� moi lonxe das cotas hexemonizadoras acadadas, por
exemplo en Catalunya no proceso de reconversi�n ideol�xica.
A funci�n necesaria do nacionalismo, isto �, dotar a unha
comunidade dunha identidade colectiva e dunha conciencia solidaria dos seus
intereses, potenciar o emprego e desenvolvemento do idioma e da cultura
nacionais, descubrir e promover o co�ecemento da historia propia, trast�case no
seu contrario cada vez que a reivindicaci�n da naci�n traspasa o umbral do
discurso racional.
Isto
significa, no plano historiogr�fico no que se move este traballo, cando se
inventa e manipula a historia ou se mante�en contra vento e marea
interpretaci�ns desafiuzadas pola investigaci�n m�is recente.
Os avances fundamentais da historiograf�a en Espa�a, durante
as d�as d�cadas pasadas, socavaron as bases das vellas historias nacionais,
refer�monos � concepci�n da historia de Espa�a divulgada durante o franquismo e
tam�n �s historias de Galicia, Euskadi, Catalunya, refeitas e difundidas �
mesmo tempo, cando o centralismo da dictadura era o inimigo a bater. Se ben a
orixe dos dislates historiogr�ficos est� as m�is das veces en autores do s�culo
XIX ou comezos do s�culo XX, debedores dun baixo nivel dos co�ecementos
historiogr�ficos.
O dilema de aceptar ou non as novas evidencias
historiogr�ficas que poden cuestionar mitos nacionalista, � m�is pol�tico que
historiogr�fico. O historiador non pode negar os resultados das investigaci�ns
sen renunciar � s�a funci�n (alg�ns o fan). O home pol�tico, menos urxido en
seguir os dictados da ciencia, ubicado na curta duraci�n, mide m�is os custes
pol�ticos das desmitificaci�ns. O historiador profesional que renuncia � s�a
funci�n cr�tica moi mal servizo presta non s� � historia, sen�n tam�n �
nacionalismo, � historia do seu pa�s. Un discurso pol�tico, un proxecto de
reconstrucci�n nacional, que non busque fundamento na verdade hist�rica, labra
dende logo a s�a propia derrota.
A necesaria desmitificaci�n das historiograf�as nacionalistas
non quere dicir, por tanto, rexeitamento da naci�n como tema de investigaci�n
acad�mica, inclu�da a naci�n de naci�ns (o caso real de Espa�a; o caso virtual
de Europa), m�is ben o contrario. E para avanzar na recuperaci�n e posta � d�a
das historiograf�as nacionais, o historiador ten de resistir presi�ns
deformadoras que ve�en tanto do nacionalismo como do antinacionalismo que, por
reacci�n e/ou ignorancia, n�gase sen m�is a reco�ecer feitos diferenciais
obxectivamente demostrables e subxectivamente desexables (tam�n polo
historiador que pensa a�nda que hai que estudiar o pasado para constru�r o
futuro). Non se trata pois de predicar unha trasnoitada e in�til
neutralidade do historiador, sen�n de animar discursos pol�ticos
nacionais e nacionalistas baseados en verdades historiogr�ficas. Nada m�is
sinxelo, polo menos dende o punto de vista do historiador de oficio.
Entre o independentismo e a integraci�n
O problema que presentou sempre a historia real de Galicia �
historiograf�a nacionalista � a feble tradici�n de confrontaci�n de Galicia con
Castela, o Estado espa�ol ou Espa�a. Tr�tase dunha peculiaridade nacional m�is
de Galicia, pa�s que polo demais def�nese historicamente, obxectiva e
subxectivamente, pola continuidade dunha poboaci�n sobre un territorio, por
unha lingua, cultura e historia propias, por unha conciencia nacional, por
unhas compartidas condici�ns de producci�n � longo do tempo[1].
A conciencia nacional dos galegos manifestouse historicamente
dun xeito m�is positivo que negativo. Non � bo nen malo: � a patria que
herdamos, que tentamos comprender, que reivindicamos, que queremos transformar.
A falla dunha tradici�n independentista das clases dirixentes, sobre todo nas
Idades Moderna e Contempor�nea, fixeron do autonomismo e do federalismo o punto
b�sico de referencia para os proxectos nacionalistas de Galicia. O nacionalismo
galego nen foi nen � independentista, pero o que hoxe pode ou non debe ser,
�gustar�a tanto que alomenos tivera ocorrido no pasado!.
A inexistencia de Galicia no pasado como entidade pol�tica
separada -coas excepci�ns medievais que mencionaremos- ten dificultado a
construcci�n dunha concepci�n hist�rica de Galicia por parte duns te�ricos
nacionalistas que percuraban, e non atopaban m�is que escasa e
circunstancialmente, na Galicia doutros tempos unha Irlanda ou unha colonia
terceiromundista en loita pola s�a independencia nacional. A frustraci�n que
iso supuxo est� a�nda presente no discurso nacionalista galego, obstaculizou
ata agora unha xusta -isto �, complexa- valoraci�n da real historia de Galicia,
e en particular da tradici�n de revolta do pobo galego.
Durante os mil anos que van dende a implantaci�n dos suevos
en Galicia (411) ata a chegada con plenos poderes do gobernador Fernando de
Acu�a en nome dos Reis Cat�licos (1480), �exist�u como tal o reino de Galicia?.
Si, � inicio da Idade Media como reino suevo de Galicia. A representaci�n
social de pertenza que ti�an os galegos, alomenos na Baixa Idade Media, m�is
al� da localidade ou xurisdicci�n era o reino de Galicia, en todo caso como tal
reino se identificaba Galicia na documentaci�n real. A Galicia medieval foi un
reino sen rei propio, un reino s�bdito dos reis asturianos-leoneses-castel�ns.
Con todo, houbo breves e significativos per�odos en que exist�u un rei de
Galicia: ben como consecuencia do reparto da herencia dun rei cristi�n do
occidente peninsular, ben como plataforma previa para a conquista da Coroa
castel�n-leonesa, herdeira da unificada monarqu�a goda que absorbeu Galicia no
s�culo VI. En ambos casos, o resultado final foi a reintegraci�n de Galicia na
monarqu�a castel�n-leonesa, mais adem�is diso, ditos movementos reflexaron con
non menos claridade: a) a entidade pol�tica diferenciada de Galicia na Alta
Idade Media, b) o empuxe independentista dun sector da nobreza, � que se
buscaba satisfacer a mi�do cando se nomeaba un rei para Galicia.
Entre o s�culo V e o s�culo XII os se�ores de Galicia oscilan
pois entre o independentismo e a integraci�n na monarqu�a occidental, entre as
revoltas nobiliarias contra o seu soberano, o rei de Oviedo, Le�n ou Toledo, e
a percura da maior influencia na Corte. Con frecuencia ambas estratexias se
unifican: as rebeld�as nobiliarias de Galicia constit�en un aspecto da loita
polo poder, e frecuentemente pola mesma Coroa, en Asturia, Le�n e Castela[2]. Non
obstante, � fin a contradicci�n de fondo agroma e, a inicios do s�culo XII, a
nobreza de Galicia esc�ndese: a) o seu sector m�is independentista sep�rase da
Coroa castel�n-leonesa formando, en 1128, o reino de Portugal coas terras da
antiga Galicia bracarense (entre o r�o Mi�o e o r�o Douro); b) o seu sector
m�is integracionista mant�n � antiga Galicia lucense (a Galicia actual m�is as
partes occidentais de Asturias e Le�n) baixo o cetro castel�n-leon�s.
O conde de Traba e o arcebispo Xelm�rez, proclaman en 1109 a
Afonso Raim�ndez como rei de Galicia (ser� o derradeiro), quen non moito
despois, en 1126, co apoio e empuxe de Galicia, � proclamado rei de Castela e
Le�n co nome de Alfonso VII, Totius Hispaniae Imperator, non estando xa
presente na s�a coroaci�n aquela nobreza galega sure�a do condado portucalense
que, dous anos despois, proclama a Afonso Enriques o primeiro rei de Portugal
independente.
Liberada do seu sector separatista, a nobreza que optou por
unha Galicia integrada na Coroa de Castela e Le�n, como medio de pesar na
pol�tica peninsular, a�nda manifesta momentos de rebeld�a na Baixa Idade Media.
Nobres galegos participan do lado de Portugal nas guerras civ�s tardomedievais
pola Coroa de Castela: 1366-1369, apoiando a Pedro I contra Enrique II;
1476-1479, apoiando a Juana a Beltraneja contra Isabel a Cat�lica. En ambos
casos a derrota do bando portuguesista, reintegracionista (que v�a o futuro de
Galicia m�is na unificaci�n Castela-Portugal que na separaci�n de Galicia),
consolida a vella tendencia integracionista. A incorporaci�n do reino de
Galicia � Espa�a reunificada dos Reis Cat�licos resulta por tanto unha
consecuencia natural da historia pol�tica da Galicia medieval. A
clase feudal a trav�s dun proceso complexo que dura toda a idade Media, e non
sempre de bo grao (como a fins do s�culo XV), afirma a integraci�n como a
mellor soluci�n �s seus problemas de clase e �s problemas de Galicia. Pola
banda dos burgueses e os campesi�os do reino medieval de Galicia non imos
atopar sequera os fugaces impulsos independentistas da nobreza: concentran
t�dalas s�as enerx�as no conflicto social interno e perseguen sempre que poden a
axuda do rei de Castela para suavizar ou eliminar o se�or�o eclesi�stico (sobre
todo as cidades) e o se�or�o laico (sobre todo os campesi�os).
Mitos e feitos hist�ricos
Os mitos da historiograf�a nacionalista galega son, na s�a
maior parte, de orixe medieval. Conforme a historia de Galicia se co�ece
mellor, os mitos caen e son sustitu�dos por feitos verificados e interpretados
con rigor. Este proceso est� a�nda por conclu�r. O retardado proceso de
difusi�n e vulgarizaci�n das novas evidencias historiogr�ficas dificulta a
posta � d�a do nacionalismo galego sobre a historia de Galicia. Outro obst�culo
est� no propio historiador profesional que �s veces deixou de facer preguntas
presentadas pola historiograf�a galeguista.
Os mitos da historia de Galicia te�en un interese espec�fico
para o investigador, son parte imprescindible da historia intelectual e un
aspecto valioso para unha historia galega das mentalidades colectivas. Pode que
o imaxinario galeguista non exprese correctamente os feitos do pasado, mais reflexa
fidelmente a ideolox�a e os valores sociais -adem�is da concepci�n de Galicia-
dunha �lite intelectual que non somentes mitificou o noso pasado, tam�n o
descubriu. A Galicia actual tivo os seus precursores en grandes intelectuais
que agora debemos e podemos revisitar dende un enfoque cr�tico e sobre todo
laico.
Repasemos os feitos hist�ricos diferenciais que foron
idealizados polos escritores e historiadores galeguistas co fin de reivindicar
Galicia e mobilizar a conciencia dos galegos. En t�dolos casos, p�rtese dun
dato hist�rico real que, unha vez seleccionado, pasa usualmente por un proceso
de reelaboraci�n que vai dende a mera interpretaci�n -en funci�n da historia de
Galicia que se quere constru�r- ata a invenci�n. O descobremento ou a revalorizaci�n
de ditos fitos hist�ricos basta, con todo, para xustificar un balance
historiograficamente altamente positivo da contribuci�n historiogr�fica de los
historiadores rom�nticos e galeguistas. Os feitos diferenciais enumerados son �
vez que mitos da historia imaxinaria de Galicia, momentos importantes da
historia real de Galicia (moitos outros acontecementos non pasaron � lenda[3]), por iso
conv�n separar � respecto o gran da palla, o dato da f�bula.
1) Celtismo. Mito fundador de Galicia para Murgu�a e
outros historiadores rom�nticos, que buscaron na raza (aria) o signo orixinario
da naci�n; non pode sosterse na actualidade esta exclusividade c�ltica da
poboaci�n castrexa[4]. A complexa
cultura dos castros xustifica plenamente a orixinalidade e unidade da Galicia
pre-romana. O celtismo supuxo unha intuici�n clara do feito diferencial
castre�o.
2) Monte Medulio. � relatar as guerras
c�ntabro-astures, Floro e Orosio (seguindo seguramente o perdido libro 35 das D�cadas
de Tito Livio) adican unhas palabras para dar nova de como un numeroso grupo de
b�rbaros cercados no Monte Medulio, preto � r�o Mi�o, e incapaces
de aturar o asedio e de ir � batalla contra os romanos, suic�danse case
todos...por temor � escravitude. A esta visi�n dos vencedores
que insin�a a cobard�a dos guerreiros galaicos, op�n o galeguismo a lenda[5] dos
celtas galegos que preferiron morrer no Monte Medulio a
deixarse dome�ar polo poder�o de Roma[CB1] [6].
Esta glorificaci�n do suicidio colectivo como o xeito m�is
sublime de loitar por[CB2] Galicia, informa dun rasgo fatalista que � moi
caracter�stico do vello nacionalismo galego. Por suposto que o loable como
tradici�n combativa (en termos contempor�neos) � a resistencia das tribus
galaico-astur-c�ntabras � ocupaci�n romana, non � o mal exemplo que sup�n a
fuxida do inimigo, e das consecuencias dunha posible derrota, morrendo
voluntariamente e deixando inermes a familiares e veci�os fronte �s tropas
invasoras.
3) Prisciliano: fundador dun movemento relixioso que
tivo gran difusi�n en Gallaecia (no pobo e tam�n no clero) durante m�is dun
s�culo, sobre todo despois da morte por decapitaci�n o ano 385 de Prisciliano,
por inmoralidade e maxia, en Tr�veris por orde do emperador M�ximo. � o
primeiro herexe condeado a morte polo brazo secular.
O priscilianismo constit�e o feito diferencial m�is
importante da historia de Galicia no plano da relixiosidade popular e culta. O
galeguismo reivindica a Prisciliano potenciando o seu recordo como m�rtir[7], � igual
que os seus seguidores no s�culo V e VI. Son indubidables as orixes
xudeu-cristi�ns da predilecci�n polos m�rtires como factor pedag�xico da
intelectualidade galeguista. Prisciliano inicia unha lista que remata no verao
de 1936 coa morte de Alexandre B�veda, dirixente do Partido Galeguista.
4) Suevos. Durante cento setenta e catro anos
(411-585) os invasores suevos crearon un reino aparte -por primeira vez- nas
terras e coas xentes da antiga provincia romana de Gallaecia[8], con
capital en Braga; p�dese dicir que � a fundaci�n de Galicia como entidade
pol�tica; � o per�odo m�is prolongado en que Galicia desfrutou de independencia
institucional. O primeiro reino cat�lico da pen�nsula�[9], rivaliza
na bibliograf�a galeguista coa Galicia celta na funci�n creadora da
nacionalidade galega[10]. A
incorporaci�n militar do cat�lico reino suevo � monarqu�a hispano-goda, obra do
arriano rei Leovixildo, senta o primeiro precedente integracionista da Galicia
medieval. Pese �s laios pola s�a destrucci�n final -infortunada
Galicia, lamenta Murgu�a[11]- a
idealizaci�n galeguista do reino suevo tivo en xeral un ton positivo. Ante o
dato da prolongada independencia, pasou a un segundo plano a integraci�n
forzada na Hispania goda.
5) Santiago. Sen d�bida o maior mito da historia de
Galicia, que o culto xacobeo transformou nunha tradici�n espa�ola e europea que
dura xa once s�culos. Non se probou que o corpo de Santiago o Maior corresponda
cos restos atopados cara os anos 20 do s�culo IX nun sepulcro romano, no lugar
onde despois se edificou a actual capital de Galicia[12]. A longa
duraci�n da crenza colectiva na predicaci�n, traslaci�n e enterramento do
Ap�stolo Santiago en Galicia, e a acci�n da Igrexa e da monarqu�a, produc�u
tales realidades hist�ricas, relixiosas e culturais, econ�micas e pol�ticas, en
col a Santiago e � Cami�o de Santiago, que a vella pol�mica sobre a invenci�n
do sepulcro quedou relegada. O historiador actual evita terciar nela e parte do
sobresa�nte feito hist�rico que supuxo e sup�n para Galicia o culto xacobeo e
as s�as consecuencias materiais[13].
Certamente o mito de Santiago non � unha invenci�n de
historiadores, elaborado no s�culo IX conv�rtese en si mesmo nunha verdade
hist�rica que o historiador est� obrigado a reco�ecer. Non obstante, subsite o
dilema -principalmente pol�tico- sobre se o historiador debe exercer ou non a
s�a funci�n cr�tica en relaci�n co car�cter incerto e lendario das orixes da
tradici�n xacobea. En todo caso, o incerto da existencia dos restos apost�licos
no ed�culo descoberto non afecta � realidade da crenza colectiva secular.
�Que xu�zo mereceu para a historiograf�a nacionalista a inventio
xacobea?. O catolicismo de boa parte dos te�ricos galeguistas animou a
reivindicaci�n de Santiago como ense�a de Galicia: a invenci�n do corpo
do Ap�stolo -�Prisciliano ou Sant-Iago?- fixo da nosa Terra un centro de
universalidade�[14]. En 1920 as
Irmandades da Fala instit�en a festa do ap�stolo, o 25 de xullo, como o D�a de
Galicia. A pesares de todo, o Castelao republicano (que non deixa de se facer
eco da tradici�n alternativa priscilianista) desm�rcase do Santiago guerreiro,
matamouros, Patr�n das Espa�as, e xulga que foi un grave erro o papel asumido
por Santiago, en nome de Galicia, na Reconquista �que soio redundar�a en
proveito e groria de Castela�[15], facendo
culpable a Santiago -e � renacemento urbano medieval- do retroceso do
independentismo medieval[16]. Esta
ambivalencia (Santiago galego e universal, si; Santiago e pecha Espa�a, non)
volta a se producir con outros mitos da historiograf�a galeguista (Xelm�rez,
nobreza do s�culo XV, irmandi�os).
6) Xelm�rez. A Historia Compostelana permitiu
co�ecer excepcionalmente ben a vida e obra do arcebispo de Santiago, Diego
Xelm�rez, en defensa da Igrexa compostelana e de Galicia, e o seu rol na
pol�tica castel�n-leonesa da primeira metade do s�culo XII. Murgu�a escrib�u un
libro laudatorio que case supera � Historia Compostelana, pois enxuiza a
Xelm�rez como a m�is grande figura p�blica da Espa�a medieval, verdadeiro l�der
do pobo (esquece a revolta comunal de 1116-1117) e art�fice da grandeza da
Galicia plenomedieval[17]. Sen
este ton haxiogr�fico outros autores vi�eron confirmar m�is recentemente a
personalidade descollante de Xelm�rez[18]. Claro
que o contexto de plenitude feudal, econ�mica, pol�tica e cultural, polo que
atravesa Santiago, o Cami�o franc�s e Galicia no s�culo XII, � a primeira causa
dos �xitos de Xelm�rez; esta dimensi�n das grandes individualidades como
producto dunha �poca, om�tese xeralmente en beneficio dunha concepci�n do devir
hist�rico que prima �s grandes personalidades e os feitos pol�ticos. A desmitificaci�n
de Xelm�rez pasa pola s�a contextualizaci�n, adem�is de pola obxectivaci�n das
fontes.
En realidade non �, de novo, a historiograf�a a que mitifica
a figura de Xelm�rez, Nu�o, Hugo e Xiraldo, os can�nigos autores da Historia
Compostelana, os responsables. E o historiador dificilmente escapa do
influxo da Historia e dos datos que ofrece, en todo caso interpretables.
Castelao, critica a Xelm�rez dicindo que a pol�tica
deste gran cacique galego fanou irremediablemente a nosa independencia,
por engrandecer a Sede compostel�n matou o pulo intuitivo de Galiza,
entreg�ndose � sorte de Castela�[19]. Todo
por causa de que o arcebispo de Santiago non quixo manter a Afonso Raim�ndez
como rei de Galicia e promov�uno a rei de Castela e Le�n, a acusaci�n � de traici�n
a Galicia; n�gaselle incluso a condici�n de m�rtir galeguista[20]. Un
cap�tulo m�is do desencanto nacionalista coa secular tendencia da historia de
Galicia a se integrar na historia de Espa�a, dando as costas � esp�rito da
independencia.
Este xu�zo cr�tico en absoluto borrou a Xelm�rez do
imaxinario colectivo galego. Primeiramente polo habitual dobre posicionamento
de se enorgullecer dos logros de Galicia e dos seus fillos (dende Prisciliano a
Pablo Iglesias[21]), que � o que
primeiro chega � gran p�blico, � vez que se cuestiona o que fixeron e como o
fixeron en funci�n da historia ideal de Galicia concebida polo nacionalismo
contempor�neo (apreciaci�ns de circulaci�n m�is restrinxida). E en segundo
lugar porque a influencia cr�tica de Sempre en Galiza (escrito entre
1935 e 1947, durante a II Rep�blica, a Guerra Civil e o exilio) � recente, se
ben atopamos na chamada biblia do galeguismo o discurso m�is
elaborado da historia nacionalista de Galicia. O papel capital de Sempre en
Galiza na resistencia cultural antifranquista e na reconstrucci�n
democr�tica do galeguismo pol�tico, est� f�ra de toda d�bida.
7) Portugal. Portugal � para o nacionalismo galego a
oportunidade perdida de Galicia. O mito galeguista de Portugal encarna o que
debeu ser a historia medieval de Galicia: afastarse de Castela e vivir
independentemente. Cel�brase o nacemento de Portugal, con toda raz�n, como un
triunfo da nacionalidade galega: Trunfamos en Portugal, dispois de
mortos; unha gran parte de Portugal � un retallo sa�do de Galiza;
As� nasceu Portugal: nun anaco de terra galega�[22].
Lamentando que Galicia enteira non seguira o cami�o da separaci�n no s�culo
XII: a Portugal faltoulle Galiza e nunca chegou a ser unha naci�n tan
forte como Castela�[23].
Precon�zase para o futuro a reintegraci�n: � seguro que a Galiza e
Portugal se axuntar�n alg�n d�a[24].
8) Os irmandi�os. Redescoberta e ensalzada como
la epopeya m�s grande y admirable (Vicetto[25]), a
revolta popular de 1467-1469 foi bautizada e divulgada cun diminutivo afectivo:
os irmandi�os (Risco, Vicetto). Mais � tempo que se eleva �s altares da
patria, a mitificaci�n nacionalista recrea -bebendo en fontes nobiliarias- a
revolta dos irmandi�os como unha gran desfeita, o paradigma imaxinario
da gran derrota hist�rica de Galicia, apreciaci�n que contrad� a opini�n dos
seus protagonistas e espectadores, e dos seus descendentes[26]. e a�nda
os datos documentais do final da revolta[27]. A prazo
medio e longo hai poucas d�bidas, na nosa opini�n, da victoria social e
pol�tica dos irmandi�os, no cadro da transici�n da Idade Media � Idade Moderna,
se temos en consideraci�n o que pod�a conseguir unha revoluci�n antise�orial a
fins do s�culo XV.
9) Mariscal Pardo de Cela. A sublimaci�n de Pedro
Pardo de Cela ten lugar a ra�z da s�a morte violenta a mans dos enviados dos
Reis Cat�licos (1483); e primeiramente corre a cargo dos seus deudos e vasalos
fideis, e xa contemporaneamente � a historiograf�a galeguista quen simboliza en
Pardo de Cela unha inexistente Galicia tardomedieval independentista dirixida
pola s�a nobreza. M�is adiante estudiaremos en detalle a realidade hist�rica do
mariscal e a orixe do mito, sen d�bida un bo exemplo da reconstrucci�n
ideol�xica nacionalista.
10) Reis Cat�licos. Satanizados como os art�fices da
doma e castraci�n do reino de Galicia, da imposici�n do idioma
castel�n, o centralismo e a colonizaci�n de Galicia. A historiograf�a actual
ten de matizar estas apreciaci�ns sumarias en aspectos capitais como a base
popular da reimplantaci�n mon�rquica en Galicia (na primeira metade do seu
reinado) e a dimensi�n confederal e autonomista do Estado dos Reis Cat�licos.
Castelao que reco�ece ambas cuesti�ns, trata de
quintacolumnismo a tendencia popular a apoiarse nos Reis de Castela
contra a nobreza galega[28], e ten
en conta s� como argumento para o debate o senso federalista do testamento de
Isabel a Cat�lica[29].
Despois de tres s�culos en que o instinto de
conservaci�n dos galegos estivo adormentado polos fracasos�[30] v�n o
Rexurdimento do s�culo XIX. Un renacemento da l�ngua e a literatura galegas, un
contexto de reivindicaci�n cultural e pol�tica de Galicia, que fixo realidade a
matriz do que ser�a a historiograf�a galeguista e a historia de Galicia.
11) Guerra da independencia. A guerra da independencia
�, por unha banda, motivo de orgullo polo hero�smo dos galegos, os
primeiros en vernos libres de franceses i sermos os �nicos hespa�oes que
mereceron o asombro de Wellington, e non obstante, como � habitual, o seu
desenlance causa a decepci�n galeguista porque a autonom�a e unidade
administrativa galega conquerida arredor da Junta Superior del Reino de
Galicia resultou anulada pola divisi�n provincial de 1833[31].
12) M�rtires de Carral. O pronunciamento liberal de
1846 dirixido polo comandante Miguel Sol�s (que non era galego) merece a
atenci�n do nacionalismo en raz�n da s�a envergadura, pola participaci�n nel
dun grupo de estudiantes provincialistas (encabezados por Antol�n Faraldo, que
logo tivo que exiliarse) e polo final de Sol�s e os seus compa�eiros, fusilados
en Carral o 26 de Abril. A revolta deuse a co�ecer non tanto pola insurrecci�n
en si, ou pola constituci�n da Junta Superior de Galicia, como pola
s�a derrota final: os M�rtires de Carral. En li�a sempre co
fatalismo que impregna esta primeira visi�n tradicional da historia de Galicia.
O pretendido independentismo galego do levantamento xa foi desmitificado pola
investigaci�n[32].
Idade Media, idade de ouro
A maior�a dos mitos hist�ricos que comentamos ref�rense �
Idade Media, obxectivamente o per�odo hist�rico de maior relevo para a
nacionalidade galega dende diversos puntos de vista: nacemento e oficialidade
da l�ngua, �poca dourada da literatura, individualizaci�n pol�tica, influencia
internacional, clases sociais e formaci�n social diferenciadas. Galicia � unha naci�n
formada na Idade Media, e iso refl�xase amplamente na obra dos nacionalistas
galegos[33] cunha
filosof�a hist�rica de Galicia que � debedora dun ciclo de
vida-morte-resurrecci�n que nos remite de novo � cristinanismo, e toma
implicitamente como referencia � valor m�is s�lido e permanente da
nacionalidade galega: o idioma, a cultura.�
A vida � a Galicia medieval, a morte sobrev�n � entrar na
Idade Moderna da man dos Reis Cat�licos e a resurrecci�n prod�cese na rom�ntica
segunda metade do s�culo XIX. O Rexurdimento � un movemento cultural (Rosal�a
de Castro, Eduardo Pondal e Curros Enr�quez) que incl�e tam�n as d�as primeiras
historias de Galicia, escritas por Benito Vicetto e Manuel Murgu�a, que m�is
al� do seu valor historiogr�fico, foron a base do nacionalismo galego�[34].
O eclipse da Idade Moderna na concepci�n nacionalista da
historia de Galicia expl�case ante todo, adem�is de pola definitiva integraci�n
de Galicia en Espa�a, pola marxinaci�n e o abandono oficial da l�ngua,
refuxiada na cultura popular e oral durante catro s�culos, e a desaparici�n da
literatura galega ata o Rexurdimento, cun contido rom�ntico
(antimodernista) que animaba � busca e promoci�n da alma de cada
pobo e a volta � Idade Media. Fronte �s 132 p�xinas que adica Vicente Risco na
s�a Historia de Galicia35 � Idade Media, despacha os s�culos XVI-XVIII en
28 p�xinas. O desenvolvemento dunha historiograf�a renovada centrada na
historia econ�mico-social devolve � Antigo R�xime galego o seu esplendor nos
anos 70 e 80. O car�cter tradicional da historiograf�a nacionalista galega,
preocupada pola historia das �lites m�is que pola historia popular, pola
historia pol�tica m�is que pola historia econ�mica e social, pola historia
intelectual m�is que pola historia das mentalidades, est� na base da febleza
das s�as formulaci�ns, e a s�a posta � d�a urxe xustamente para salvar e
desenvolver o que foi a s�a aportaci�n m�is relevante: o descubremento dunha
historia de Galicia. O car�cter fragmentario e heterox�neo das voluminosas
historias de Galicia que est�n a publicarse hoxe en d�a, demostra que o que
ga�amos en rigor perd�molo en sustancia: falla o f�o conductor -e o empe�o
divulgador- presente nas historias nacionalistas. De xeito que a�nda podemos
adeprender algo delas (a condici�n de criticalas, de non veneralas como se de
textos sagrados se trataran).
No esquema historiogr�fico nacionalista o momento fundamental
que explica o posterior asoballamiento de Galicia son os acontecementos
da segunda metade do s�culo XV: 1) derrota da revolta irmandi�a, 2)
decapitaci�n do nobre independentista Pedro Pardo de Cela, 3)
doma e castraci�n do reino de Galicia por parte dos Reis Cat�licos.
Tres mitos interrelacionados que constit�en un sistema b�sico para comprender a
concepci�n de Galicia e da historia de Galicia elaborada polo nacionalismo
galego contempor�neo. O punto de inflexi�n s�culo XV/s�culo XVI marca a
transici�n entre a Idade Media e a Idade Moderna e �, sen d�bida, esencial para
discernir as orixes da Galicia contempor�nea.
Imos ter en conta principalmente as obras de Benito Vicetto,
Manuel Murgu�a, Vicente Risco, Ram�n Villar Ponte e Alfonso Rodr�guez Castelao.
Todos eles literatos e escritores que, nun momento dado, ad�canse � historia
levados polo seu patriotismo, polas s�as inquedanzas pol�ticas. Unha primeira
explicaci�n do exceso de mitificaci�n est� na falla de fontes e no baixo nivel
metodol�xico e historiogr�fico da disciplina hist�rica, o que � especialmente
certo no s�culo XIX. Case un s�culo despois Castelao acusa a existencia de posici�ns
cr�ticas cara a historia rom�ntica de Galicia, mais as propias necesidades do
proxecto nacionalista -tal e como el o entend�a- lev�rono a manter o conxunto
dos mitos acumulados dende Vicetto.
Por outra banda, � ser o obxectivo das historias de Galicia a
divulgaci�n, a formaci�n dunha conciencia nacional entre os galegos a trav�s da
historia, os nosos literatos e xornalistas acud�an unha e outra vez �
simplificaci�n, potenciando os rasgos m�is susceptibles de idealizaci�n e
pedag�xicos; unha segunda explicaci�n da persistencia da mitolox�a hist�rica
galeguista m�is al� das evidencias historiogr�ficas. Hoxe cremos � factible
unha alta divulgaci�n da historia, xunto coa s�a funci�n formativa, sen caer
nas mistificaci�ns.
Nostalxia nobiliar
Quitando a tendencia integracionista da clase dirixente, non
hai acontecemento que obxectivamente perturbara m�is o dese�o nacionalista
dunha Galicia medieval emancipada, que a revoluci�n irmandi�a. Revolta popular,
campesi�a e cidad�, que gobernou Galicia entre 1467 e 1469, apoiada por unha
gran parte da Igrexa e por sectores da fidalgu�a, contra os se�ores das
fortalezas (sobre todo, a gran nobreza laica). Os chamados irmandi�os foron
enaltecidos pola historiograf�a galeguista � vez que incomprendidos e ata criticados,
especialmente a causa de ter derrotado e debilitado para sempre � nobreza
galega, clase social destinada a asumir o volkgeist galego no medioevo.
Sendo o pobo galego parte principal da naci�n, cel�brase a s�a rebeld�a
heroica, mais cuesti�nase a oportunidade (revolta prematura) e ata os seus
obxectivos antinobiliarios (serven �s intereses do centralismo en cernes). Esta
interpretaci�n sesgada chegou � gran p�blico dun xeito simple, segundo xa
dixemos, mediante unha imaxe derrotista da revolta.�����
Nun principio, a historiograf�a rom�ntico-liberal enxu�za
negativamente � nobreza feudal do s�culo XV, adoptando o punto de vista da
Galicia da �poca, fins do s�culo XV e comezos do s�culo XVI, maioritariamente
favorable �s irmandi�os (segundo as fontes populares, eclesi�sticas e reais; a
opini�n minoritaria est� representada sobre todo polos nobiliarios).
Benito Vicetto fai na s�a Historia de Galicia unha continua
apolox�a dos vasalos e burgueses fronte � clero e a aristocracia36, se
ben pode m�is o seu anticlericalismo que o seu antinobiliarismo, sobre todo
se a s�a idea de Galicia est� por medio. Di Vicetto dos irmandi�os:
debemos saludar con emoci�n la memoria de los villanos que se levantaron
en aquella guerra para lidiara contra la tiran�a de sus se�ores de soga y
cuchillo37. De quen foi o re-descubridor dos irmandi�os como feito
hist�rico, non podemos esperar grandes loubanzas � nobreza feudal, mais si por
raz�ns nacionalistas a alg�ns dos seus membros (Pardo de Cela, Conde de Cami�a)
que, segundo o noso primeiro historiador galeguista, puxeron en pr�ctica o
esp�rito independentista da nobreza sueva...
Manuel Murgu�a cuestiona acervamente a lixeireza de Vicetto
que en Los Hidalgos de Monforte (1851) inventa a un Pardo de Cela
dirixente irmandi�o e a unhas irmandades en loita pola independencia de
Galicia, caracteriza a revolta dos irmandi�os como loita de clases, condena �
nobreza baixomedieval galega e celebra a victoria irmandi�a sobre a servidume,
en d�as obras clave: De las guerras de Galicia en el siglo XV y de su
verdadero car�cter� e o Discurso
Preliminar (1865) da s�a Historia de Galicia39. Pero � final tam�n
Murgu�a condiciona, m�is matizadamente que Vicetto, o seu discurso
historiogr�fico � seu discurso pol�tico.
Nun principio o radical antinobiliarismo de Murgu�a, xove
membro do partido progresista, non distingu�a nacionalidade: Lo mismo que
la nobleza de Castilla, era la de Galicia altanera, dura y ambiciosa; lo mismo
que aqu�lla tuvo �sta su d�a de poder y su d�a de desgracia, su apogeo y su
c�nit; a decadencia da nobreza feudal era para Murgu�a, � igual que para
a maior�a dos galegos da �poca baixomedieval, motivo de ledicia: antes de
desaparecer lanz� sus m�s vivos y siniestros resplandores sobre la tierra40.
Despois da revoluci�n de 1868 e da I Rep�blica, Murgu�a modera o seu
discurso pol�tico41; ent�n o tema dos irmandi�os desaparece das s�as obras (v�xase por
exemplo, Galicia, 1888, e El regionalismo gallego, 1889),
salvo como incidental tel�n de fondo da batalla entre nobreza galega e Reis Cat�licos.
Sen abandonar o liberalismo nen se deixar arrastrar polo carlismo, Murgu�a
senta as bases conceptuais dun rexionalismo conservador nos seus traballos
sobre o rexionalismo galego de 1889 e 1890, situ�ndoo por riba dos partidos42, que
vai influ�r na s�a reconstrucci�n da historia de Galicia. Dos nobres
galegos do s�culo XV op�nase xa doutro xeito, pasan de ser os enimigos dos
irmandi�os �s enimigos dos Reis Cat�licos, os cales manipulan a
hostilidad de nuestro pueblo contra la nobleza gallega, que fue el modo
m�s seguro de vencerles a todos43. Este cambio de partido xustif�case pola
convicci�n de que a nobreza era por ciencia refractaria a Castilla44.
A pesares do cal, Murgu�a non esquece as s�as posici�ns xuven�s (ti�a 28 anos
cando escribiu o seu traballo en col dos irmandi�os e 35 cando toma parte
da Junta Revolucionaria de Santiago durante a revoluci�n de 1868),
e rememora a orixe popular e antinobiliar da Junta del Reino, e di:
en tal manera que los nobles intentaron constituir otra [Junta del Reino]
que les fuese privativa pero que tuvo la vida de las rosas, porque no
representaba los intereses generales de Galicia y s� s�lo los de una clase45.
Este circunstancial retorno � loita de clases est� moi subordinado a un
posicionamento central pro-nobreza que rematar� por se impo�er na
historiograf�a nacionalista. Con todo interesa hoxe recobrar este punto de
vista popular da emancipaci�n de Galicia, o reco�ecemento de que a fins da
Idade Media era o pobo irmandi�o quen representaba os intereses nacionais de
Galicia e non unha nobreza que, practicando masivamente en bandolerismo social,
perdera todo consenso da sociedade.
Non � tanto o xiro conservador de Murgu�a o que provoca o
cambio de actitude cara a decadente nobreza baixomedieval, sen�n un maior
compromiso rexionalista, anti-centralista, que desvaloriza ou elimina da
historia aqueles feitos sociais e intereses de clase que non se correspondan
coa divisi�n bipartita Galicia/Castela-Estado espa�ol. A proba est� en que
Castelao, un home da Frente Popular do 36, incide a pesares do seu progresismo
nas actitudes pronobiliarias do vello Murgu�a.
No fondo latexa a idea, com�n �s intelectuais galeguistas ata
hai pouco (gracias � influencia do marxismo), da historia como a obra dos
grandes homes, o campo de acci�n duns escollidos grupos dirixentes, quedando
reservado � pobo o papel de masa de manobra46. Esta instalaci�n na cultura de
�lite fai incomprensible para os primeiros historiadores e pol�ticos
nacionalistas os movementos sociais de ra�z popular, situando nas
tradicionais clases dirixentes as s�as esperanzas de liberaci�n de Galicia. �
pregunta de se Galicia precisaba dos seus arist�cratas, escribe Castelao,
n�s responder�amos que s�, porque todol-os povos necesitaron unha
aristocracia como agora necesitan unha �lite, lamentando a
continuaci�n o desterro que -despois da revoluci�n irmandi�a- impuxeron os Reis
Cat�licos �s grandes se�ores de Galicia: as� decapitaban a unha naci�n
sen que a mesma naci�n se enterase, bulrando ao mesmo tempo o xuicio da
hestoria47. Verdadeiramente, a historia xulgou e condenou � nobreza
galega do s�culo XV, repetidamente impugnada pola revolta dos vasalos e das
cidades, por unha igrexa de quen os bens ocuparan fraudulentamente, por unha
monarqu�a desexosa de intervir en Galicia en olor a multitude coas
bandeiras da paz, a xustiza e a seguridade. O desacordo coa historia real
conduce � historia desexable, segundo a cal os nobres galegos ser�an
invulnerables se contaran coa simpat�a dos servos ou coa fidelidade dos criados48.
Esta nostalxia por unha historia que nunca aconteceu, non ter�a maiores
consecuencias se iso non restase gravemente obxectividade � historia de
Galicia, sobre todo cando se atrib�e �s se�ores feudais unha conciencia
nacional ap�crifa.
A conciencia galega de constitu�r un reino e falar unha
l�ngua diferente � doutros pobos peninsulares e europeos, exist�a no s�culo XV,
tanto no pobo como na nobreza, pero non dispo�emos de datos que permitan
afirmar que esa mentalidade galega se expresase politicamente contra Castela
e/ou contra o rei de Castela, que era tam�n rei de Galicia. Incluso a simpat�a
pol�tica dunha parte da nobreza por Portugal, durante as guerras civ�s do
s�culo XIV e XV, manif�stase no contexto da loita pola Coroa de Castela, � dicir,
ti�a o obxecto de cambiar o rei de Castela (unificando Castela e Portugal) e
non de romper os lazos coa Coroa castel�n-leonesa. O integracionismo estaba
latexante en t�dalas clases sociais e non era en absoluto contradictorio cunha
conciencia nacional en positivo. O sorprendente � que durante os s�culos XIX e
XX segu�u sendo as�, tam�n hoxe en d�a, e ningu�n inventa unha Galicia distinta
para afimar o noso nacionalismo.
Castelao, � marxe das fontes que relatan os enfrontamentos
puntuais dos se�ores galegos co novo Estado, fai da nobreza tardomedieval a
forza depositaria -en exclusiva- da dignidade galega49, e cando o pobo primeiro
(1467) e a monarqu�a despois (1483-1486) os botan de Galicia, qu�ixase
-con eles marchouse a rebeld�a, o orgulo, a insumisi�n da
patria-, descalifica � s�a sustituta moderna, a fidalgu�a intermediaria
-En troques, quedounos unha moitedume de fidalgos da �nfima nobreza,
impotentes e vaidosos-, e compad�cese do pobo -un povo bulrado,
abatido, roubado e sen ningunha espranza de salvaci�n50-, sen considerar que o
pobo galego loitara o indecible por se librar da s�a clase dominante feudal e
que ningu�n se sente deprimido ou desesperanzado � hora do triunfo. Xa
apuntamos que as nosas investigaci�ns son conclu�ntes respecto � sentimento
colectivo de victoria sobre os cabaleiros feudais imperante entre os
campesinos, a burgues�a e os artes�ns galegos a fins do s�culo XV e a
principios do s�culo XVI51.
A defensa dunha gran nobreza que ningu�n quer�a en Galicia a
fins da Idade Media, chega ata a exculpaci�n -polo dem�is innecesaria-.
En verdade ser�a inxusto atribuir a desventura de Galiza � tiran�a dos
seus derradeiros se�ores, pois se houbo se�ores malos tam�n houbo se�ores
bos que constru�ron igrexas e obras p�blicas; e segue Castelao: Non; a
desventura de Galiza iniciouse co ausentismo dos grandes se�ores, imposto polos
Reis Cat�licos para engrosaren a grandeza de Castela e, de paso eliminaren as
nosas arelas de independencia52. Isto �ltimo � �s claras unha invenci�n.
Sobre a conveniencia ou non da permanencia dos grandes cabaleiros feudais
en Galicia, � indubidable que os galegos de fins do s�culo XV e a
historiograf�a nacionalista mantiveron posici�ns irreconciliables. Obviamente,
dende o punto de vista dunha historiograf�a profesional o que vale � o
primeiro, e dende o punto de vista dun nacionalismo enraizado no seu pobo e na
historia do seu pa�s, tam�n.
A propia idea de Castelao de mostrar o lado positivo da
dominaci�n da nobreza laica atribu�ndolle a concesi�n dos foros53, esquece
un dato fundamental que xa Murgu�a54 sinalara: o foro xeral�zase cara mediados do
s�culo XIII por iniciativa dos se�ores eclesi�sticos, hexem�nicos en Galicia
ata que, a partires de 1369, son desprazados mediante a forza pola nobreza
trastamarista vencedora na guerra civil, de quen a relaci�n principal cos
campesi�os galegos non foi o foro sen�n a renda xurisdiccional, o tributo
extralegal e o agravio directo. Cando Castelao alardea, moi xustamente, das
instituci�n forais galegas que conced�an aos labregos un comezo de
propiedade, base dos actuaes minifundios, mentres perdura o
latifundio feudal na Espa�a reconquistada �s mouros55, non ten en conta que a
porta de acceso � propiedade campesi�a que supo�en os foros d�bese �
sustituci�n da nobreza laica pola igrexa primeiro e da fidalgu�a despois
como grupos sociais dirixentes en Galicia, no tr�nsito do s�culo XV � s�culo
XVI. A ca�da da nobreza galega baixomedieval, e as relaci�ns sociais que
encarnaba, expl�case en �ltimo termo por causas econ�mico-sociais e, en
primeira instancia, pola impugnaci�n moral dos seus vasalos, e da maior parte
dos galegos, que acusaban �s cabaleiros dos innumerables agravios que aqueles
comet�an acuciados pola crise baixomedieval dos ingresos se�oriais. Se despois
da escisi�n portuguesa, non existen datos acreditativos de que os se�ores
feudais loitaban pola independencia de Galicia, menos a�nda de que os de
abaixo inclu�ran esta cr�tica na inculpaci�n xeral �s se�ores;
simplesmente o problema no s�culo XV galego non estaba presentado neses termos,
por iso resultaba innecesario descarrexar � nobreza de algo que ela non pod�a
nen seguramente quer�a facer.
O noso Castelao consciente do peso dos intereses de clase
remata por culpar � toda a clase se�orial galega de traicionar a Galicia:
no �nimo dos nobres e na testa eclesi�stica de Sant-Iago s�io medraban os
egoismos de caste, e por eles Galiza cometeu grandes desvar�os i estivo a
piques de morrer asimilada56. As censuras rep�rteas por igual o autor
contra os se�ores eclesi�sticos, cunha hexemon�a que se personaliza en
Xelm�rez na Plena Idade Media -que � acusado de entregar Galicia a Castela57-, e
contra os se�ores laicos que � final do medievo abandonan Galicia pola Corte:
Aqueles se�ores non defend�an m�is que os seus foros, e axi�a se
trocaron en ardidos cortes�ns, enxertando os seus nomes na aristocracia
hespa�ola, antramentras que o povo galego sofr�a58. Non se d� de conta, ou non
quere darse de conta, Castelao que a fuxida cara arriba dos se�ores
galegos � unha proba m�is do car�cter imaxinario do seu independentismo.
Ora inc�lpase � pobo ora �s se�ores. Ambivalencia flexible
que deriva do h�bito de enxuizar os feitos hist�ricos e a actuaci�n das clases,
segundo o dogma previo da confrontaci�n Galicia/Castela. As�, despois da
revolta irmandi�a, cel�brase a bravura dos nobres feudais en loita contra os
enviados dos Reis Cat�licos e contra a inquina terrible dos plebeus, que,
por ving�rense de pasadas inxurias, axudaban �s castel�ns59. A oposici�n de Pedro
Madruga � monarqu�a unificada de Castela e Arag�n, defendendo a Dona Juana
contra Isabel I, e despois a resistencia individual dos se�ores galegos as
ordes dos Reis de ceder o seu control sobre os bens eclesi�sticos e sobre as
s�as novas fortalezas, son momentos importantes para a historiograf�a
galeguista porque son adaptables � esquema de confrontaci�n con Castela e a s�a
monarqu�a, que tanto se bota en falla na historia de Galicia.
Se de entrada o pobo apoia a Acu�a e Chinchilla contra os
se�ores feudais, anatema; se finalmente a alta nobreza remata cedendo �s
presi�ns dos Reis Cat�licos e acepta o exilio dourado na Corte castel�,
anatema. S� se salva Pedro Pardo de Cela, cunha morte por decapitaci�n, en
1483, por orde dos Reis Cat�licos coa que se pretende que salve o
honor de Galicia e da s�a nobreza. Calquera que foran os seus pecados, a morte
fixera bo � mariscal. Anos e anos de cr�tica historiogr�fica non puderon co
mariscal imaxinario creado pola tradici�n e enarborado sen pudor pola
historiograf�a patri�tica.
Ascenso e ca�da de Pardo de Cela
Se hai un feito hist�rico onde o mito e a realidade co�ecida
se distanciaran tanto, este � o caso do mariscal Pedro Pardo de Cela, de quen a
morte violenta creou as condici�ns para a invenci�n dunha biograf�a que o converteu
no m�rtir por excelencia da literatura galeguista, no m�ximo representante desa
nobreza galega que ti�a que ter sido e non foi. O estudio do proceso de
mitificaci�n de Pardo de Cela, pode ser paradigm�tico para comprender os
mecanismos ideol�xicos que transmutan un feito hist�rico nunha lenda
interesada, pasando por unha tradici�n popular. Comecemos polos datos sabidos a
trav�s das fontes escritas.
Cando Vicetto reco�ece que non ten fundamentos documentais
que xustifiquen a s�a versi�n imaxinaria de Pedro Pardo de Cela, bota as culpas
a Aponte, Molina e G�ndara que case non falan do mariscal, non entende a
verdade como estes ilustres cronistas dos s�culos XVI e XVII non o situaron
entre os grandes nobres galegos do s�culo XV60. O caso � que Pardo de Cela
non foi m�is que un nobre mediano, protagonista dun ascenso fulgurante que lle
granxeou grandes oposici�ns populares, eclesi�sticas e reais a causa da
violencia empregada, procedemento habitual na �poca61. Non chamar�a a atenci�n se
non fora porque a principios dos anos 80 as circunstancias fixeron del un
chivo expiatorio. E nen a�nda as� os xenealoxistas do reino lle
deron despois moita importancia � s�a morte (outra cousa foron os xenealoxistas
das casas se�oriais que o ti�an por ascendente).
Antes do martirio, Pedro Pardo de Cela era un cabaleiro
malfeitor, o mesmo que Pedro �lvarez de Soutomaior, chamado Pedro Madruga;
diferenci�baos a pertenza deste a unha linaxe de maior soleira e patrimonio, e
tam�n unha capacidade de intervenci�n pol�tica m�is acusada. Hai que dicir que
en xeral os se�ores laicos galegos do s�culo XV, eran vistos como malfeitores
en Galicia e na Corte de Castela. De a� a representatividade media do mariscal.
Aponte conta como Pedro Pardo de Cela era un simples
cabaleiro a soldo dos Andrade asta que fue gran se�or, pudo ent�n
reunir -coa axuda do seu xenro Pedro Bola�o- ata 100 escudeiros e 5.000 pe�ns,
gracias a que com�a todo el obispado de Mondo�edo62. Despois da revolta
irmandi�a, aparece, en 1477, entre os grandes se�ores confederados -o
derradeiro da lista- para resistir � intento real de resucitar as irmandades63, o
ano seguinte podemos considerar que�
comezan os enfrontamentos que cinco anos despois causar�n a s�a ruina.
Para Garc�a Oro, Pedro Pardo de Cela non foi m�is que
un infortunado caballero del siglo XV, e cr� que as causas do seu
infortunio estaban na febleza do seu se�or�o, en que non soubo rodearse de
aliados e na determinaci�n do gobernador Fernando Acu�a por facer valer a
autoridade real64. Haber�a que engadir o factor circunstancial, a conxuntura
pol�tica de 1483, cando os Reis Cat�licos obrigan a Acu�a e Chinchilla a voltar
a Galicia e obter resultados inmediatos para restablecer a paz e a orde,
devolvendo os se�or�os eclesi�sticos � igrexa65.�
Da s�a familia herda Pardo de Cela castelos e case nada m�is66;
chegar� ser un gran se�or de fortaleza, o que lle confire gran poder coercitivo
e poucos medios econ�micos directos. Unha boa pol�tica matrimonial empar�ntao
con importantes familias nobres: casa con Isabel de Castro, filla do Conde
de Lemos e sobri�a do bispo de Mondo�edo; casa �s s�as fillas con cabaleiros
das casas de Saavedra (que v�n no nobiliario de Aponte) e de Ribadeneira (� s�a
vez emparentado coas casas de Miranda, Bola�o e Ron)67. En 1464 � xa
encomendeiro do bispado de Mondo�edo (xa fora o seu pai Juan N��ez Pardo) e
alcalde de Viveiro polo rei, cargo que lle ser� confirmado o ano seguinte por
Enrique IV � pasar a vila � coroa68. Os seus ingresos complem�ntanse coas alcabalas
de gran parte do bispado de Mondo�edo69. Esta dependencia dos ingresos
alleos (xerados pola igrexa de Mondo�edo, os veci�os de Viveiro e as rendas do
rei) para manter un estatus de gran se�or foi o tal�n de Aquiles do
Mariscal Pardo de Cela70, sendo nesto tam�n representativo da nobreza
galega do s�culo XV que refeudaliza o pa�s e institucionaliza o agravio como
parte principal da renda feudal71. Polas fontes orais sabemos que foron as rendas
do bispado de Mondo�edo as que desencadearon o conflicto que o levar� � cadalso.
E polas fontes xudiciais posteriores que o cobro das rendas reais xustific�use
a confiscaci�n pos-mortem dos seus bens.
A falla de senso econ�mico desta nobreza advenediza e
violenta de orixe trast�mara, que tan ben encarna Pardo de Cela, v�se naquelo
que Pedro Pardo, Mariscal dixera al dicho Conde [de Lemos] que ynchiese
los caballos de los dichos basallos e quel dicho Condo que no queria que no se
abia de mantener de los carballos72. Este di�logo tivo lugar no 1469, cando o
mariscal volta do exilio (interior ou exterior, non o sabemos), baixo as
ordes do Conde de Lemos, o seu sogro, para recuperar as s�as posesi�ns tomadas
polos irmandi�os. Os vasalos rebeldes derrocaran a fortaleza A Frouseira
donde prendieron al Mariscal Pedro Pardo73, deix�ndoo con vida pese
� s�a sona de bandoleiro, cousa que dezas�is anos despois non far�n os oficiais
da ra��a Isabel. Pardo de Cela non foi o dirixente dos irmandi�os que maxinou o
novelista Vicetto74, sen�n un dos seus inimigos m�is recalcitrantes.
Pedro Pardo quixo emular �s grandes se�ores aproveitando as
oportunidades que ofrec�a o turbulento s�culo XV. Sen embargo, un cabaleiro que
serv�u como el a Fern�n P�rez de Andrade, Alonso de Lanz�s, segu�u o cami�o
contrario: elix�u o bando dos vasalos, e chegou ser un dos capit�ns (no bispado
de Lugo) m�is co�ecidos dos irmandi�os, despois de sufrir persoalmente os
agravios e asaltos de Andrade, Pardo de Cela e outros se�ores75. �
s�a vez Alonso de Lanz�s � culpable da morte do irm�n de Pedro Pardo de Cela76. �
co�ecida asimesmo a enemistade do mariscal co fidalgo Fernando D�az
Teixeiro, dirixente militar irmandi�o en Mondo�edo77.
Tampouco � certo, como dixo a historiograf�a galeguista, que
Pardo de Cela militara no bando da Beltraneja e de Portugal contra Isabel la
Cat�lica na guerra de sucesi�n 1476-147978. Todo o contrario, ali��use co
bando isabelino que encabezaba o arcebispo Fonseca e que comprend�a a case toda
a nobreza galega (a�nda que o entusiasmo despregado foi moi desigual), de
tradici�n integracionista como sabemos, coa notoria excepci�n de Pedro
�lvarez de Soutomaior que defendeu a opci�n portuguesa. As�, en 1476, estivo o
mariscal con todos los otros Pardos y Rivadeneyras no gran cerco de
Pedro Madruga en Pontevedra79, e en 1477 -segundo xa dixemos- participa
nunha confederaci�n se�orial que sendo isabelina, guardando servicio del
rey e reina nuestros se�ores, est� pensada para resistir a orde real de
recrear a Santa Hermandad80; os intereses de clase estaban por riba de
calquera fidelidade pol�tica. A partires de a� suc�dense unha serie de
problemas puntuais do mariscal cos oficiais dos Reis Cat�licos sen que iso
supo�a un cambio de bando. Non existe pois noticia documental algunha do
ali�amento, en calquera momento, de Pardo de Cela con Pedro Madruga e os
portugueses durante a guerra de sucesi�n.
Os enfrontamentos de Pardo de Cela cos oficiais reais
(sucesivamente: Ladr�n de Guevara, Francisco Cer�n e Fernando de Acu�a) ser�an
marxinais para a historia da Galicia no tr�nsito da Idade Media � Idade Moderna,
sen�n fora polo desenlace mortal deste conflicto. Os se�ores de Galicia
gobernaban os seus estados proclamando a lealdade cara un lonxano rei de
Castela, de cuias rendas se apropiaban. Cando a ra��a Isabel pretende facer
m�is efectiva a autoridade real en Galicia, resucitando as irmandades e
buscando o sost�n das cidades, xorden grandes conflictos de poder, de
xurisdicci�n, entre os enviados dos reis e cada un dos grandes se�ores de
fortalezas, empezando polos partidarios de Isabel.
O arcebispo Fonseca foi o primeiro que se encastel�u, en
1480, na catedral de Santiago para resistir � gobernador Acu�a que quer�a o
control das fortalezas arcebispais; o contencioso resolv�use levando os reis �
fiel Fonseca � Corte (nada menos que como Presidente do Consejo Real), deixando
que Acu�a e Chinchilla continuaran en Galicia a s�a campa�a depuradora81.
Polo mesmo motivo, isto �, o control das fortalezas episcopais, o tam�n
isabelino Conde de Lemos el mayor se�or de aquel Reyno de Galicia,
asedia, en 1483, o castelo de Lugo, que fora tomado por Acu�a, considerando
que dita intromisi�n constitu�a un agravio cara o seu irm�n o bispo de Lugo, e
non obedece as ordes directas dos Reis Cat�licos para que alzase o sitio, polo
que o propio rei Fernando parti� para el Reyno de Galicia � punir al
Conde por oaquella osad�a que cometi�, de nada valeu que ent�n o Conde de
Lemos levantara o cerco, o ex�rcito real continuou cara Lugo coa intenci�n de
escarmentar � maior se�or de Galicia. En Astorga enter�use o rei de que o Conde
(ti�a 80 anos de idade) morrera e sespend�use a operaci�n; en 1486, o conflicto
reanud�use co novo Conde de Lemos, Rodrigo �lvarez Osorio82. Neste contexto de loita
xeralizada polo poder nobreza-monarqu�a te�en lugar os incidentes que levaron a
Pardo de Cela � cadalso como cabeza de turco. Salvo no caso de Pedro
Madruga, ning�n dos nobres que tiveron problemas cos homes do rei presentaron
problemas de disidencia pol�tica coa nova monarqu�a, m�is ben � contrario.
Para a implantaci�n da autoridade real en Galicia foi
necesaria pero non suficiente a superaci�n dos conflictos con Fonseca e, sobre
todo, con Pedro �lvarez Osorio, o vello Conde de Lemos, decano da nobreza
galega do s�culo XV. Ata Pedro Madruga, reconvertido � isabelismo triunfante,
buscaba no Conde de Lemos abrigo fronte a Acu�a, porque aunque este
disimulaba de all� les ven�a el consejo a todos porque lo ten�an por padre83.
A cuesti�n � que Pedro �lvarez Osorio desobedece �s reis e morre axustizado por
Acu�a (o 17 de decembro de 1483).
A orfandade nobiliar que sup�n a perda do Conde vello de
Lemos � percibida polo resto da nobreza como un golpe tanto ou m�is importante
que a decapitaci�n exemplar de Mondo�edo: Ansi que, viendo los se�ores
falle�ido al conde de Lemos y muerto a Pedro Pardo, acordaron todos de ser a
una; a nova confederaci�n est� formada por Ulloa, Andrade, Moscoso, Suero
G�mez e Pedro Madruga, e ten como fin obedecer � rei pero no consentir a
los governadores todo lo que quisiesen fa�er84. Os enviados dos reis
fix�ranse m�is perigosos que as propias irmandades dos vasalos.
Neutralizado o rebelde Fonseca, cabeza do partido isabelino, desaparecido o
rebelde Conde de Lemos, xefe natural dos se�ores galegos, o golpe de efecto de
Acu�a degolando a un cabaleiro de segunda orde como Pardo de Cela, axudou moito
sen d�bida a meter en cintura �s se�ores feudais galegos (quedaba claro que
esta vez �a en serio), que, en 1486, visitando Santiago os Reis Cat�licos son
compelidos de novo a marchar � Corte, deixando a Galicia en mans da autoridade
real, o que se consigue co socorro e o aplauso do pobo galego, que obt�n as�
dende arriba a paz, a seguridade e a xustiza que, dende
abaixo conquistara polas armas en 1467.
Certamente, co tempo a integraci�n plena de Galicia no novo
Estado entrana a centralizaci�n, a dependencia e a marxinaci�n (do idioma
galego en primeiro lugar), mais este problema nen estaba presentado nen
preocupaba �s galegos do s�culo XV, e menos a�nda �s nobres feudais; esta � a
cr�a realidade que a vella historiograf�a galeguista non quixo asumir.
Subxectivamente, � un anacronismo pensar que os se�ores galegos cando defend�an
nos anos 70 e 80 do s�culo XV as s�as parcelas de poder, fronte �s corrixidores
e gobernadores dos reis de Castela e Arag�n, sustentaban un proxecto pol�tico
para Galicia distinto do secular integracionismo na Coroa de Castela e Arag�n.
Nen sequera no caso de Pedro Madruga, se pode afirmar con rigor que quer�a unha
Galicia independente; Pedro �lvarez de Soutomaior, nobre fronteirizo que serv�a
a dous reis, � vez Vizconde de Tui e Conde de Cami�a, casado cunha nobre
portuguesa e con moitos intereses e amigos en Portugal (de al� trouxo en 1469
as s�as tropas para combater �s irmandi�os), non quer�a m�is que ga�aran a
Coroa de Castela Juana a Beltraneja e o seu home o rei de Portugal para deste
xeito chegar � unificaci�n de Castela e Portugal (fronte � alternativa logo
triunfadora da confederaci�n de Castela e Arag�n). A din�mica hist�rica ped�a,
no umbral da Idade Moderna, avanzar cara grandes estados, ningu�n na pen�nsula
ib�rica presentaba maiores fragmentaci�ns. Obxectivamente, a uni�n de Castela e
Portugal implicaba o reencontro, no marco dunha entidade pol�toca peninsular
m�is ampla, da Galicia bracarense e da Galicia lucense, pero nada m�is e nada
menos (porque non negamos que ser�a unha alternativa moito m�is beneficiosa
para Galicia). Todo o dem�is � afastarnos do terreo dos feitos demostrables e
pasar �s especulaci�ns, sa�r de historia real e entrar na filosof�a (idealista)
da historia.
Digamos algo agora sobre a guerra particular de Pardo de Cela
cos oficiais reais, � que vimos facendo referencia. En 1476, Ladr�n de Guevara
cunha carta dos Reis Cat�licos para obter auxilio contra o bando portugu�s,
chega a Viveiro, en mans de Pedro Pardo, que segundo Aponte resist�uselle85;
sen embargo, o mariscal estar� ese mesmo ano, � igual que Ladr�n de Guevara,
non gran cerco organizado por Fonseca en Pontevedra �s tropas de Pedro Madruga86.
Este primeiro conflicto de Pardo de Cela cun oficial dos Reis Cat�licos, non
afectou -como nos dem�is casos estudiados: Fonseca e Conde de Lemos- � s�a
fidelidade � ra��a Isabel. A verdade � que transformar estes enfrontamentos
locais nun problema pol�tico global vir�a agravar a situaci�n dos cabaleiros
implicados, era un luxo que non se pod�an permitir, cando os novos reis estaban
consolidando a ollos vistas o seu poder, por iso buscaban unha e outra vez o
sost�n dos Reis Cat�licos contra as decisi�ns que consideraban inxustas dos
seus representantes en Galicia. A �nica posibilidade que ti�an era crear
contradicci�ns entre estes e os reis, afeitos polo dem�is a actuar como
�rbitros. Pardo de Cela demandou e obtivo reparaci�n dos reis polo
comportamento agraviante de Ladr�n de Guevara en Viveiro; documento que nos
ofrece unha versi�n dos feitos distinta � que di Aponte87. O que estaba enriba da
mesa en todas estas confrontaci�ns entre os se�ores e a monarqu�a unificada �
que xurisdicci�n �a predominar sobre tal fortaleza, cidade ou xurisdicci�n: �os
oficiais do rei ou o se�or local?. Adem�is os homes do rei defend�an a
xurisdicci�n eclesi�stica fronte �s xeralizadas usurpaci�ns nobiliarias laicas.
A pol�tica de aliados da monarqu�a en Galicia aillou a unha nobreza montaraz
que xa fora derrotada estrepitosamente polo pobo en 1467.
Os problemas de Pardo de Cela cos homes do rei estaban dende
o punto de vista econ�mico e de poder na cidade de Viveiro, a igrexa episcopal
de Mondo�edo e as rendas reais recadadas no bispado; dende o punto de vista
militar a clave estaba en quen controlaba as fortalezas do bispado
(reedificadas despois da revolta irmandi�a). Varios documentos do Registro
General del Sello -empregados xa por Francisco May�n a principios dos anos 60-
de 1447 a 1480 permitiron co�ecer os puntos de desacordo entre os Reis Cat�licos
e Pardo de Cela, impulsando o proceso de desmitificaci�n da figura deste. D�as
cartas de 1477 ilustran a vontade dos reis de manter a Viveiro en situaci�n de
realengo e de defender � igrexa de Mondo�edo fronte a cabaleiros malfeitores88.
Pronunciamentos xen�ricos que se concretan, en 147889, en varias requisitorias
do rei Fernando el Cat�lico contra Pardo de Cela, encomend�ndose o seu
cumplimento � corrixidor de Viveiro, Francisco Cer�n: que desocupe lugares,
coutos e fregues�as en Viveiro; que devolva as alcabalas e outras rendas
reais usurpadas; que cese de edificar fortalezas en Viveiro e a s�a terra; que
non constr�a portos propios en competencia con Viveiro... A mediados de ano, o
rei Fernando desterra a Pardo de Cela de Viveiro e convoca a todo o bispado a
pechar filas en torno � corrixidor Cer�n.
A trav�s de influencias na chanceler�a real, Pardo de Cela
fai valer a s�a fidelidade pol�tica e consigue cartas de seguro dos reis nas
seguintes datas: 27 de agosto de 1478 (contra cabaleiros e outras persoas)90,
11 de setembro de 1480 (contra Francisco Cer�n)91, 4 de novembro de 1480
(contra cabaleiros e outras persoas)92. Cartas de amparo que se
entrelazan e alternan coas de abandono e represi�n, e son xa incapaces de frear
(neste e nos dem�is casos de nobres en corentena) o enfrontamento xerado
pola incompatibilidade de fondo entre o poder do mariscal e o novo poder real
nas terras de Mondo�edo. Dem�stranse con todo d�as cousas: que os oficiais
reais de cada xurisdicci�n ou reino act�an con certa autonom�a respeito da
Corte, e que os reis daban con frecuencia unha de cal e outra de area, sobre
todo � hora de expedir cartas, non tanto cando estaba en xogo en verdade a
autoridade real.
No verao de 1480, o corrixidor Cer�n desenvolve unha violenta
campa�a contra Pardo de Cela que leva a este a se queixar ante os reis, porque
Cer�n le ha husurpado e husurpa la juridici�n del obispado de Mondo�edo93,
o que d� lugar � mencionada carta de seguro de setembro de 1480, a pesares da
cal a confrontaci�n vai in crescendo por unha raz�n simples: Pardo de Cela
non ced�a o poder e as cartas conseguidas na Corte pouco val�an, adem�is
contradec�anse entre si; a contenda pasa pois � terreo militar porque nesta
ocasi�n os homes do rei est�n dispostos -ti�an as ordes para iso- a se quedar
en Galicia ata establecer a nova orde. O 3 de agosto de 1480 os Reis Cat�licos
mandan a Galicia con poderes de excepci�n � cabaleiro Fernando Acu�a e �
xurista L�pez de Chinchilla. A carta de seguro do 4 de novembro da ra��a Isabel
vai dirixida precisamente � gobernador Acu�a a fin de que protexa a Pardo de
Cela dos seus inimigos, pero �quen protexe a Pardo de Cela do novo gobernador?.
Un ano despois da s�a chegada a Galicia, temos a Fernando de
Acu�a cercando � mariscal en A Frouxeira94. O asedio � sanguento,
segundo Diego Valera, cronista dos Reis Cat�licos, dura oito meses e remata coa
rendici�n da fortaleza con certas condici�ns; ent�n Acu�a derr�caa95.
Os problemas econ�mico-sociais que enfrontan � gobernador real con Pardo de
Cela en 1480-1483 non son distintos dos que aparecen nos citados documentos
de 1477-1480, s� que agora en canto a adversarios locais a cidade de Viveiro
cede o seu protagonismo � bispo de Mondo�edo, e a loita c�ntrase m�is no
control das fortalezas do bispado, o car�cter netamente militar desta fase
contrib�e a entender mellor o xu�zo sumar�simo e posterior axustizamento.
Despois da ca�da de A Frouxeira v�n a revolta en Lugo contra
Acu�a do sogro do mariscal, o Conde de Lemos, lumbre y luz de los
caballeros de Galicia seg�n Aponte, que pon en evidencia un estado
latexante de rebeli�n dos se�ores galegos, cada un pola s�a banda defendendo as
s�as fortalezas. A�nda unha confederaci�n se�orial en toda regra contraria �s
representantes dos Reis Cat�licos, ser�a demasiado, poder�a contradicir
nalgunha medida a lealdade unha e outra vez proclamada de todos e cada un deles
cara Isabel (despois da decapitaci�n de Mondo�edo far�se). Incluso Pedro
Madruga, que cando Acu�a asedia A Frouxeira no norte de Galicia est� tomando no
sur o castelo de Fornelos (o gobernador non pode estar en todas partes, e vai
tomando as fortalezas rebeldes unha tras outra), manda � s�a muller � Corte
para ga�ar a simpat�a da ra��a Isabel96. �s seis meses de morrer o Conde
de Lemos, comenta Aponte: cortaron a cabe�a a Pedro Pardo o mariscal.
Y todos los se�ores re�elaaban97. � m�is que probable que o senso da
oportunidade de Acu�a imp�lsao a marchar, dende Sarria, contra o castelo de
Castrodouro onde se atopaba Pedro Pardo de Cela (os motivos concretos son
as s�as violencias contra a xente do bispo de Mondo�edo, segundo a tradici�n
oral). Conta Valera que os defensores sa�ron � campo a pelexar, houbo mortos e
feridos, e o mariscal tivo que retraerse � fortaleza98. A tradici�n (Relazon
da carta executoria) di que o mariscal � detido f�ra da fortaleza, nunha
casa da aldea de Castrodouro, o 7 de decembro, levado preso a Mondo�edo e
axustizado dez d�as despois, xunto con varios dos seus. O cronista Pulgar
engade (dato probablemente de orixe oral) que os presos pretenderon comprar as
s�as vidas, e que os oficiais reais non aceptaron as grandes sumas de oro
para la guerra de los moros ofrecidas polo mariscal99, o cal tem�a xa pola s�a
vida.
A execuci�n de Pardo de Cela e os seus homes necesita de m�is
explicaci�ns que a simples negativa a aceptar a autoridade do gobernador real,
e renunciar por tanto �s fontes extraordinarias de ingresos baseadas na
coacci�n, porque o resto da alta nobreza galega estaba na mesma actitude. Hai
que pensar quiz�is nunha resposta � sangue derramado por Pardo de Cela (Pedro
Madruga, sen d�bida o superaba) e/ou nun escarmento consciente para a
recalcitrante nobreza galega (pensemos, por exemplo, na resistencia �
organizaci�n das novas irmandades), atac�ndoa por un flanco feble e nunha
conxuntura adecuada: rec�n desaparecido o Conde de Lemos e compelidos Acu�a e
Chinchilla polos reis a conquerir a pacificaci�n mediante as cartas do 31 de
marzo de 1383.
A tradici�n oral favorable a Pardo de Cela inf�rmanos do
conflicto violento (n�gao primeiro e ac�ptao despois) do mariscal co bispo e os
cl�rigos de Mondo�edo (paralelo � que ti�a Pedro Madruga co bispo de Tui) como
explicaci�n directa das intervenci�ns armadas de Acu�a contra el e
indirectamente da propia sentencia de morte. Haber�a que engadir a resistencia
pertinaz � autoridade dos oficiais do rei e a negativa a acudir � Corte a
render contas �s reis.
Non cabe subestimar a intencionalidade disuasora do
degolamento dos cabaleiros Pedro Pardo de Cela e Pedro Miranda, nen os seus
efectos positivos para impo�er a xustiza p�blica en Galicia, mais hai que dicir
que non se trata de feitos aillados. No mesmo ano de 1483, Joa� II de Portugal
decapita � Duque de Braganza, e en 1452 Juan II de Castela executara a �lvaro
de Luna. A traici�n e desobediencia xustificaban plenamente dende o punto de
vista do dereito en vigor, e da mentalidade da �poca, as sumarias execuci�ns
reais. Exist�a incluso certa tradici�n na Galicia medieval niso de axustizar
cabaleiros -e non digamos en canto � costume dos cabaleiros de darse xustiza
entre si de dito modo-100.
A�nda seguiron un tempo as rebeld�as particulares dos Condes
de Cami�a, Altamira e Monterrei, de Diego de Andrade e Suero G�mez de
Soutomaior, e dos familiares de Pedro Pardo, mais no ano 1483 produc�rase en
Lugo e Mondo�edo un punto de inflexi�n sen retorno nas relaci�ns entre a
nobreza galega e a monarqu�a castel�n-aragonesa. Os Reis Cat�licos, en 1486,
te�en a�nda que brandir ante o Conde de Altamira a ameaza de morte para
obrigalo a marchar � Corte101 (chov�a sobre mollado). En xaneiro en 1486
Pedro Madruga fai testamento e despois, non moito despois de dita data, morre
en Alba de Tormes cando por medio do Duque de Alba pretend�a, sen �xito, obter
o favor dos Reis Cat�licos na vergo�osa pelexa que ti�a co seu fillo pola
fortaleza e o se�or�o de Soutomaior102. Entre o ano 1483 � ano 1486,
entre o exilio cortes�n e a morte (Pedro �lvarez Osorio, Pedro Pardo de Cela,
Pedro �lvarez de Soutomaior), dec�dese a desaparaci�n da nobreza medieval como
clase dirixente en Galicia. Os vasalos non choraron en xeral a
perda dos seus se�ores, m�is ben aled�ronse, sobre todo porque veu
precedida e/ou acompa�ada do derrocamento -seguindo m�todos irmandi�os- das
fortalezas reedificadas na d�cada reaccionaria que segu�u � Santa Irmandade.
Todo un cambio de r�xime social.
Ben, antes de deixar a historia e penetrar nos limbos da
lenda e o mito, deixemos claro o que sent�an os contempor�neos (dispo�emos
dunha serie de testemu�os verquidos nas d�cadas que seguen a 1483) da morte da
nobreza feudal galega, simbolizada na execuci�n de Mondo�edo. Por eses anos
f�lase pouco do trasfondo econ�mico, da loita polo poder que enfrontou
inevitablemente a Pardo de Cela cos oficiais dos Reis Cat�licos, as fontes
insisten principalmente en explicaci�ns moralistas, xustificativas, que
relacionan a mentalidade xusticieira da �poca con dita morte violenta. Dicir
tam�n que non se vencella directamente a decapitaci�n de Pardo de Cela cos Reis
Cat�licos, m�is ben cos seus enviados Acu�a e Chinchilla, sobre estes semella
recaer en primeira instancia tanto o m�rito como a culpa, segundo a actitude
sexa contraria ou favorable cara o mariscal e os seus. En calquera caso, nun
documento algo posterior (1487), os Reis Cat�licos proban que asumen a xusteza da
execuci�n e subseguinte incautaci�n de propiedades: sepades que al tiempo
que fue hecha justicia del Mariscal Pedro Pardo de Cela fueron confiscados y
aplicados todos sus bienes103.
A verdade � que os reis estiveran urxindo �s seus enviados
unha soluci�n inmediata �s conflictos coa nobreza galega, impacientes porque en
tres anos non se resolvera moito: o 28 de xu�o de 1482, escriben a Acu�a para
que pro�edades contra los delinquientes e contra sus bienes, faziendo
para ello los ayuntamientos e llamamientos de gentes, citando
precisamente os bispados de Lugo e Mondo�edo104; o 31 de marzo de 1483,
comunican a Acu�a e Chinchilla (que voltaran � Corte) que agora
nuebamente an su�edido algunos esc�ndalos e ynvonvenientes en el reino de
Galicia, orden�ndoles que tornedes a �l con los mismos cargos e con
los poderes... que de nos llebastes105; noutras d�as cartas do 31
de marzo106, m�ndanlles que quiten as encomendas de bispados e mosteiros �s
nobres laicos, e que desterren de Galicia � Conde de Monterrei, � Conde de
Altamira, a Diego de Andrade, a Fernando de Castro e a Pedro Bola�o.
Significativamente non se nomea nen a Pardo de Cela nen a Pedro Madruga; est�
claro que non os consideraban xa recuperables como cortes�ns. Tal � o contexto
oficial no que ten lugar o enfrontamento que leva � execuci�n e o nacemento das
tradici�ns sobre Pardo de Cela, chivo expiatorio dos pecados da
nobreza galega.
O cronista Pulgar reflexa ben a tradici�n culta, pr�xima �
monarqu�a, que considera xustiza exemplar a que exerceron Acu�a e Chinchilla �
facer pagar caro os seus crimes �s cabaleiros Pedro Miranda e Pedro Pardo, que
pola s�a condici�n social no cre�an que pod�a venir tiempo en que la
justicia los osase prender107. Vasco de Aponte, admirador da nobreza do
s�culo XV, que non pode admitir que foran malfeitores os axustizados, deixa
sen explicaci�n as raz�ns de Acu�a para mandalos matar, cousa que en cambio a
tradici�n oral non fai.
A tradici�n popular representada polos testemu�os do Pleito
Tabera-Fonseca di de Pedro Pardo, � vez que recorda como aconsellou � vello
Conde de Lemos colgar �s vasalos irmandi�os dos carballos, que foi degolado
polo gobernador Acu�a porque desde A Frouxeira robaba e hazia
males. Dos doce testemu�os sobre o tema, once reiteran o argumento xusticeiro
e antifortaleza, calquera que foran os seus oficios, vecindades (3 de Lugo, 3
de Betanzos, 1 de Monforte, 1 de Padr�n e 4 de aldeas do arcebispado) ou
posici�ns ideol�xicas108; s� un dos testemu�os, de posici�ns pr�ximas �
nobreza, cala o axustizamento do mariscal, somentes fai referencia �
derrocamento de A Frouxeira, afirmando que iso fora porque se llebantaran
contra el rey109. Antes admit�an a s�a rebeld�a cara a monarqu�a que as s�as
feitor�as. � maior�a non lles parec�a a desobediencia �s reis tan
importante para explicar a punici�n do mariscal como o seu comportamento
delictivo. Nesto a tradici�n galeguista se afasta logo radicalmente da antiga
tradici�n popular110.
En fin, que podemos dicir sen temor a nos trabucar que para a
opini�n p�blica de fins do s�culo XV e de comezos do s�culo XVI, o mariscal
Pardo de Cela non fora m�is que un malfeitor feudal con quen afortunadamente a
xustiza real arranxou contas. Ningunha nova que relacione claramente � mariscal
e a s�a morte co bando da Beltraneja, e menos a�nda cunha estratexia de
defensa de Galicia fronte � centralismo dos Reis
Cat�licos.���
Sen embargo, non todo o mundo pensaba mal do mariscal, nos
c�rculos dos seus familiares e criados fideis desenv�lvese unha tradici�n no
seu favor, que uns tres s�culos despois pasa � novela hist�rica e � ideolox�a
(no senso de falsa conciencia) galeguista, que presenta como maioritaria unha
tradici�n marxinal no seu tempo. A morte por decapitaci�n do cabaleiro mariscal
pr�stase ben � romance e � romanticismo, vaiamos pois progresivamente do mito
na tradici�n popular � mito na tradici�n culta. A s�a importancia non podemos
subestimar (� o tema deste traballo), porque as crenzas e as ideolox�as son
feitos relevantes que repercuten na historia dun pa�s, aparte de que cando se
trata de tradici�ns orais cercanas �s feitos narrados son tam�n unha fonte moi
valiosa de informaci�n.
Pedro Pardo meu se�or
Os Reis Cat�licos retiran � gobernador Acu�a de Galicia
inmediatamente
despois da execuci�n de Mondo�edo111, sacando da escena a algu�n
que cumplira unha misi�n necesaria pero violenta e inc�moda de xustificar (non
parece que houbera un xu�zo en regla), xeradora por tanto de animosidades112
que non estaban dirixidas directamente contra os reis, quen sustit�en �
combativo Fernando de Acu�a por Diego L�pez de Haro, home � parecer m�is sutil113,
o cal pese a todo ten que organizar de inmediato o sitio da fortaleza de
Vilaxo�n onde se atrincherara, despois de morrer Pardo de Cela, Fernando Arias
de Saavedra que estaba casado coa s�a filla menor -que morre neste cerco-;
o xenro do mariscal salva a vida porque o novo gobernador tra�a novos aires e
Diego de Andrade intercede no seu favor114. En xaneiro de 1484, estimamos
que Diego L�pez de Haro ten xa no seu poder a fortaleza de Vilaxo�n115.
A�nda o 12 de marzo de 1484, Acu�a transfire o novo gobernador as fortalezas de
Lugo e Mondo�edo116, de control clave para o �xito do seu cometido
pacificador que durou case tres anos, adem�is do derrocamento dunhas corenta e
seis fortalezas (reedificadas despois da revoluci�n irmandi�a) dos nobres
laicos que dificilmente pod�an perdoarllo � ex-gobernador.
A vi�va de Pardo de Cela, Isabel de Castro, tenta recuperar,
no mesmo 1484, os bens do mariscal confiscados polo gobernador Acu�a, sen
resultados iniciais, pois os reis avalaban a expropiaci�n porque dicho
mariscal en su vida tovo ocupados e detenidos muchos bienes nuestros, e
adem�is albacea e acredores puxeran man tam�n en ditos bens, o cal complicou
tremendamente o proceso legal. En 1489, o rei Fernando concede � filla e �s
seus criados carta de seguro contra alg�ns cabaleiros117. Por fin, logo de 1494,
a filla maior de Pardo de Cela, Beatriz de Castro, consegue a devoluci�n da
xurisdicci�n de Carballo de Galdo fronte �s pretensi�ns do albacea
Ribadeneira118. Esta devoluci�n ter� un grande impacto nos ambientes
pro-mariscal, impulsa quiz�is decisivamente unha tradici�n popular favorable.
Os escudeiros de Pardo de Cela, despois da s�a morte,
capitaneados polo seu sobri�o Pedro Pardo de Cabarcos, van � guerra de Granada
para se congraciar cos reis, e tentan manter legalmente a s�a condici�n de
fidalgos, obtida de feito como todo o que fac�a o mariscal, fronte � opini�n da
nova irmandade que non os consideraba como tales; en 1515-1517 e en 1528, os
representantes reais act�an contra as cartas falsas e os testemu�os falsos
fabricados con dito fin119.
Neste contexto mental de resistencia primeiro militar
(Vilaxo�n) e despois legal dos familiares e criados do defunto mariscal, que
defenden os seus bens, estatus e honra, xorde a chamada Relazon da carta
executoria, unha tradici�n oral orixinariamente en galego da que co�ecemos
tres versi�ns manuscritas. A primeira (versi�n A) est� datada cara 1515
(reproducida en 1674 no Memorial de la Casa de Saavedra), a segunda
(versi�n B; a m�is reducida das tres) est� datada cara 1520-1525 (editada por
Sanjurjo Pardo en 1854) e a terceira (versi�n C) -en espa�ol e posterior �s
anteriores- foi dada a
co�ecer
por Eduardo Pardo de Guevara120.
A orixe oral da Relaz�n despr�ndese do idioma
empregado (o galego a principios do s�culo XVI non era m�is que unha l�ngua
falada), alleo �s usos da Audiencia de Galicia, onde torpemente se quere
disimular que se obtivo unha carta executoria, mera transcripci�n
dunha tradici�n oral exculpatoria, que remata cunhas estrofas tipo
Romances, o canti�as Gallegas (di o autor do Memorial de
Saavedra) cun encabezamento (Ahora chora a Casa por seo Se�or)
que identifica familiares121 e vasalos como posibles autores, pois ven
no protagonista do relato a Pedro Pardo, meu Senor122. O car�cter b�sico
que te�en a poes�a e a s�a m�sica na tradici�n, ratifica pois a condici�n
principal da fonte oral transcrita da Relazon, en especial as
versi�ns A e B.
A versi�n C, atopada no Arquivo Pardo-Montenegro de
Mondo�edo, � sen embargo de orixe culta e, partindo da Relazon, ampl�a o
seu contido dando nova de tradici�ns orais posteriores a ela (a cadea
denominada a Mariscala, por exemplo), disculpando datos err�neos das versi�ns
m�is populares (como dicir que Pedro Miranda era fillo de Pardo de Cela) e, o
que � m�is importante, abandonando a li�a exculpadora do mariscal, tomando
partido polos Reis Cat�licos; o romance versificado s�guese reproducindo en
galego; en suma, tr�tase dunha mistura da tradici�n oral popular con
informaci�n obtida en documentos escritos (di por exemplo o autor: Consta
por pa(pe)les de la Dignidad que en el a�o 1473)123, pero o(s) seu(s)
autor(es) no abandona(n) a identificaci�n con Pardo de Cela, nuestro
Mariscal -di-, se ben acepta que os seus erros e pecados lev�rono �
tumba.
O primeiro que nos brinda a Relazon son datos sobre os
feitos (1480-1483) que preceden � detenci�n de Pardo de Cela; a falla de
informaci�n documental, � necesario e convinte, para compensar a parcialidade
das fontes oficiais, acudir � tradici�n oral. T�dalas versi�ns insisten nun
conflicto previo co bispo de Mondo�edo polas rendas do bispado. Permanece nun
segundo plano a contenda directa entre o mariscal e os oficiais reais polo
control das fortalezas e a d�beda fiscal124. A carta de Fernando el
Cat�lico a Acu�a e Chinchilla do 31 de marzal de 1483, que m�is arriba
comentamos, manda precisamente que en adiante ningunos cavalleros, ni
otras personas, no tengan ni tomen en ecomenda ningunos lugares, e tierras,
e vasallos de las yglesias e ar�obispados e obispados125; no contexto desta
orde adquire todo o seu senso o apoio dos oficiais reais � bispo contra o
encomendeiro Pardo de Cela.
A versi�n A relata como Pardo de Cela, enfrontado co novo
bispo polas rendas do bispado pegava nos Cregos, � Segrares, � os matava,
� podia mais co Bispo, � outros Cavaleyros: � co esto foron con queyxumes (...)
dar conta os se�ores Reys Don Fernando, � Dona Isabela (...) suas Altezas o
embiaron a chamar, por provisos, moitas vezes, pra ser informados, � oilo (...)
� non foy, ent�n mand�rono prender e o mariscal met�use na Frouxeira126.
A xustificaci�n arg��da polos autores � que Pardo de Cela ti�a dereito �s
rendas e xurisdicci�ns episcopais porque a s�a muller herd�raas do seu t�o
��igo de Castro (ser� Pedro Enr�quez de Castro, como ben di a mellor informada
versi�n C), bispo de Mondo�edo, en concepto de dote. Seguramente a concesi�n a
Pardo de Cela da encomenda de Mondo�edo garda relaci�n coa s�a voda con Isabel
de Castro, mais nada m�is, a encomenda non lle daba dereito a levar as rendas.
O mariscal como t�dolos nobres encomendeiros dos bispados e abad�as galegos
apropi�base de feito das rendas. Por outra banda, sabemos polo pleito que
segu�u � execuci�n que a dote de Isabel de Castro reduc�ase a 5.000 flor�ns de
bens propios, e que non pudo demostrar o dereito sobre os bens confiscados do
mariscal127, a maior parte deles indubidablemente de orixe non patrimonial.
A versi�n C (cun autor que posiblemente tivo acceso �s cartas
reais previas � detenci�n) se ben insiste no argumento da dote, reco�ece
abertamente a violencia e a inxustiza que supu�an as intromisi�ns do mariscal
no bispado, apart�ndose da li�a xustificadora da versi�n popular, e detalla
mellor as fases progresivas da confrontaci�n �s que tam�n se refire a versi�n
A: 1) Conflicto socio-econ�mico: pendencias entre os cobradores de
la renta de la Dignidad y los criados del dicho mariscal Pedro Pardo
ynsistiendo en perzivirlas biolentamente y contra derecho. 2) Primeiro
aviso real: Diose parte a los Catholicos Reyes deste atentado, y
biolenzia en cuya Vista despacharon sus Provisiones para que se aquietase y no
molestase a los coletores del obispo. 3) Morte de cl�rigos:
No fue esto bastante pues se propasso a maltratar y erir a los clerigos
con muerte de alguno que en nombre de los se�ores obispos recog�an sus rrentas
por no attreverse los legos128. 4) Segundo aviso real, chamada a
Corte e desobediencia: bolbiose de nuevo a dar quenta a S.A. que fue...
mandar un comparendo a nuestro Mariscal; y el temeroso y acusado de su
conziencia se rresitio a la ovedienzia del rey129. 5) Terceiro aviso
real e orde de detenci�n: por cuya rrazon mando orden a D. Fernando
de acu�a Governador que entonces era de galisia para prenderle, y a
partir de aqui conta a toma por traici�n de A Fruxeira130. Non di quen ordeou a
execuci�n do mariscal pero si que a ra��a Isabel apoi�baa plenamente como caso
de xustiza exemplar, pois f�ise eco (tam�n o cronista Pulgar, coa variante
de que para este a oferta failla � Acu�a) da tradici�n que narra como Isabel de
Castro e outros familiares foron po�erse �s p�s dos Reis Cat�licos
ofreziendo una gran suma de dinero por la vida de su marido aquela
Catholica y esclarecida Reya D� Ysavel respondio que dios la havia echo rreyna
para administrar justicia y no para venderla131; as� non cabe d�bida para
o autor da responsabilidade �ltima da ra��a na sentencia e execuci�n. En fin,
que esta versi�n C af�stase grandemente da versi�n A, acerc�ndose �
tradici�n maioritaria na Galicia de fins do s�culo XV, e do s�culo XVI, que
aplaudira a decapitaci�n de Pardo de Cela132. Conforme pasa o tempo e os
descendentes dos familiares e criados do mariscal inst�lanse na nova situaci�n
pol�tica, a pequena pero combativa tradici�n oral no seu favor debil�tase e
desaparece, ata que � recuperada en 1851 por Vicetto, inici�ndose
ent�n unha nova tradici�n culta que entronca coas pol�micas ideol�xicas da
segunda metade do s�culo XIX e da primeira metade do s�culo XX (Villar Ponte,
Castelao).
No que non concordan as fontes narrativas coa tradici�n oral133
� na cronolox�a e os detalles da fase militar do enfrontamento Acu�a/Pardo de
Cela. O cronista Valera separa o asalto e derrocamento de A Frouxeira (que
segundo Aponte foi a principios de 1482, durando oito meses o cerco dacordo
con Valera) da loita en Castrodouro que remata coa detenci�n do mariscal (por
tanto a fins de 1483). Feitos que para a tradici�n oral suc�dense un tras
outro, coma se foran un mesmo acontecemento; da pelexa en Castrodouro non se
fala, quiz�is para reforzar o papel dos criados traidores na entrega do
mariscal en A Frouxeira. O concepto de tempo non � o mesmo nas fontes orais e
nas fontes escritas. En calquera caso, existe compatibilidade entre a
cronolox�a dos cronistas e o relato oral, rico en datos como a tradici�n dos
homes do mariscal, � s�a vez harmonizable co informe de Valera de que A
Frouxeira se tomou por medio dunha negociaci�n, pois acord�ronse certas
condici�ns para a rendici�n.
O punto forte da Relazon � pois a intenci�n
exculpadora de Pedro Pardo de Cela facendo responsables �s criados traidores da
s�a desventurada sorte, � dicir, qu�rese salvar o seu valor de cabaleiro e a
s�a alma de cristi�n, a sona en suma, da condena na terra e no ceo. A
responsabilidade real da igrexa de Mondo�edo que o denuncia ante os reis,
destes que ordean prendelo e de Acu�a que o executa sumariamente134,
trasp�sase �s vasalos traidores135, e en menor grao �s cabaleiros
inimigos.
Empeza a tradici�n (versi�n A) dicindo que o mariscal morre
sen aveyr feito mal contra seu Rey, e acusa � envexa e malquerencia
que se desejavan algus Cavaleiros do Reino, con que competian guerra
civis e concl�e: por ser mais poderoso o malsinaron, de que despois
lles pesou136. Isto confirmar�a o relativo abandono sofrido por parte da
nobreza, morto o seu sogro o Conde de Lemos, e o comprensible arrepentimento
posterior desta, pois a execuci�n de Mondo�edo (que tam�n os colleu por
sorpresa) debilitaba � conxunto dos se�ores galegos que estaban dando
tantos ou m�is motivos que Pardo de Cela �s oficiais reais para
castigo semellante. Sigamos o texto foy vendido por seos
criados en quen se fiava, no ano de mil � catrocentos � oytenta � tres. Sonbos
os siguientes, e nome�se �s 22 criados traidores e o lugar de onde eran
naturais, engadindo � final o nome dunha muller137.
Ditos os nomes, que parece o principal, a versi�n A narra a
prisi�n en Castrodouro e a decapitaci�n en Mondo�edo � cabo de dez d�as,
morreu con gran arrepentimento de seus pecados, e sin�s de bo Christao138.
A rapidez con que foi executado xustif�case polo temor dos do rei a que o
viessen quitar por armas outros cabaleiros, particularmente Pedro Bola�o139.
Isabel de Castro, segundo a versi�n C, basea a s�a demanda ulterior en
Valladolid nos defectos de forma da sentencia de morte, querel�ndose del
juez que havia dado la sentencia de muerte por no haber sido oydo en forma
antes apresuradamente e pedindo que se declare por bueno a dicho
mariscal e que se lle devolvan os bens secuestrados140. O xustiza maior do
reino non era outro que Fernando de Acu�a; agora ben, as indicaci�ns recibidas
en 1480 (e reiteradas en 1483) en canto � xustiza a aplicar en Galicia
centr�banse no derrocamento de fortalezas e o desterro dos cabaleiros
malfeitores141. A� vese a autonom�a de Acu�a e Chinchilla � tomar moi
probablemente por conta a decisi�n de executar � mariscal.
A versi�n B engade que houbo un gran enterro na catedral,
onde obtivo Pedro Pardo as solidariedades que non tivo ou non puido ter en
vida: con gran autoridade e solenne festa, con moitos cabaleiros e
personas de bon �vito, que al� asistiron � o acompa�aron142. Por �ltimo, dise
(na versi�n A, e reprod�ceo a versi�n C) que � s�a muller devolv�ronlle o
lugar do Carvallo do Galdo, equivocadamente porque foi a s�a filla
quen o consegu�u (e as� consta no romance, nesto m�is preciso), e con esa base
aprov�itase para argumentar que se lle devolveron os bens � porque o seu pai
non fixera nada malo: se o mataran por cousa m� quel overa feyto, non lle
bolveran seuos bes, ni as netas casaran tan nobremente, con decer que se
llevantar con o Bispado de Mondonedo, � queria matar os Cregos, � o Bispo, �
falar sen fundamento, sen saber a ra�on que ay143. Despois reco��cense
estas violencias do mariscal no bispado pero son disculpadas por ser efectuadas
en defensa da dote da s�a muller (a maior parte das rendas do bispo).
A versi�n C en cambio considera, como sabemos, moi certa a
intromisi�n inxusta e violenta de Pardo de Cela no bispado e a desobediencia
posterior �s reis que sa�ron en defensa de dita igrexa, pero segue � versi�n A
en canto � tema da traici�n dos criados que rendiron A Frouxeira, e engade
detalles de como se fraguou a entrega nocturna da fortaleza, facendo xefe dos
conxurados a un que non coincide co que segundo o romance e a versi�n B
comunicou co capit�n Mudarra para tal fin144. Mais iso � o de menos, o que
importa � o discurso de fondo en torno � romance transfiriendo
responsabilidades.
O que unifica a t�dalas versi�ns �, sen lugar a d�bidas, o
romance; na versi�n B aparece unha parte prosificada. Jos� Mar�a �lvarez
Bl�zquez reproduc�u as s�as estrofas divid�ndoo nun cantar e no romance
propiamente dito. Moi probablemente � no momento de po�er por escrito o
romance, que estaba xa difundido, cando se van engadindo datos (primeiro os
nomes dos traidores) arredor do victimista tema central da poes�a: a traici�n
colectiva sofrida por Pedro Pardo que o leva a unha inxusta morte. T�ntase
demostrar: 1�) que A Frouxeira -que representa � mariscal- jamais se veo
vencida; 2�) sen�n fora pola traici�n dos seus defensores: Vinte �
dos foron chamados / Os que vindido o han; 3�) a deslealdade dos criados
exime � mariscal da acusaci�n de traici�n � rei: Eles quedan po tredores,
/ E seu amo po leal; 4�) o cal revalidan os reis despois de morto; 5�)
d�ndose a entender que o pecado dos traidores descarrexa de culpa espiritual �
amo: A Deus dar�n conta delo, / Que llos queira perdounar / co e acabou
ha Frouseyra / E a vida do Mariscal. En resume, o mariscal morre
inocente, carrexando coa culpa dos seus vasalos fel�ns; o paralelismo con
Xesucristo e Xudas � evidente, e expl�cito: Por trey�on tamben vindido /
Iesus Senor145. Queda as� demostrado o martirio de Pardo de Cela, punto
de alcance da tradici�n antiga coa historiograf�a galeguista.
A perspectiva do autor ou autores do romance � a do vasalo bo
fronte � vasalo malo, fel�n, e suli�a o car�cter popular da tradici�n
primixenia, a�nda minoritaria nunha sociedade en transici�n que rompera as
relaci�ns vasal�ticas dezas�is anos antes do axustizamento do mariscal146.
Agora ben, os engadidos ulteriores en prosa alteran esta posici�n de partida.
Na versi�n C ad�ptase xa o punto de vista dos se�ores descendentes do mariscal
que, integrados no novo Estado, admiten a culpabilidade de Pardo de Cela
respecto � Igrexa e � monarqu�a, e � monarqu�a, e as� botan un capote �s
criados traidores dicindo que tal vez actuaron por temor da pena que
merez�an como reveldes a S.M.147, co cal valeiran de senso lexitimador
unha tradici�n que foi desvaloriz�ndose � pasar do oral � escrito, � longo do
s�culo XVI, e non digamos para ser retomada polos rom�nticos.�����
A invenci�n de Vicetto
Dende a impresi�n do Memorial de Saavedra en 1674, non
se co�ece edici�n algunha da tradici�n de Pardo de Cela ata que Benito Vicetto
reprod�cea en Los hidalgos de Monforte (1851). Cun subterfuxio,
dejemos hablar a un bi�grafo moderno [que non cita] del mariscal Pardo de
Cela, o noso novelista emprega oito p�xinas en citar entrecomi�as un
texto da Relazon que segue a todas luces a versi�n C. Seguramente
Vicetto dispuxo, directa ou indirectamente, dunha copia en mellor estado que a
publicada por Eduardo Pardo, vese isto claro nas estrofas do romance. O anonimato
permite a Vicetto, ou � fonte de onde bebe, non s� alongar o texto coa s�a
ret�rica, sen�n quitar e po�er, evitando o ton comprensivo cara a acci�n real
contra o mariscal que exhibe a versi�n C. Para iso salta o comezo, onde se fala
das violencias de Pedro Pardo contra a igrexa de Mondo�edo, de xeito que a
narraci�n empeza cando Acu�a e Chinchilla van prendelo, inventa ent�n unha
xunta en Santiago onde se condena � morte � mariscal y todos los hermanos
de Galicia que no se sujetaran � la autoridad real148. Bot�n de mostra
do leitmotiv da novela: unir artificialmente os irmandi�os � sorte do mariscal.
O resto do relato segue m�is ou menos a versi�n C da tradici�n, cunha redacci�n
m�is actual (mediados do s�culo XIX), omitindo os nomes dos traidores (tan
lonxe dos feitos xa non pod�an interesar � p�blico) e interpolando os datos
sobre o asedio do apeo de 1540. V�n por �ltimo a poes�a, p�chanse � final as
comi�as e apostrofa Vicetto: Tal ha sido el fin de aquel hombre, en quien
por �ltimo se personifica la revoluci�n149.
Vicetto descubre a revolta social dos irmandi�os (1467-1469)
a trav�s dos nobiliarios de Aponte, G�ndara e Molina (tam�n co�ec�a a historia
manuscrita de Allariz cando redactou a novela150), e a�nda nada sab�a do Pleito
Tabera-Fonseca e nada quer�a saber das cr�nicas reais ou das virtuais
fontes eclesi�sticas (por exemplo, a Cr�nica de Santa Mar�a de Iria),
tivo suficiente informaci�n como para darse de conta da envergadura dunha
revolta que el tivo o m�rito de introducir na historiograf�a contempor�nea151.
Mais falt�balle personificar a magn�fica revoluci�n.
Cinco anos antes de escribir Los hidalgos de Monforte
ten lugar o pronunciamento contra Narv�ez e os fusilamentos de Carral, a�nda
f�ra de Galicia nese tempo, un Vicetto identificado con aquel movemento� liberal identifica na s�a gran novela
hist�rica �s hermanos de Galicia como revolucionarios152,
dem�cratas153 e republicanos154.
� revoluci�n de 1467 falt�balle para ser como a revoluci�n de 1846 o
provincialismo (a reivindicaci�n de Galicia � estilo da �poca) e os
m�rtires. As fontes nobiliarias ofrec�anlle nomes de cabaleiros que foron de
verdade capit�ns irmandi�os (Alonso de Lanz�s, Pedro Osorio, Diego de Lemos)
pero non cumpl�an o requisito principal que fac�a id�neo a Pardo de Cela, a
saber, a s�a rom�ntica morte155 a mans de verdugos realistas,
porque Vicetto, proxectando cara atr�s as loitas do seu tempo, ten (� rev�s do
que realmente pasou) por enimigos dos irmandi�os �s representantes dos reis de
Castela156. Total que sen ning�n empacho coloca o noso autor a Pedro
Pardo de Cela � cabeza dos irmandi�os e afirma que ambos loitaban pola
independencia de Galicia santo sentimiento de grandeza provincial157.
A terceira invenci�n nacionalista que consiste en dicir que Pardo de Cela
estaba no bando de Beltraneja, non conta practicamente para Vicetto, resultaba
innecesaria
� hora de redactar Los hidalgos de Monforte158.
Vicetto nun principio pon a tres personaxes, dous hist�ricos
(Pardo de Cela e Pedro Madruga) e un ficticio (o padre Ares de Arenillo), como
gu�as do esp�ritu democr�tico dos irmandi�os contra el
abyecto vasallaje clerical y nobiliario. O absurdo que sup�n po�er a
ditos cabaleiros (os feudais de peor sona na Galicia do s�culo XV) � fronte da
revolta dos vasalos (que eles reprimiron ou quixeron reprimir), como un
destello de la igualdad y fraternidad moderna159, non se explica s� polo
comprensible interese novelesco cara unhas vidas azarosas, conta moito a
pretensi�n de transformar con artificios a realmente existente revolta
social nunha inexistente revolta pol�tica e nacional contra o rei de Castela.
Non obstante, non poucos dos que criticaron acertadamente a Vicetto por esta
fantas�a pol�tica (empezando por Murgu�a) ca�ron despois dun xeito ou outro na
deformaci�n da historia do s�culo XV para inventar un pasado galego que se
parecera � doutras naci�ns ib�ricas, europeas ou terceiromundistas en loita
pola s�a autodeterminaci�n (mimetismo que conlevaba a feble e confusa
reivindicaci�n das propias tradici�ns de loita, verbigracia, os irmandi�os).
Entre Pedro Pardo e Pedro Madruga, Vicetto opta polo
mariscal. Mentres a Pedro Pardo de Cela, a morte f�xoo bo, tap�ndose coa lenda
os seus pecados, alomenos nalg�ns ambientes; Pedro �lvarez de Soutomaior gozou
dunha sona de nobre b�rbaro m�is extendida, e seguramente m�is merecida (e
morreu anonimamente). Desprestixio do que Aponte se fixera eco160
e que fac�a menos recuperable a s�a figura para a rec�n nada historia de
Galicia. Por tanto, Vicetto ti�a a s�a parte de raz�n cando vituperaba �
foraxido Pedro Madruga, imaxinario dirixente tam�n dunha revolta irmandi�a que
en realidade lev�bao � exilio: Reverso de la medalla patri�tica que
representaba Pardo de Cela, el conde de Cami�a bastarde� el santo pensamiento
de aquella revoluci�n, y desaparece su memoria en nuestras cr�nicas antiguas,
envuelta en el repugnante velo de sus tropel�as, venganzas � iniquidades161.
Pero equiv�case o escritor facendo � mariscal m�is patri�tico que
Pedro Madruga, ou asegurando que sus aspiraciones pol�ticas eran m�s
bien personales, sin tener en cuenta que carec�a de m�s apoyo que el de la
mesnada que le segu�a162; isto �ltimo era m�is aplicable a Cela que
a Madruga, porque o Conde de Cami�a e o Vizconde de tui souberan trascender os
seus intereses personais, ou dito doutro xeito, defendelos a un nivel m�is
elevado, as� como demostrar boas dotes pol�ticas, � participar na
contraofensiva nobiliar anti-irmandi�a (� par do arcebispo Fonseca e o Conde de
Lemos) en 1469, e � encabezar e manter o bando da Beltraneja en Galicia durante
toda a guerra peninsular de sucesi�n. En contradicci�n con iso, Benito Vicetto
pon a un ficticio Pedro Madruga �s ordes do mariscal, como o seu m�is directo
competidor: Al mariscal Pardo de Cela lo apoyaban todos los nobles
identificados con el movimiento revolucionario, y hasta el mismo vizconde de
Tuy, si bien se reservaba �ste� en su d�a
arrebatar la corona [de Galicia] que pretend�a ponerse aqu�l en la frente163.
Borrado Pedro Madruga da s�a novela, e desaparecidos na loita
os xefes populares e eclesi�sticos da revolta164, s�lo quedaba el mariscal
Pardo de Cela, el cual hab�a logrado reunir bajo su pensamiento de rep�blica y
bajo su prop�sito mon�rquico, los restos dispersos de aquellos dos grandes
partidos [popular y eclesi�stico] tan comprometidos ya en el movimiento
revolucionario165. � imprescindible deixar s� o mariscal �
fronte da revoluci�n cara � derradeira escena do drama, o degolamento de
Mondo�edo, que deste xeito v�n significar a derrota final dos irmandi�os
(�unha revolta que rematara 14 anos antes!), da nobreza galega e das
imaxinarias ansias de independencia de Galicia. A ideolox�a que se atrib�e �
mariscal, pensamento republicano e prop�sito mon�rquico, expresa a
contradicci�n en que se move o noso benintencionado Vicetto, republicano e
liberal cando pensa en termos de revoluci�n social, mon�rquico e conservador
cando o fai en funci�n da s�a imaxinaci�n provincialista-independentista, e
ante todo, un home do seu tempo, e pese �s seus defectos, que son os do seu
tempo, o primeiro historiador de Galicia.
A nostalxia imaxinaria dunha Galicia independente, o desexo
retrospectivo dunha nobreza que en verdade tivera loitado pola separaci�n de
Castela co apoio do pobo e a igrexa, levan a Vicetto a se recrear na quimeira
dun movemento irmandi�o onde las ciudades, villas y fortalezas se
adher�an de d�a en d�a a sus ideas [de Pardo de Cela], proclamando la
independencia de Galicia... de tal modo que los arzobispos, obispos, marqueses,
condes e dem�s dignidades realistas... huyeron a Castela; naturalmente non
menciona que Pedro Madruga se refuxiou en Portugal das iras irmandi�as.
�Por qu� no un rey de Galicia para Galicia?167,
interr�gase Vicetto facendo da historia unha correa de transmisi�n da s�a intencionalidade
pol�tica. Facendo conspirar pola s�a independencia irmandi�a de Galicia �
nobreza, o clero e o pobo, o noso escritor quere esquecer que os obxectivos dos
irmandi�os foron sobre todo sociais, antise�oriais, e que para iso tiveron non
pouco apoio dos reis de Castela, de Enrique IV e ata despois de Isabel a
Cat�lica e o seu home Fernando de Arag�n. Este rexeitamento da historia de
Galicia do s�culo XV, coa s�a loita de clases, ser� unha constante da
historiograf�a galeguista, alomenos ata mediados do s�culo XX.
Remata Vicetto a cuarta e derradeira parte da s�a gran novela
cabaleiresca as�: Posteriormente, en 1845, Galicia se vi� agitada por
iguales deseos de independencia... Esta revoluci�n... tuvo por ep�logo los
fusilamientos de Carral... �Desde 1480 a 1845, hab�an transcurrido cuatro
siglos!. Por una singular coincidencia, 1480 reinaba Isabel I, y en 1845 Isabel
II168.
Os mitos de 1846, co seu ronsel de realidade e de ficci�n, reproduc�ranse en
1467: revoluci�n, m�rtires, independencia.
Unha rectificaci�n moi parcial
Non crea o lector que Benito Vicetto oculta en Los
Hidalgos de Monforte o emprego abusivo que fai de nomes e feitos
hist�ricos, def�ndese afirmando que tam�n botou man de documentos: Esta
obra no es puramente fant�stica169, asegura. E anos despois, � redactar a
s�a Historia de Galicia (1865-1873), leva a cabo unha autocr�tica do que
dixo na� novela de 1851: Entonces,
escrib�amos como poetas, y todo nos era dado; hoy escribimos como
historiadores, y la imaginaci�n tiene que supeditarse a la esactitud [sic]
ineludible del hecho170. O que non � �bice para que no tomo
seguinte asegure, en apariencia, o contrario:
Lo principal para escribir la historia
de un pueblo no son los datos: lo principal es la imaginaci�n. De las cien condiciones
que debe poseer un historiador, las noventa y nueve deben ser imaginaci�n, la
otra lo dem�s. Los datos � los conocimientos est�n a merced de todos: la imaginaci�n
es una facaultad del alma que no se adquiere ni en las universidades ni en los
ateneos y que solo la concede el Tiempo, no el tiempo considerado materialmente
como duraci�n, sino al tiempo considerado espiritualmente como ser de
los seres, como Ser Supremo, Dios171.
Estar�amos dacordo con Vicetto no relativo � importancia do
co�ecemento non baseado en fontes para o traballo do historiador, pero nada
m�is, o canto que fai � subxectividade e a creatividade do historiador excede
calquera cr�tica razonable � positivismo; o idealismo declarado de Vicetto
(com�n a unha historiograf�a rom�ntica que rompeu amarras coa Ilustraci�n) �
pois o punto do noso desacordo, non somentes epistemol�xico sen�n tam�n en
canto a an�lises hist�ricas concretas, que deben partir na nosa opini�n da
aceptaci�n da historia real do noso pobo. Pero vaiamos xa coa rectificaci�n que
do Vicetto novelista efect�a o Vicetto historiador. Debedora polo dem�is de
traballos posteriores, a mi�do cr�ticos cara el, como o de Murgu�a sobre os
irmandi�os (1861), a quen Vicetto resentido non cita, e as biograf�as de
�lvarez Villamil (1861) e Villamil y Castro (Cronica de Lugo, 1866)
sobre Pardo de Cela.
Non cede Vicetto na s�a defensa de Pardo de Cela,
figura altamente simp�tica para el pa�s, pero di que prefire
referirse a ela a trav�s doutros autores porque pudiera falsearla, haciendola
tal vez inveros�mil y por consiguiente inarm�nica en el cuadro de la guerra
de los villanos, e continuando o sacrificio que nos
impusimos, engade, diremos que, seg�n nuestro criterio, el
personaje que nos ocupa172, no entr� en la guerra de los villanos sino
incidentalmente, por ocuparse m�s en defender sus tierras de las acometidas del
clero: que �l no se apoder� � la fuerza del obispado de Mondo�edo como el conde
de Cami�a del de Tuy173. Por tanto xa non sost�n que Pardo de Cela
fora o m�ximo dirixente dos irmandi�os, pero defende � noso
�dolo fronte a t�dolos seus inimigos: bispo e clero de Mondo�edo,
oficiais reais e Reis Cat�licos, e se � preciso tam�n agora contra os propios
irmandi�os: su actitud respecto � la nobleza, no pudo ser m�s digna, pues
se coloc� � su lado contra las hermandades174. Vicetto non dubida
abandonar as s�as simpat�as irmandi�as se con iso salva a s�a ficci�n pol�tica:
el suspiro postrero que exhal� en nuestro pais la nobleza sueva de pura
raza, e fai votos para que apareza alg�n documento que demostre o
imposible: o independentismo galeguista de Pardo de Cela; se iso ocorre,
concl�e, ser� la figura mas bella y magestuosa de la historia de Galicia175.
O rom�ntico Vicetto segue buscando literatura na historia, confundindo
lamentablemente ambas; cando o belo da figura de Pardo de Cela non est� na
historia sen�n na recreaci�n literaria, popular e culta, no romance e a
literatura do Rexurdimento, onde o hist�rico � s� o pretexto, onde o que
interesa non � a vida real de Pardo de Cela sen�n a s�a morte fermoseada
mediante un cantar dos seus. Existen en consecuencia dous Pardo de Cela, o que
hoxe nos interesa rescatar das doces gadoupas do mito � o Pardo de Cela
hist�rico, o outro � competencia dos historiadores da literatura. A confusi�n
de ambos personaxes perdura ata hoxe mesmo, dun xeito ou outro, no discurso
nacionalista, demasiado inmune a�nda � cr�tica hist�rica, interesa por iso
parar na x�nese do mito.
De Pardo de Cela sabemos que os irmandi�os lle derrocaron as
fortalezas, que foi detido en A Frouxeira e que � final retorna coas tropas do
Conde de Lemos en actitude moi represiva. Vicetto oculta o dato da prisi�n (a
pesares de que deb�a co�ecelo pois cita a Molina)176, vanagl�riase de que os
revolucionarios derrocaran tam�n os seus castelos177 e, claro est�, non pode
saber o di�logo mantido co seu sogro sobre se colgar ou non �s irmandi�os nas
carballeiras178. Non obstante, enterado da enemistade entre o
capit�n irmandi�o Alonso de Lanz�s179 e Pardo de Cela conta uns
enfrontamentos que nunca existiron180 entre as tropas de ambos polas
terras de Mondo�edo181, chegando a dicir sen base documental algunha
que tan s�lo resistia, pues, � los villanos � comuneros Pardo de Cela en
el obispado de Mondo�edo182. Se non dirixente heroico dos
irmandi�os, quer�a Vicetto que o cabaleiro degolado polos Reis Cat�lico fora
alomenos o maior dos inimigos, m�is que Pedro Madruga, dos galegos que
protagonizaron la epopeya m�s grande y admirable que registran sus
anales, todos los antiguos reinos de la antigua Iberia183. O romanticismo de
Vicetto pode sobre calquera fidelidade ideol�xica, e a lealdade � s�a figura
literaria favorita estaba por riba de todo. Minusvalora ou denigra �s
cabaleiros que xogaron na historia real un papel que el arelaba para o seu
mariscal de ficci�n: Pedro Madruga entre os nobres rebeldes �s reis, e Alonso
de Lanz�s entre os cabaleiros irmandi�os. Cando non ten m�is remedio, d� a
co�ecer os nomes dos nobres que foron realmente capit�ns irmandi�os (aportados
por Aponte), pero acusa con encono: Esto fue lo que perdi� entonces � los
hermandinos, el haber tenido gefes como Alonso de Lanz�s que aspiraban, no � la
libertad del pueblo, no � la destrucci�n del feudalismo, sino � hacerse ellos
mas opulentos se�ores feudales sobre las ruinas de otros184. Vicetto adopta
nesta cuesti�n o punto de vista dos contrarios � Santa Irmandade, quen rematada
a revolta, fixeron campa�a para destru�r a imaxe dos nobres segund�ns que
tomando partido activo polos irmandi�os mereceran o que a alta nobreza
galega perdera de xeito irreversible: a imaxe cabaleiresca e o consenso
popular. De Alonso de Lanz�s dic�a incluso un contrario dos irmandi�os tan
cualificado como Vasco de Aponte: un mui esforzado caballero185;
e sentenciaba un labrego, testemu�o do Pleito Tabera-Fonseca, que Lanz�s
tomaba la compa�ia de los pobres186. Testemu�os ambos de
principios do s�culo XVI. Ante a imposibilidade de soster seriamente a idea dun
Pardo de Cela que coa axuda do pobo irmandi�o loitara pola independencia de
Galicia, o noso Vicetto, inasequible � desalento, rectificando no secundario
(os irmandi�os) pero salvando o principal (Galicia), cambia de tercio e
presenta agora � mariscal, xunto a Pedro Madruga, combatindo no bando da
Beltraneja pola independencia de Galicia... co auxilio dos irmandi�os.
Invenci�n que far� fortuna na historiograf�a galeguista, pese a que as fontes
din todo o contrario.
O propio Vicetto tivo de ler o nobiliario de Aponte, posto
que el mesmo ed�tao por vez primeira � fin do tomo VI da s�a Historia de
Galicia, que a �nica referencia en col de Pardo de Cela e a guerra de
sucesi�n � unha modesta participaci�n do mariscal no cerco dos
realistas a Pedro Madruga en Pontevedra187. Sen embargo, facendo
mal uso da s�s imaxinaci�n, pensando con certeza que o Ser Supremo da
patria todo o permite, escribe que o mariscal Pardo de Cela no norte e o Conde
de Cami�a no sur: reusaban obedecer � los actuales monarcas de Espa�a
imperando � nombre de la princesa Do�a Juana, que vi�a ser un pretesto,
era lo subjetivo; lo objetivo al parecer, era dominar sus respectivas regiones
por s� y para s�...: �ltimos esfuerzos de la raza sueva, encarnados en aquellos
dos nobles, aspirando � la independencia de Galicia188.
T�dolos se�ores galegos quer�a dominar nas s�as rexi�ns sen
interferencias dos oficiais reais, tanto os isabelinos como os amigos de
Portugal; diso non se pode inferir que quer�an a separaci�n de Galicia, m�is
a�nda se sabemos que a nobreza galega (entre o Mi�o e o Cant�brico) mantivo � longo
de toda a Idade Media, dende o s�culo VI ata o s�culo XV, nesa dial�ctica de
defender os seus estados, sen sa�r do marco pol�tico castel�n-leon�s,
intervindo nas loitas pol�ticas de Castela con tal fin.
O �nico dato pro-Beltraneja esgrimido189 � o enfrontamento
de Pardo de Cela con Ladr�n de Guevara en Viveiro (1476), pero s� a imaxinaci�n
fai colexir deste conflicto un cambio de bando pol�tico do mariscal190,
que antes de que remate o ano comparte con Guevara o mencionado asedio de
Pontevedra. A ningu�n se lle ocorre, por exemplo, dicir que o arcebispo
Fonseca ou o Conde de Lemos por ter problemas de poder con Acu�a e Chinchilla,
e cos propios Reis Cat�licos, sexan partidarios dos portugueses e da escisi�n
de Galicia. Claro que tam�n � certo que ning�n deles foi sumariamente executado
polos representantes da monarqu�a.
Outra operaci�n historiogr�fica de Vicetto -que tivo menos
�xito- foi po�er �s irmandi�os detr�s do mariscal imaxinado, pro-Beltraneja e
pro-independencia, que s�lo alent� � estas [�s irmandades] cuando
luchaban contra el clero mindoniense � contra los partidarios de Isabel
I, absorbiendo en este sentido las [irmandades] del obispado en
sus huestes191. Recordemos que os irmandi�os de Mondo�edo eran na realidade
hist�rica inimigos do mariscal, e que para nada apoiaron a este na loita
que nunca exist�u en favor da Beltraneja. Pero hab�a que transformar a
revoluci�n social en revoluci�n pol�tica. Despois da morte de Enrique IV (1474)
Vicetto di (prorrogando arbitrariamente o tempo da revolta) que la
revoluci�n popular de Galicia (os vil�ns contra os nobres) tom� nueva fase,
haci�ndose m�s eminentemente pol�tica, transf�rmase nunha
revoluci�n pol�tica � mejor
dicho
din�stica192.
�A revolta irmandi�a foi unha revoluci�n pol�tica?. Si,
porque foi unha gran revoluci�n social, porque presentou o problema do poder,
constitu�ndo a Xunta da Santa Irmandade do Reino de Galicia (orixe
indubidable da actual Xunta de Galicia) en nome do rei de Castela, Enrique IV,
a quen apoiaron politicamente as irmandades de Galicia na s�a pugna civil co
pr�ncipe Alfonso e a nobreza de Castela. As� como apoiaron os ex-irmandi�os a
Fonseca cando asediou � Conde de Cami�a e �s portugueses en Pontevedra, segundo
contan os testemu�os de Pleito Tabera-Fonseca, que falan asimesmo do sost�n
popular a Acu�a e Chinchilla cando se puxeron a derrocar, entre 1480 e 1483, as
fortalezas reedificadas despois da sublevaci�n irmandi�a (entre elas A
Frouxeira).
Todo o anterior transp�rtanos do mito � historia de Galicia,
a cal por outra banda non existir�a sen Vicetto, Murgu�a, Villar Ponte, Risco e
Castelao, quen adem�is nos legaron un proxecto de pa�s, unha conciencia
nacional, unha patria pola que se pode loitar sen abandonar nen o punto de
vista popular (cando os feitos do pobo galego o merezan) nen o punto de vista
da ciencia.
Pasar dunha precursora e decimon�nica historia de Galicia
constru�da ideoloxicamente a unha historia de Galicia fundada en datos certos,
implica un proceso de renovaci�n historiogr�fica que, acelerado durante os
�ltimos vinte anos, tivo lugar paralelamente � posta � d�a do nacionalismo
galego: a ambos procesos de posta � d�a adicamos este traballo.
* Publicado,� nunha primeira
versi�n reducida, en Mitos de la historiograf�a galleguista,
Manuscrits. Revista d�hist�ria
moderna, n� 12, Barcelona, 1994, pp. 245-266.
[1] C arlos� BARROS, A base material e hist�rica da
naci�n en Marx e Engels, Dende Galicia: Marx. Homenaxe a Marx no 1�
centenario da s�a morte, A Coru�a, 1985, pp. 139-207
[2] Carlos BALI�AS, Defensores
e traditores: un modelo de relaci�n entre poder mon�rquico e oligarqu�a na
Galicia altomedieval (718-1037), Santiago, 1988.
[3] O car�cter tradicional
e� acontecimental da historiograf�a
galeguista, o seu propio contido, deixou f�ra do proceso de mitificaci�n os
feitos que reflexan as realidades hist�ricas m�is profundas, sexa
econ�mico-sociais sexa mentais.
[4] Ram�n VILLARES, A
Historia, Vigo, 1984, p. 26.
[5] Non hai probas disto que
asevera Vicente RISCO: la fama del Medulio se extendi� ampliamente, por
sus proporciones de gesta heroica, Historia de Galicia, Vigo, 1971 (2�
ed.), p. 34.
[6] Alfonso RODR�GUEZ
CASTELAO,� Sempre en Galiza, Madrid,
1977, (2� ed.), p. 35.
[7] �Qu� importa que o
heresiarca Prisciliano fose decapitado en Tr�veris e que o seu sangue fose o
xerme da reforma cat�lica e do libre pensamento!, Alfonso RODR�GUEZ
CASTELAO, Alfonso, op. cit., p. 36.
[8] Os suevos resultaron
conquistados polos invadidos e triunfou a insularidade �tnica e cultural do
noso pa�s, Sempre en Galiza, p. 262; el proceso de asimilaci�n de
los germanos por parte de la poblaci�n galaico-romana ha sido en realidad
posterior a la integraci�n en el reino hispano-visigoda en 585, Casimiro
TORRES, Galicia sueva, Santiago, 1977, p. 265.
[9] Sempre en Galiza, p. 262.
[10] Os suevos �crearon nuestra
esplendente NACIONALIDAD, nos infiltraron las salvadoras doctrinas del
cristianismo y echaron las bases sobre que descans� aquella monarqu�a, forma
constitutiva de la organizaci�n pol�tica�, Jos� RODRIGUEZ GONZALEZ, Compendio
de la historia general de Galicia, Santiago, 1928, p. VI.
[11] Manuel MURGUIA, Historia
de Galicia, III, 1888; ed. f�csimil, vol. V, A Coru�a, 1979� p. 157.
[12] Destaquemos � respecto a
posici�n cr�tica de Claudio S�NCHEZ ALBORNOZ, En los albores del culto
jacobeo, Compostellanum, vol. XVI, 1-4, pp. 37-72.
[13] �Con independencia da
certeza ou non da presencia dos restos do ap�stolo no tal ed�culo, axi�a
convertido en templo (aceptada moi parcialmente pola historiograf�a), o m�is
importante a suli�ar � a rapidez con que se difunde o culto xacobeo�, Ram�n
VILLARES, A historia, p. 67; v�xase para m�is informaci�n, Fernando L�PEZ
ALSINA, La 'inventio' del cuerpo de Santiago, Historia de Galicia,
fasc. 13, Vigo, 1991.
[14] Sempre en Galiza, p. 51; a
lex�tima� tradici�n culta heterodoxa que
identifica os restos con Prisciliano no n prosperou , nin pod�a prosperar, ante
a profundidade, a longa duraci�n e o car�cter internacional da crenza xacobea.
[15] �dem, pp. 268, 427.
[16] ... e se disp�is nos
faltou a vontade de independencia foi porque o sepulcro de Sant-Iago concentrou
ao seu derredor a vida suprema de Galiza, e a cibdade -a�nda que se chame
Compostela- non pod�a saber da potente realidade galega, �dem, p. 263.
[17]� Manuel MURGU�A,� Don Diego Gelm�rez, A Coru�a, 1898, pp. 9,
11, 41, 46, 163.
[18] Gordon BIGGS, Diego Gelm�rez, First Archbishop of Compostela,
Washington, 1949 (trad. gal. Vigo,
1983); Reyna PASTOR, Diego Gelm�rez: una mentalidad al d�a. Acerca del
rol de ciertas �lites de poder, Conflictos sociales y estancamiento
econ�mico en la Espa�a medieval, Barcelona, 1973, pp. 103-131.
[19] Sempre en Galiza, pp. 37,
66, 224.
[20] �Os galegos admiramos o
talento caciquil de Xelm�rez; pero non estamos tristes por i�orarmos a data da
s�a morte e a sepultura en que xace, porque traicionou os nosos anceios e
desviou as nosas enerx�as, creando un Emperador para Toledo en vez de formar un
Rei para Compostela�, �dem, p. 277.
[21] Sempre en Galiza, pp.
36-38.
[22] �dem, pp. 37, 265, 335.
[23] �dem, p. 335.
.
[24] �dem, p. 225.
[25]
Carlos BARROS, C�mo construye su objeto la historiograf�a: los irmandi�os de Galicia, Hispania,
n� 175, 1990, pp. 855 ss.
[26]
Carlos BARROS,� Mentalidad y revuelta en
la Galicia irmandi�a: favorables y contrarios,
Santiago de Compostela, 1989, pp. 519-524.
[27] Carlos BARROS,
Revuelta de los irmandi�os. Los gorriones corren tras los halcones,
Historia de Galicia, fasc. n� 24, Vigo, 1991, pp. 455-460.
[28]
Sempre en Galiza, p. 372.
[32] Xos�
Ram�n BARREIRO FERNANDEZ, El levantamiento de 1846 y el nacimiento del
galleguismo, Santiago, 1977, pp. 230-231.
[33]
Sobre o papel sobresa�nte que xoga a Idade Media na visi�n que nos d� Castelao
da historia de Galicia, v�xase Alfonso MATO DOM�NGUEZ, Unha lectura de
Castelao: o debate sobre a historia de Galicia en Sempre en Galiza, Actas
Congreso Castelao, Santiago, 1989, pp. 383-385, 389.
[34] Sempre en Galiza, p. 466.
35� Redactada baixo
o r�xime de Franco (1� ed. 1952) cun ton m�is ben neutro, al�nxase da explicitude
nacionalista de traballos historiogr�ficos anteriores como o prefacio �
historia sint�tica de Galicia de Ram�n VILLAR PONTE (1927).
36 MATO DOM�NGUEZ, Alfonso, Historiograf�a,
Gran Enciclopedia Gallega, tomo 17, p. 138.
37 VICETTO, Benito, Historia de Galicia, VI, Ferrol,
1872; ed. f�c., Lugo, 1979, p. 130.
38� BARROS, Carlos,
C�mo construye su objeto la historiograf�a: los irmandi�os de
Galicia, Hispania, n� 175, 1990, pp. 855-862.
39 �dem, pp. 862-866.
40 Discurso preliminar, p. 45.
41 G. BERAMENDI, Xusto, Introducci�n a Manuel MURGU�A,
Galicia, I, Vigo, 1982, p. XX.
42 En 1890 cr�ase a Asociaci�n Regionalista Gallega, primeira forza pol�tica
estrictamente galega, presidida por Murgu�a, que
suscribe: por encima de toda idea pol�tica deben estar siempre el amor a
la patria y los intereses regionales, �dem, pp. XXI-XXIII.
43 MURGU�A, Manuel, Or�genes y desarrollo del
regionalismo en Galicia, Barcelona, 1890. Publica Vicente RISCO, Manuel
Murgu�a, Vigo, 1976, p. 145.
45 Or�genes y desarrollo del regionalismo, p.
151; ref�rese sen d�bida �s confederaci�ns nobiliarias formadas entre a revolta
irmandi�a e a revolta dos comuneros, entre as que destaca a que se constitu�u
contra Acu�a e logo da decapitaci�n de Pardo de Cela.
46 Non � as�, sen embargo, no terreo cultural, onde se
reco�ece o papel do pobo na creaci�n e conservaci�n da l�ngua e das tradici�ns
galegas; as�, cando os se�ores chegan a traicionar a Galicia, escribe Castelao,
cont�bamos co poder m�xico da terra e do povo, que fixeron posible a
perduraci�n de nosa nacioalidade, Sempre en Galiza, p. 278.
49 Nas s�as obscuras concencias pu�aba o alborexo d-unha
nova di�idade galega, cic�is tan varil como a que enxendrou Portugal.� Empezaban a sent�rense galegos galegos por
enriba de todo, �dem, p. 371.
51 BARROS, Carlos, Mentalidad y revuelta en la Galicia
irmandi�a: favorables y contrarios, Santiago de Compostela, Universidad, 1989,
pp. 517 e ss.
53 ... os se�ores galegos, sendo tan inhum�ns como
se conta, daban terras aos campesi�os, en condici�ns que, ben mirado, levaban
en s� mesmas un certo principio de liberdade para o futuro, pois o canon
foral..., �dem, p. 383.
57 �dem, pp. 224, 277.
61 Exemplos de violencia contra cl�rigos para quedar cos
seus cartos en GARC�A ORO, Jos�, Galicia en la Baja Edad Media, Santiago,
1977,p. 158; e contra fidalgos adversarios en DE APONTE, Vasco, Recuento de las
casas antiguas del reino de Galicia, Santiago, 1986, p. 133.
62 DE APONTE, Vasco, Recuento de las casas antiguas del
Reino de Galicia, Santiago, 1986, pp. 132, 142, 167, 170.
65 FERN�NDEZ VEGA, Laura, La Real Audiencia de Galicia,
III, A Coru�a, 1982, pp. 11-17.
66 PARDO DE GUEVARA, Eduardo, El Mariscal Pardo de Cela y
la Galicia de fines del siglo XV, Lugo, 1981, p. 111.
68 Ibidem.
70 SAAVEDRA, Pegerto, Econom�a, Pol�tica y Sociedad en
Galicia: la provincia de Mondo�edo, 1480-1830, Madrid, 1985, p. 34; Da
Idade Media a Idade Moderna: As bases do Antigo R�xime Galego, III
Xornadas de Historia Galega, Ourense, 1986..
71 BARROS, Carlos, Vivir sin se�ores. La conciencia
antise�orial en la Baja Edad Media gallega, Se�or�o y feudalismo en la
Pen�nsula Ib�rica (siglos XII-XIX), Zaragoza, 11/14 de decembro de 1989, pp.
628-630; Mentalidad justiciera de los irmandi�os, siglo XV, Madrid, 1990.
72 Declaraci�n oral dun veci�o de Monforte no Pleito
Tabera-Fonseca, RODR�GUEZ GONZ�LEZ, �ngel, Las fortalezas de la Mitra
compostelana y los irmandi�os, I, Pontevedra, 1984, p. 162.
73 MOLINA, Bartolom�, Descripci�n del Reyno de Galicia,
1550, Mondo�edo, Madrid, 1675, p. 107; asimismo le derrocaron los
irmandi�os las restantes fortalezas de su propiedad, Memorial de la Casa
de Saavedra, Granada, 1674, p. 139.
74 BARROS, Carlos, C�mo construye su objeto la
historiograf�a : los irmandi�os de Galicia, Hispania, n� 175, 1990, pp.
861-862.
75 BARROS, Carlos, Mentalidad justiciera de los
irmandi�os, siglo XV, Madrid, 1990, p. 229
77 MAY�N FERN�NDEZ, Francisco, El Mariscal Pardo de Cela
y la Iglesia de Mondo�edo a la luz de nueva documentaci�n hist�rica, Viveiro,
1962, p. 38.
79 DE APONTE, Vasco, op. cit., p. 232.
80 GARC�A ORO, Jos�, op. cit., p. 258.
81 GARC�A ORO, Jos�, op. cit., pp. 145-149.
82 DEL PULGAR, Fernando, Cr�nica de los Reyes Cat�licos,
BAE n� 70, pp. 380-381, 432.
83 DE APONTE, Vasco, op. cit., p. 253.
84 DE APONTE, Vasco, op. cit., p. 254.
85 DE APONTE, Vasco, op. cit., p. 148.
86 �dem, pp. 230, 232.
88 GARC�A ORO, Jos�, op. cit., p. 160.
89 GARC�A ORO, Jos�, op. cit., pp. 161-163; MAY�N
FERN�NDEZ, Francisco, op. cit., p. 49-51.
90 Archivo General de Simancas, Registro General del
Sello, fol. 67.
91 FERN�NDEZ VEGA, Laura, La Real Audiencia de Galicia,
II, Santiago, A Coru�a, 1982, p. 249, n� 2.
92 Publica MAY�N FERN�NDEZ,� Francisco, op. cit., pp. 54-55.
93 GARC�A ORO, Jos�, op. cit., p. 163.
99 DEL PULGAR, Fernando, Cr�nica de los Reyes Cat�licos,
BAE, n� 70, p. 357.
100 BARROS, Carlos, Violencia y muerte se�orial en
Galicia a finales de la Edad Media, Studia Historica, Salamanca, 1991,
pp. 125, 133-134.
101 �dem, p. 134.
102 DE APONTE, Vasco, op. cit., p. 260.
103 GARC�A ORO, Jos�, op. cit., p. 167.
104 FERN�NDEZ VEGA, Laura, La Real Audiencia de Galicia,
III, pp. 10-11.
105 �dem, p. 14.
106 �dem, pp. 12-13, 16-17.
108 RODR�GUEZ GONZ�LEZ, �ngel, Las fortalezas de la Mitra
compostelana y los irmandi�os, I, Pontevedra, 1984, pp. 134, 137,
176, 188, 245, 417, 420, 425, 428, 489, 565.
109 �dem, p. 215; o mesmo di APONTE, op. cit., p. 123.
110 Esta situaci�n non se corresponde coa
realidade actual do nacionalismo galego,
reconstru�do sobre unha
base popular m�is clara que o nacionalismo hist�rico,
sobre o cal se centra a nosa cr�tica historiogr�fica.
111 FERN�NDEZ VEGA, Laura, La Real Audiencia de Galicia,
I, p. 108; o gobernador sa�nte en ning�n momento perde o favor real, en 1493,
t�molo de virrei en Sicilia en nome dos Reis Cat�licos, RAH, Colecci�n Salazar
y Castro, tomo I, fol. 217-218.
112 A confederaci�n nobiliaria inmediatamente posterior
dos nobres que en marzo quer�an levar os Reis � Corte, de que nos d�
noticia APONTE, � unha proba, v�xase
a nota 106.
114 ...y el rey le asegur� la vida porque le sirvi�
en la de M�laga, mas nunca le quiso ver, DE APONTE, Vasco, op. cit., pp.
123-124; a relaci�n amigable de L�pez de Haro e Diego de Andrade evidencia os
cambios ocorridos a partires do remprazamento de Acu�a.
120 �LVAREZ BL�ZQUEZ, Jos� Mar�a, Literatura
popular gallega en torno a Pardo de Cela, Cuadernos de Estudios Gallegos,
62, 1965, pp. 350-378; PARDO DE GUEVARA, Eduardo, op. cit., pp. 185-196.
121 Os Pardo, os Ribadeneiras,
os Saavedra, os Ron, os Miranda, os Bola�o, e outros m�is, se temos en conta as vodas das s�as netas.
124 Sabemos que a apropiaci�n das rendas reais � aducida
polos reis como motivo da confiscaci�n de bens logo do degolamento, GARC�A ORO,
Jos�, op. cit., p. 166.
128 Sobre o car�cter de agravio insoportable das mortes
nas confrontaci�ns sociais xa escribimos en Mentalidad justiciera de los
irmandi�os, siglo XV, p. 52.
132 O cambio de actitude prod�cese no referente �s
choques coa igrexa de Mondo�edo e � desobediencia �s reis, polo dem�is porf�a o
autor en lava-la imaxe do ilustre ascendente: esta es la historia del
Mariscal Pedro Pardo depurada de otras patra�as que cuentan de el;
ref�rese a que se dic�a que hab�a dado un abrazo apretado a un se�or
obispo, e a que los deudos de el havian muerto al Alcalde mayor de
Mondo�edo que se retiraba de la Ciudad por su muerte (�dem, p. 193); toda
esta proliferaci�n de tradici�ns en favor e en contra mostra o forte impacto da
morte violenta de Pedro Pardo nas mentalidades da �poca.
133 M�is interesada no discurso
narrativo que na exactitude
dos feitos e das datas, salvo d�as que son vitais para a intenci�n da narraci�n: o d�a e ano da
prisi�n e da execuci�n.
134 � xeito sumario dos irmandi�os cando asaeteaban �s malfeitores, pero degol�ndoo en
atenci�n � s�a condici�n de cabaleiro.
135 Castelao presenta algo semellante � acusar de quintacolumnismo
�s irmandi�os que atacaron
� nobreza en vez de a apoiar
e defendela fronte �s reis de Castela.
138 �dem, fol. 137v; en ningunha das versi�ns v�n iso de
que a s�a cabeza sa�u rodando dicindo �credo, credo, credo!,
invenci�n posterior � Relazon e que sorprendentemente a�nda
atopamos nas historias de Galicia recentes, VILLARES,
Ram�n, A Historia, p. 96; VICETTO di que o responsable da invenci�n � o clero,
Historia de Galicia, VI, p. 197.
139 Memorial, fol. 137 v; o mesmo argumento foi esgrimido
para xustificar o axustizamento da familia do zar polos bolcheviques, e o de
Ceaucescu en Rumania en 1989.
146 BARROS,�
Carlos, Vivir sin se�ores. La conciencia antise�orial en la Baja
Edad Media gallega, Actas del Congreso Se�or�o y feudalismo en la
Pen�nsula Ib�rica (siglos XII-XIX), Zaragoza, Instituci�n Fernando el Cat�lico,
1991, pp. 617-655 (en prensa).
151 BARROS, Carlos, C�mo construye su objeto la
historiograf�a: los irmandi�os de Galicia, Hispania, n� 175, 1990, pp.
855-862.
155 A insistencia da historiograf�a galeguista
dende os seus comezos na pedagox�a
do martirio revela unha vocaci�n fatalista que contrib�e a explicar a s�a marxinalidade ata tempos moi recentes.
158 Atopamos unha referencia pero s� insin�a a relaci�n
entre dito suposto ali�amento co tam�n suposto independentismo: El
Mariscal Pardo de Cela, invocando los derechos de la Beltraneja, se pone � la
cabeza de los hermanos de Galicia, �dem, I, p. 55.
159 �dem, II, pp. 56-57; o igualitarismo fraternal e a
s�a modernidade ser�a aplicable �s irmandi�os, pero nunca �s cabaleiros feudais
da �poca.
160 En cambio, que mencionara tan pouco
a Pardo de Cela, como so�a queixarse
Vicetto, �non favoreceu a
invenci�n da vida do mariscal?.
164 Certamente a maior�a dos dirixentes irmandi�os, os m�is co�ecidos no seu tempo, non foron nobres sen�n
cidad�ns e campesi�os, Vicetto mostra unha gran perspicacia � facer
notar ese protagonismo popular, as� como a participaci�n de eclesi�sticos (est�
probada a existencia de can�nigos que foron deputados
irmandi�os), pero os seus
l�mites mentais e ideol�xicos
imped�anlles maxinar unha revoluci�n non dirixida por membros da clase dirixente, por iso fai caudillos principais a Pardo de Cela e a Pedro Madruga, que eran personaxes importantes do s�culo
XV de Galicia, inxenuamente con iso
quer�a tam�n o noso liberal
decimon�nico dar maior relevo � revoluci�n dos irmandi�os.
167 �dem, pp. 150-151; sobre a vontade
independentista da nobreza e sobre todo de Pardo de Cela, v�xase adem�is, �dem,
pp. 52, 56, 70.
172 Os circunloquios mostran
todo o que costa a Vicetto desprenderse das s�as invenci�ns, a�nda que sexa parcialmente; �
digno de admiraci�n por iso.
178 � en 1926 cando publica COUSELO BOUZAS o seu libro baseado no Pleito Tabera-Fonseca con este dato.
185 Publica�
VICETTO, Benito, Historia, VI, pp. 407, 464; na edici�n de D�AZ Y D�AZ
que estamos citando, Recuento, pp. 107, 225.
186 RODR�GUEZ GONZ�LEZ, �ngel, Las fortalezas de la Mitra
Compostelana y los irmandi�os, I, Pontevedra, 1984, p. 126.
188 �dem, pp. 77, 92, 175, 189 e 193 (citando a �lvarez
Villamil), 204 (vacila respecto � presunci�n de independentismo).
190 Subxace sempre
na manipulaci�n unha mentalidade dogm�tica, isto �,
simplificadora e simplista: se estaba contra os reis,
estaba por Galicia, quer�a a independencia.