Vigo na Idade Media*
Carlos Barros
Universidade de Santiago de Compostela
���� Boas tardes. Gracias Maruxa. Prometeu ser breve pero
non cumpriu, inda que �s amigos m�is recentes m�is se lle perdoa. Agrad�zovos estar
de novo aqu� invitado pola Asociaci�n de Amigos dos Pazos, e poder encontrarme
co seu fundador, Xos� Manuel L�pez Ch�vez, que v�n de �retirarse�, porque 33
anos son moitos, o d�a que lle fagades unha homenaxe contade comigo. �nimo
porque esta asociaci�n ha de durar outros 30 anos m�is polo menos, pois en
funci�n do que imos dicir aqu�,� penso
que a Vigo lle fai falta.
���� En realidade non te�o como
�especialidade� a historia de Vigo, simplemente son de Vigo, o cal supo�o que
crea un lazo coa cidade ol�vica, que a min,�
debo confesalo,� sempre me
interesou ata agora m�is persoalmente que acad�mica e profesionalmente. Para
esta conferencia pensaba que bastar�a con recoller uns datos e explicarvos, ou
mellor dito recordarvos, pois sei que sabedes moito do tema, cal foi a
evoluci�n de Vigo no per�odo medieval. Pero repasando datos co�ecidos, volvendo
a ler �s historiadores locais e traballos recentes, atopeime cun problema
historiogr�fico, na mi�a opini�n, grave.
Problema historiogr�fico
��������������� Sorprendeume que
a�nda hoxe se diga que Vigo sempre foi unha aldea, tam�n no per�odo medieval.
As� por exemplo, un autor ben intencionado �como todos os que se
preocuparon� pola historia de Vigo- nun
texto dos�� anos 70 caracterizaba a Vigo
como unha vila minguante: �f�ra a menos como pobo da �poca castrexa �
per�odo romano, do per�odo romano � �poca medieval, pasando polo per�odo
romano; o n�cleo de poboaci�n foi perdendo entidade ata o �crecemento
espectacular� do s�culo XVI, que parece un milagre, unha urbe que deste xeito
�cae do ceo�.
��������������� Para un
historiador de oficio resulta incomprensible tan estra�a evoluci�n. O caso �
que este prexu�zo est� abondo estendido na historiograf�a viguesa, clarexalo
nos levar�a un dobre traballo, procurar documentos, extraer datos e interpretalos
cronoloxicamente, dunha banda, e ir revisando e actualizando, desde a historia
de Taboada Leal (1840) ata hoxe, o que�
se foi escribindo. Se fai con gusto porque un � de Vigo, pero resulta,
como veremos, que faltan moitos datos e documentos, se ben son suficientes para
contradicir a �teor�a� de que Vigo �sempre foi unha aldea�.
���� Incomoda ler a Murgu�a (Galicia, 1888), cando di que a cidade de
Vigo non ti�a pasado, non ti�a historia. A eso contestou Jos� Santiago
G�mez,� uns anos despois nunha obri�a que
constit�e o primeiro intento serio de facer unha historia con documentos que
xustificara esa obviedade de que Vigo ten historia. Dende estes dos primeiros
historiadores, Taboada Leal e Santiago G�mez, ata a actualidade, un pensaba que
historiograf�a haber�a evolucionado, e estar�a claro que houbo un importante
Vigo castrexo, pero no menos un Vigo romano ou Vigo medieval, algo diso houbo,
pero a�nda queda moito cami�o por recorrer, sobre todo para o Vigo medieval. De
todos modos quero dar como exemplo de madurez da historiograf�a local o libro
de V�a L�ctea, o m�is actualizado e que aporta novos datos. Pero a�nda a��� latexan este falso problema de que Vigo �non
ten pasado medieval�. En cambio, Ant�n Pe�a Santos, xa deixa claro que este
criterio tradicional, tipicamente pesimista, non casa co resultado das
investigaci�ns sobre Vigo na �poca romana.
��������������� Eu coido que este
prexu�zo non s� � cousa de historiadores, v�n incluso de moi atr�s. Seguramente
empezou cos conflictos no s�culo XVI entre o porto de Vigo, que vive o comezo
dunha grande expansi�n, con Bouzas, por un lado,� polo problema do dereito a salgalo peixe e
conservalo, e por outro lado con Baiona, polo�
problema da carga e descarga. Baiona ti�a, como vila do Rei, o apoio da
Coru�a, e Vigo como vila arcebispal� o
apoio de Santiago. Te�o para min que a� empezou o� problema localista coa s�a derivaci�n
historiogr�fica. Dic�a o representante do arcebispo que �Vigo era o maior porto
de Galicia�, � que respond�a Baiona, e incluso Redondela, que diso nada, que
Vigo non val�a nada.� M�is preto de n�s,
tam�n influir�a neste antiviguismo, que logo fomos interiorizando, a disputa do
s�culo XIX pola capitalidade entre Vigo e Pontevedra, problema que chegou ata hoxe
en d�a. Este pesimismo decimon�nico respecto do noso pasado hist�rico deber�a
terse superado, cando menos entre os historiadores, pero non foi as�.
Urbe romana
��������������� Vou dedicar a
conferencia de hoxe, que imos gravar, transcribir e publicar en rede, a aportar
o meu gran de area en favor da existencia de Vigo como cidade medieval, dado
que para o per�odo romano este tema est� superado. Penso que Ferm�n P�rez
explicou xa algo disto neste ciclo, e tam�n escribiron neste sentido tam�n
�ngel Acu�a e o propio Pe�a Santos. Na �ltima d�cada, ficou claro, como
consecuencia das �ltimas escavaci�ns na zona do que era naquel ent�n� o Areal (hoxe m�is reducido, xa que se lle
foi comendo terreo � mar;� daquela cubr�a
o que agora son as r�as Marqu�s de Valladares, Rosal�a de Castro, Pontevedra e
Roupeiro), que hab�a un porto de primeira orde en Vigo, comparable � porto
romano da Coru�a, Brigantium, que non s� comerciaba co Mediterr�neo Oriental,
etc., sen�n que ti�a unha industria de salgar o peixe moi importante as� como
�vilas�� por todo o litoral, e sorte de
granxas agr�colas vinculadas � arte de salgar. Para visualiza isto estamos
pendentes da musealizaci�n prometida, tanto da vila romana de Toralla como dos
restos da industria de salgado de Marqu�s de Valladares.
���� Est� claro logo que Vigo, na
�poca romana, non foi unha aldea e agora temos que demostralo mesmo para o Vigo
medieval, sorprendentemente non est� tan claro como deber�a de estar Vigo foi
unha urbe na Idade Media. O nome non axuda, �vicus� en lat�n significa aldea,
lugar. Busquei Vigo rapidamente na toponimia galega e hai polo menos trinta e
dous lugares que se chaman Vigo en Galicia, e todos -menos n�s- son en efecto
aldeas, de nome se cadra tan antigo como o porto das R�as Baixas pero de seguro
que, na s�a maior parte, cando menos de orixe medieval. � un pouco �sospeitoso�
que estas trinta e d�as aldeas que se chaman Vigo estean nas provincias de Lugo
e A Coru�a, nas provincias de Pontevedra e Ourense semella que non houbo, ou
non houbo tantos, precisamente onde m�is pod�a influ�r por proximidade a
identificaci�n historicamente Vigo-cidade.
��������������� N�s defendemos que
o noso Vigo hist�rico nunca foi realmente unha aldea. Desde a baixada de
poboadores do Castro � beira do mar, sempre houbo un centro urbano activo cara
� mar, tal e como eran neses tempos os centros urbanos no tocante a entidade.
Porto de h�bitat concentrado cuxo centro�
de gravidade primeiro estivo no Areal (Antig�idade Romana) e logo pasou
� ribeira do Berb�s (Idade Media). Continuidade relativa no espacial pero
terminante clara no econ�mico: a urbe mari�eira de Vigo foi abrangueu de Teis a
Coia, segundo os momentos, � unha xente que viv�u da pesca e do marisco, as�
como da s�a comercializaci�n, durante m�is de dez s�culos. O que incl�e
industria de salgar, porto de barcos e con seguridade astaleiros, sempre coas
dimensi�ns de cada �poca.
Prexu�zo, historia e
historiograf�a
���� Volvamos � principio: �por
que persiste o prexu�zo historiogr�fico sobre o non- pasado de Vigo? Polo
regular� somos pouco cr�ticos ca historiograf�a
tradicional -confundindo reco�ecemento con devoci�n- que � moi contradictoria,
exclu�ndo se cadra a Santiago G�mez. Dende Taboada Leal ata �lvarez Bl�zquez,
se reivindica de seguro un Vigo hist�rico pero se cae arreo na tentaci�n de
dicir: �ben, pero antes eramos un pobo pequeno�; o que valer�a por certo para
os resto das vilas urbanas galegas na costa e no interior. Eu mesmo, ca�n no
mesmo prexu�zo nun traballo do ano 1998 sobre Xoh�n de Cangas, Mendi�o e Mart�n
C�dax, a quen estaba dedicado o D�a das Letras Galegas; chegando a escribir
unha parvada, que deb�n ler nalg�n sitio, sobre que a R�a de Vigo na Idade
Media deber�a chamarse R�a de Baiona, xa que era o porto principal, sobre todo
cara � exterior e para a Monarqu�a. As� pois, todos nos deixamos levar un pouco
por esa concepci�n tan viguesa de infravalorar o noso pasado. Polo tanto, temos
que ser algo m�is que cr�ticos, � dicir autocr�ticos, revisar ese pesimismo
historiogr�fico para o cal debemos saber de �nde v�n a fin de superalo e abordar
a historia de Vigo como as restantes historias das vilas galegas.
����� Unha raz�n que atranca
obxectivamente un mellor co�ecemento do pasado medieval de Vigo � a falta de
fontes municipais. O� �ltimo que puido
consultar os fondos medievais do concello foi Francisco �vila� y La Cueva. A mediados do s�culo XIX,
perdeuse o arquivo. Polo tanto non temos para Vigo� libros do concello, libros de escrib�ns,
mazos xudiciais, privilexios reais, etc. O caso � que esta a situaci�n da maior
parte das vilas e cidades medievais que houbo en Galicia, salvo algunha
documentaci�n conservada en Pontevedra, Santiago, A Coru�a e sobre todo
Ourense. O� que non quer dicir que non se
poida reconstru�r a historia medieval destas urbes que chegaron ata hoxe con
diferente fortuna, unhas -como Vigo- desenvolv�ndose moito m�is, outras
perdendo peso espec�fico na historia de Galicia.
��������������� �Como se enche
normalmente o relativamente acostumado baleiro�
de documentaci�n municipal strictu
sensu? Recorrendo � documentaci�n de orixe eclesi�stico,� real, nobiliaria, etc. Combatendo ese
pre-concepto, que est� na base da nosa aflicci�n historiogr�fica pre-moderna,
de que porque hai unha ausencia de determinadas fontes, hai que conclu�r que
algo que se busca non existe, neste caso o Vigo urbano medieval.
��������������� Os restos do
pasado, as fontes hist�ricas, sobre todo as fontes escritas, chegan �s nosos
d�as por azares e circunstancias diversas, cando non filtros ideol�xicos ou
doutro tipo. O feito de que non haxa un dato sobre algo, non quer dicir automaticamente
que ese algo non tivera existido. Po�amos un exemplo, nas sociedades
hist�ricas, marcadas polo regular por unha mentalidade patriarcal, as
mulleres� aparecen menos que os homes na
documentaci�n hist�rica, do que non se pode deducir que non participaron en tal
o cal acontecemento ou proceso hist�ricos. Outro exemplo persoal, cando fixen a
tese de doutoramento sobre a revolta irmandi�a, utilicei como fonte principal o
preito Tabera-Fonseca, relativo � enfrontamento que tiveron os dous arcebispos
compostel�ns polo estado das fortalezas que botaron abaixo os imandi�os. Foron
a tal fin convocadas testemu�as de toda Galicia para que falaran de quen as
derrocara e porque. Resultando que o tribunal arbitrar non traballou no bispado
de Tui (nin tampouco no bispado de Ourense), polo que non aparecen testemu�as
de Vigo, de maneira que case non obtemos datos desta revolta en Vigo (a
diferencia do Morrazo, si representado no preito). Isto� non quer dicir, loxicamente, que aqu� � xente
de Vigo non participara na revolta. De feito s�bese de fortalezas do
arcebispado derrubadas na zona como Te�s (hai tam�n proba arqueol�xica), pero
nada do castelo do Pen�o que ser�a o imporante, nin nomes de dirixentes locais,
etc.
��������������� En resume, para
saber m�is hai que procurar m�s fontes, en n�mero e diversidade de orixe,
comparar con outras realidades semellantes en tempo ou lugar, e sobre todo
aplicar moito o sentido com�n: se o vaso est� medio cheo e medio baleiro, temos
que traballar coa parte que est� chea, � tempo que se busca m�is auga, para ten
m�is auga onde botarnos a nadar. No caso de Vigo, como en outras localidades
galegas, est� por facer unha busca sistem�tica nos arquivos, dentro e f�ra de
Galicia, sobre a s�a historia medieval.
��������������� Outra raz�n desa
especie de autodesprezo do noso pasado hist�rico, ten que ver con que os que
traballamos sobre a historia de Vigo somos, habitualmente, vigueses,
participando por conseguinte dunha historia e mentalidade com�n ben distinta
doutras cidades galegas no pasado s�culo XX. O vigu�s historiador que quer ser
hoxe rigoroso, trata xustamente de non ser acusado de localista, de esaxerar o
noso pasado por localismo, como se ten feito no pasado, que non fixo m�is que
medrar no s�culo XX. De certo que a historia local caeu por veces na exaltaci�n
do propio, incluso na invenci�n, como por exemplo -critican os colegas de
Historia Antiga-� procurando orixes
m�ticas nos gregos e fenicios. � algo que a vella historiograf�a viguesa
comparte coa historiograf�a tradicional de vilas, familias (nobres, claro est�)
e pa�ses. O que non � de recibo � que se caia, fuxindo do localismo, no outro
extremo, concretamente no que respecta a Historia Medieval de Vigo, xa que unha
cousa � non facer unha historia de autobombo local e outra, ben distinta, tirar
pedras contra o noso propio tellado (non s� como vigueses, sobre todo como
historiadores).
��������������� En ultimo extremo,
a mala e estra�a relaci�n dos vigueses, ora localista ora antilocalista, coa
s�a historia ten causas externas ben contempor�neas, recentes, actuais: a longa
frustraci�n provocada na cidade pola contradicci�n entre o seu peso pol�tico e
o peso econ�mico e demogr�fico adquirido por Vigo a partir da segunda metade do
s�culo XX, ata converter a nosa cidade e zona metropolitana na urbe m�is grande
de Galicia. Sentimento presente de marxinaci�n que se transmite cara atr�s e
cara adiante. Nun artigo que me pediron no Faro de Vigo,� �Vigo siglo XXI, �un futuro sin
pasado?� (5 de xu�o de 2005), escrib�n que non se poden facer
proxectos de futuro sen asumir o noso pasado, sen reivindicar o noso pasado,
sen caer na ficci�n, por suposto. A estas alturas non nos vamos a po�er a
inventala historia, m�is a�nda se temos -ou podemos ter- datos abondo como
para� facelo dun xeito serio.
��������������� Murgu�a, cando hai
m�is dun s�culo dic�a que Vigo non ti�a pasado, base�base sobre todo� na falta de monumentos, de restos materiais e
art�sticos dese pasado. Est� claro que temos bos monumentos referidos �
historia contempor�nea, pero non as� para outros per�odos da historia. Na Idade
Media existiron no casco urbano d�as igrexas rom�nicas, Santiago e Santa Mar�a,
que�� desapareceron. O castelo medieval
de Vigo, o Pen�o, non s� desapareceu sen�n que foi substitu�do pola torre da
Pulgui�a, tam�n desvanecida no tempo. Das casas do Vigo medieval quedan no
barrio hist�rico, sobreviviron as casas de Ceta e Figueroa, hoxe agrupadas e
co�ecidas como casa de Arines, gracias � traballo da Asociaci�n de Amigos dos
Pazos. Non deixa de ser chocante, porque noutras cidades� galegas cunha historia parecida a Vigo hai
patrimonio medieval arquitect�nico, sobre todo eclesi�stico, e non digamos f�ra
das vilas: nas aldeas atopamos con facilidade igrexas ou ermidas rom�nicas,
g�ticas e barrocas.
��������������� Outro motivo m�is
para entender porque �non valoramos a nosa historia�, o noso pasado: porque non
o vemos. No artigo citado de Faro
argumentaba que para que haxa futuro ten que haber pasado, propo�endo a
creaci�n dun Museo da Historia de Vigo como algo indispensable no s�culo XXI, a
partir do que xa temos nao Museo de Castrelos, traendo se nos deixan as estelas
romanas do Museo de Pontevedra e o t�mpano g�tico de Santa Mar�a de Vigo e o
San Salvador rom�nico que est�n no Museo Arqueol�xico de Madrid; m�is que est�
sa�ndo das escavaci�ns arqueol�xicas, e algunhas reproducci�ns de pezas, planos
(falando con Carlos N��ez, pai), situaci�ns e feitos hist�ricos documentados.
Urbe medieval
���� Pasemos xa que logo �
problema da recuperaci�n da historia e memoria do Vigo medieval. Primeiro
debemos definir o que entendemos por un centro urbano medieval, pois est� a
debate se Vigo era ou non unha vila urbana na �poca medieval, que tam�n
denominamos burgo, urbe ou� cidade.
Inter�sanos non tanto unha virtual definici�n �xur�dica� como unha definici�n
que te�a que ver coa ocupaci�n do espacio e as actividades socioecon�micas dos
veci�os. Dir�amos ent�n, a partir dunha historiograf�a actualizada, que un
centro urbano � unha aglomeraci�n de casas onde as actividades que practiquen
os veci�os non sexan soamente agr�colas, sen�n maiormente artesanais e
comerciais, cunha ampla composici�n social que, no medioevo soe inclu�r
cl�rigos, escrib�ns e fidalgos. O que ten a s�a peculiaridade � hora de concretar
o artesanado e o comercio no caso das vilas costeiras de pescadores, mari�eiros
e armadores.
����� Doutra banda � fundamental
utilizarmos o m�todo comparativo para encher o baleiro de aquilo que non est�
documentado para Vigo. Serv�ndonos da historia doutras vilas medievais de
Galicia. Hai un libro de Anselmo L�pez Carreira, A cidade medieval galega, no que se fan resumes comparativos de
historia urbana, en temas como:� oficios,
murallas, urbanismo, composici�n social, econom�a, instituci�ns, formaci�n e
expansi�n das diferentes cidades medievais de Galicia. �til para comprender o
contexto de Vigo como urbe mari�eira na Plena e Baixa Idade Media. Tam�n son
partidario, como outros moitos historiadores, de empregar o m�todo regresivo,
como aconsellaba Marc Bloch, acudindo por exemplo a datos de principios da
Idade Moderna, sobre todo da primeira metade do s�culo XVI, para entender o
final da Idade Media, indo de adiante para atr�s, aproveitando o grande
incremento da documentaci�n nos s�culos XVI-XVII.
��������������� As� e todo, cos
datos que xa temos sobre Vigo na Idade Media xa podemos tirar algunhas
conclusi�ns, como� promet�n � principio.
Nunhas condici�ns normais, se non houbera o mencionado prexu�zo social e
historiogr�fico sobre o Vigo hist�rico, e polo tanto un debate que v�n de
vello, abondar�a o que xa co�ecemos para acreditar a Vigo como� cidade medieval entre os s�culos XII e XV.
Con todo o que vou expo�er esta suxeito � debate e, por descontado, a novos
datos que poidan xurdir, pois estamos lonxe de co�ecer todo o que est� nos
arquivos sobre Vigo na Idade Media. C�mpre, en primeiro lugar,� revalorizar e resumir os datos documentais,
moitas veces incompletos, proporcionados polos historiadores locais desde
Taboada Leal ata Rafael S�nchez Bargiela, pasando por Santiago G�mez, xunto con
alg�ns outros que obtivemos directamente de fontes publicadas nos �ltimos anos,
e do pouco que se conserva no arquivo municipal de Vigo.
S�culo XII, orixes
��������������� Convencionalmente a
Idade Media empeza en Galicia coa chegada dos suevos no s�culo V, pero o
feudalismo,� o per�odo medieval en
sentido estricto, comeza � redor do ano mil e termina sobre o ano mil
cincocentos. As cidades galegas, como outras caracter�sticas� plenamente medievais, rem�ntase polo regular
o s�culo XII, coa excepci�n de Santiago de Compostela.�
��������������� Hai tres
documentos sobre Vigo nun per�odo relativamente breve, 60-70 anos, que van
dando idea de como se vai formando un n�cleo urbano medieval, cara � mar, nas
ladeiras do Monte do Castro: o Berb�s, por un lado, e baixando pola
prolongaci�n da r�a de Venezuela ata o Areal, polo outro. Nun documento de 1097
establ�cense os l�mites de Vigo con Canaledo. � polo de agora � documento
medieval m�is antigo no que aparece � top�nimo Vigo, incluso consta un veci�o,
co usual nome xerm�nico, chamado Vigoiz. Nun segundo documento de 1136, Afonso
VII, rei de Galicia e Le�n, que o confirma en 1156, dona as d�as urbanas,
Santiago e� Santa Mar�a, a Igrexa de Tui.
Santiago de Vigo, a m�is antiga, � bispo de Tui, e Santa Mar�a de Vigo, que co
tempo ser� o centro da vila, � cabido da catedral de Tui. � obvio que ambas
remiten a un top�nimo anterior romanceado chamado� Vigo, dito doutra maneira, as d�as parroquias
xuntas forman o Vigo do s�culo XII, cuxo caracter de vila urbana �non confundir
coas individualizadas granxas rurais romanas que subsistir�n nos comezos da
Idade Media- queda m�is claro, se cabe, no terceiro documento de 1169. Tr�tase
doutra doaz�n do primeiro rei de Portugal Afonso Enriques � bispo de Tui:� o couto de Bembrive. Na cal o novo rei incl�e
na doaz�n cinco barcos cos seus servidores que o curm�n de Afonso VII ti�a en
Santa Mar�a de Vico, que aparece
nunha forma intermedia entre o vicus
romano e o vigo medieval. Hab�a logo
algo m�is que d�as parroquias pegadas � redor do top�nimo Vigo: un porto
pesqueiro de interese real que sup�n unha entidade urbana de car�cter
mari�eiro, que dalgunha maneira engancha o porto romano do Areal � novo porto
pesqueiro do Berb�s, translaci�n do centro de gravidade de Vigo que se
materializa � longo da Idade Media, no tr�nsito da parroquia de Santiago de
Vigo � Santa Mar�a de Vigo, en cuxo per�metro se constru�u con toda
probabilidade, a muralla medieval, no seu interior o castelo do Pen�o e
baixando un pouco o novo porto pesqueiro. Hoxe nos parece ben pouca distancia �
que pod�a haber entre o Areal e o Berb�s: � preciso relembrar a cativeza das
vilas medievais en espacio (cheo de hortas, polo regular) e poboaci�n,
especialmente no reino de Galicia.
��������������� Na mi�a opini�n, o
ano de nacemento da cidade medieval viguesa �, segundo os datos hoxe
dispo�ibles,� 1169. As outras vilas
medievais te�en a s�a orixe en Galicia neses anos: a cidade de Pontevedra, m�s
importante que Vigo naquel ent�n, data do mesmo ano de 1169, conforme a carta
foral concedida pola monarqu�a para poboar a nova urbe. No s�culo XII conceden
os Reis cartas forais as� mesmo � Coru�a, Allariz, Padr�n, Ribadavia, Noia,
Viveiro; seguidas doutras pequenas vilas urbanas no s�culo XIII. �O �nico que distingue a Vigo de todas elas
que� � que non houbo unha carta do Rei
dicindo que se estar�an exentos de tributos, entre outras facilidades, quen
foran habitar eses novos lugares. O que quer dicir que o lugar xa estaba
poboando, recuperando, nunha novo contexto e pr�ximo lugar a actividade
portuaria dos tempos romanos, absorbendo unha poboaci�n dos arredores, parte da
cal nunca debeu deixar �s tarefas pesqueiras.
Do Areal � Berb�s
��������������� Hai un interesante
documento do s�culo XVII onde se fala deste traslado do Areal, onde estivera o
porto romano, � Berb�s, porto medieval e moderno. O publicou no seu momento
Taboada Leal, que como t�dolos eruditos daquel tempo non di de onde o sacou,
a�nda que felizmente da a co�ecer un amplo e convincente extracto.
��������������� Este desprazamento
que condiciona a construcci�n da muralla maila fortaleza da vila, foi algo
habitual �historia comparada- na Galicia urbana da Idade Media, presupo�endo un
burgo anterior� (en Santiago de Vigo no
noso caso) e xogando un papel clave o interese militar e orogr�fico.� Fernando II obriga a trasladar Tui a un lugar
m�is elevado, onde est� hoxe a catedral, para mellor defensa da cidade. Igual
pasou na Coru�a no paso da peixer�a ��
�cidade vella�; en Ribadavia desde a Santa Mar�a do Burgo ou da Oliveira
� onde est�n hoxe o restos do castelo dos Sarmientos, na parte alta, e a praza
medieval de Santa Mar�a de Magdalena, m�is abaixo, ambos cercados pola muralla
que deixou f�ra o vello burgo, como de seguro pasou na formaci�n do Vigo
medieval. A excepci�n foi Santiago, que se mantivo sempre � redor do sepulcro,
bas�lica e logo catedral, en por si lugar ben situado no caso de ataques e
asedios.
��������������� Dos castros se
baixou � mar �ou a chaira para cultivar a terra- con Roma, para logo subir de
novo� coas novas cidades na Idade Media,
estendendo cara arriba a continuidade do h�bitat costeiro. O que obriga �s
veces a constru�r a maior torre defensiva, o Pen�o, non tan alta como o castro
prerromano, como en Vigo, pois dise �pendente de mellores comprobaci�ns
arqueol�xicas ou documentais- que estaba onde o castelo moderno de San
Sebasti�n, m�is abaixo do Castro, o que marcar�a probablemente o l�mite m�is
alto dunha ocupaci�n urbana medieval que sen d�bida chegaba ata o Berb�s (onde
os monxes de Mel�n ti�an intereses portuarios). Vese ben esta disposici�n
espacial nos debuxos e gravados do s�culo XVI e mesmo posteriores, a pesar do
crecemento da poboaci�n extramuros.
���� O centro neur�lxico do Vigo
medieval estar� nun lugar intermedio entre o castelo e porto, no adro de Santa
Mar�a de Vigo, igrexa rom�nico-g�tica desaparecida, en cuxo lugar f�xose moito
despois a actual Colexiata de Vigo. Nun plano debuxado de Vigo, en 1597, que
conseguiu Jaime Garrido no Arquivo de Simancas vese baleirado de poboaci�n
costeira a parroquia de Santiago de Vigo (o Areal maila ladeira esquerda do
Castro), agora chea de �rbores, proceso de concentraci�n � redor do casco
medieval que, seguramente, rematou � longo do s�culo XVI. Vese ben a� o t�pico
tri�ngulo das cidades medievais co castelo na punto.� No s�culo XVII repob�ase o Areal.
��������������� Hai certa
confirmaci�n arqueol�xica recente do traslado da poboaci�n pre urbana dunha
ladeira a outra do Castro, paralela � mudanza m�is abaixo do porto do Areal �
Berb�s, unidos tradicionalmente polo �cami�o vello�, do que falaba o documento
de Taboada Leal. Descubr�ronse dous sartegos de pedra, datados entre os s�culos
V e XI,� chamados de estola, con tapas de
estilo xerm�nico, que amosan un h�bitat altomedieval de algunha entidade:
un� apareceu na prolongaci�n da r�a
Venezuela, outra na propia colexiata de Santa Mar�a de Vigo. O que nos bota luz
sobre a continuidade e o desprazamento do poboamento, entre o final de Roma e a
Plena Idade Media, entre o fin da vida urbana e o seu renacer coas cidadelas medievais.
A presencia de habitantes na zona da Pedra, con anterioridade a construcci�n da
Igrexa rom�nica de Santa Mar�a que cantou Mart�n C�dax, danos pistas sobre a
temper�n formaci�n do que ser� o n�cleo final do Vigo medieval, cuxos l�mites
ser�n descubertos conforme se fagan novas escavaci�ns que permitan saber m�is
das s�as igrexas, castelo e murallas.
��������������� Outro factor
indirecto que ratifica a formaci�n dun Vigo medieval urbano � a incidencia na
zona do crecemento demogr�fico nos s�culos XII-XIII, exceso de poboaci�n que
fixo posible o renacemento urbano na Europa medieval. Un dato m�is que
significativo, incluso impresionante, � a existencia documentada de 15 igrexas
rom�nicas (s�culos XII-XIII) nas parroquias do que agora � o concello de Vigo
(quedan en pe soamente tres: Castrelos, Beade e Coruxo). O mundo rural ti�a
excedentes econ�micos para constru�r e manter tantas igrexas e, � vez, facer
posible e alimentar un n�cleo urbano preto do mar, que o primeiro que vai facer
� prover de peixe e marisco a zona de Vigo, e mesmo exportar productos do mar,
� mesmo cos restantes portos das R�as Baixas.
S�culo XIII, auxe cultural
���������������
���� No s�culo XIII, o Vigo
medieval vive un auxe cultural extraordinario, propio dunha base urbana,
econ�mica e socialmente falando, manifestado na poes�a cantada en galego.
Cultura trobadoresca que non est� vinculada a unha corte se�orial ou real,
sen�n a unha cidade costeira, poboada con mari�eiros e pescadores, sector
maioritario en Vigo durante e despois da Idade Media, pero tam�n con artes�ns,
fidalgos e mercadores, vila mari�eira desenvolvida, tanto social como
culturalmente, que fai de capital cultural da principal das R�as Baixas. O
emblema desta nova cultura �, sobre todo, Mart�n C�dax, cuxa presencia est�
documentada en Vigo na segunda metade do s�culo XIII. Nas s�as cantigas
conservadas, das que excepcionalmente conservase a m�sica, fala de Vigo,
incluso cando di �Ondas d�o mar�, se refire sen nomealo � mar� Vigo, amosando un esp�rito significativamente
reivindicativo de Vigo, do adro da s�a igrexa principal Santa Mar�a, da s�a
estreita relaci�n co mar. Temos logo pequena cidade medieval conectada coa alta
cultura da �poca, coa poes�a l�rica galeguizada da Corte de Afonso X �O Sabio�
e coa cultura trobadoresca francesa.�
Sinala alg�n historiador as orixes humildes de Mart�n C�dax, que non
obstou para que recibira una alta formaci�n, que utiliza para, dominando as
cantigas de amigo, conta unha historia de amor co fin de demostrar que existe
un mar vivo nas costas de Vigo, vila da que fai tanta propaganda que temos que
conclu�r que al� exist�a daquela una conciencia de cidade, que proba pola v�a
da cultura e a mentalidade colectiva a forza de Vigo na Idade Media.
Se�or�o eclesi�stico
��� A cidade de Vigo pertenceu
sempre a se�ores eclesi�sticos, como a maior parte das vilas da Galicia
medieval (salvo� Betanzos, A Coru�a,
Viveiro e Baiona, segundo as conxunturas). Os mosteiros de Mel�n e Celanova,
tiveron xurisdicci�n se�orial sobre alg�ns veci�os das parroquias de Vigo, que
fundamentalmente foi se�or�o do bispado de Tui, primeiro, e logo do arcebispado
de Santiago de Compostela. Hai d�as teses de doutoramento sobre a Terra de
Santiago nas que o porto de Vigo aparece pagando cantidades importantes en
concepto de d�cimos e mordom�a (aluguer do mordomo que cobra as rendas do
arcebispado): outro dato que amosa que hai un porto e vila medieval
importantes.
��������������� Dise que o perenne
se�or�o eclesi�stico de Vigo, a necesidade pagar sempre rendas a abades, bispos
e arcebispo puido frear o desenvolvemento urbano. Nada m�is incerto pois outras
cidades galegas puideron desenvolverse como tales, economicamente, baixo o
se�or�o tam�n arcebispal como Santiago e Pontevedra.
��������������� Sobre a
�xerarqu�a� de portos nas R�as� Baixas a finais
da Idade Media, preocupeime de buscar referencias no nobiliario de Aponte e no
preito Tabera-Fonseca, por exemplo. Na meirande parte dos casos, aparece
primeiro Pontevedra, logo Vigo e Redondela, por esta orde, as� como Muros e
Noia, o Morrazo e o Saln�s.
Cidade medieval
���� Unha cidade medieval implica
un per�metro de murallas, sempre houbo d�bidas�
no tocante a Vigo, sen embargo hai dous datos certos. En 1388, Froissart
fala da entrada en Vigo das tropas inglesas do duque de Lancaster (que reivindicaba
tardiamente o trono de Castela como pai da herdeira de Pedro I), especificando
con toda claridade que os veci�os� nun
momento estaban dentro dos muros, e noutro f�ra deles. Tratase na s�a cr�nica
contempor�nea seria, apoiada en informaci�ns directas. En 1461, un foro,� depositado na Fundaci�n Penzol da Praza da
Constituci�n,� fala dunha �rua da �erca
da Lagea�; �cerca� � o nome medieval habitual para denominar as murallas que
arrodeaban a vila. O que nos situar�a preto na Laxe, preto de onde estivo o
baluarte da muralla moderna.
��������������� Probablemente a
muralla medieval de Vigo non era gran cousa como muro de pedra ou mesmo
madeira, pois nas guerras feudais pos-irmandi�as o batalla se libraban no
castelo do Pen�o, e no s�culo XVI rex�stranse queixas da falta dunha verdadeira
muralla defensiva en Vigo, o que permitir� en 1589,� que Francis Drake asole Vigo, queime a igrexa
de Santa Mar�a e� trescentas casas:
n�mero moi respectable de familias urbanas, que reflexa o incremento
demogr�fico baixomedieval e altomoderno.
��������������� Tam�n hai datos de
1333 e 1356 sobre a cerca de Redondela; incluso lugares como Milmanda� e Manzaneda en Ourense, ti�an os seu
per�metro defensivo de pedra. No obra citada, L�pez Carreira toma, a falta de
mellores informaci�ns, a muralla do s�culo XVII como posible base da muralla
medieval de Vigo.
��������������� A fala de datos
sobre o sistema defensivo do Vigo medieval, incl�e o castelo de Pen�o, que o
arcebispo Fonseca bota abaixo en
��������������� Vigo foi unha vila
urbana cun castelo enriba, cerca e casas. �Que sabemos delas? Temos varias
menci�ns documentais: un foro de Mel�n do XV fala de casas no Berb�s,
pertencentes � parroquia de Santa Mar�a; as pedras do Pen�o foron para a casa
que fixo Diego Pazos de Prob�n preto de Santa Mar�a. En
��������������� Sobre as r�as
o� Vigo medieval semella ter algunhas
peculiaridades, pois nos documentos f�lase m�s ben das� fontes �ou da cerca ou da igrexa- como
referencias para situara s casas. No padr�n de 1561, constan soamente cinco
�r�as� que equivalen realmente a �barrios�. No�
plano debuxado de 1597 vese m�is ben unha sorte de �terrazas� que parece
prefigurar un �urbanismo ca�tico� consecuencia da presencia intramuros de
hortas e campos, e tam�n posiblemente orograf�a en pendente, se nos deixamos
levar pola� �historia regresiva� da longa
duraci�n. Como en tantas cidades medievais non hab�a pavimentaci�n,� constitu�do xa que logo a vila� unhas aglomeraci�ns de casas ordenadas m�is
ou menos paralelamente � mar, de xeito que malamente se pod�an definir r�as,
incluso no s�culo XVI.
��������������� �Con respecto �s oficios e as categor�as
sociais no Vigo medieval, non imos topar nada que sexa distinto doutras cidades
medievais, quitando o feito espec�fico das vilas costeiras de seren maior�a
social os pescadores e os mari�eiros, constante viguesa ata os tempos
contempor�neos. Sobre o peso da pequena nobreza que viv�a ou ti�a relaci�n con
Vigo, entre os s�culos XII-XV, fixo un estudio Rafael S�nchez fixo unha
relaci�n da pequena nobreza que viv�a ou que ti�a relaci�n con Vigo entre o XII
e o XV. Un foro de 1462 fala da presencia de mercadores. Como outras veces, as
mellores referencias son de principios do s�culo XVI. No padr�n 1513 aparecen
as profesi�ns de 31 veci�os, estando representados t�dolos oficios populares,
agrupados en cinco confrad�as, forma urbana de organizaci�n artesanal que
adquirir� grande desenvolvemento � logo no s�culo XVI. Outro censo de 1533 na
Falperra revalida a riqueza e diversidade artesanal que o Vigo moderno herda do
Vigo medieval.
���� Outra cuesti�n a debate � a
participaci�n de Vigo no comercio medieval. O licenciado Molina escribiu en
1550 que de Vigo e Redondela sa�an moita sardi�a, pescada e polbo, nutrindo a
toda Galicia e parte de Castela, por medio de recuas e de arrieiros. Temos polo
tanto raz�ns para considerar que no Vigo medieval exportaban pola v�a terrestre
os excedentes de peixe e marisco, a�nda que temos datos dos s�culo XV de un
importante desenvolvemento do comercio mar�timo,� ata o punto de interesar a nobreza. Os datos
son contradictorios, Elisa Ferreira que estudiou o comercio mar�timo na �poca
medieval, soamente atopou dous casos de barcos fretados desde Vigo; sen
embargo, a muller do citado Diego Pazos de Prob�n, o que se aproveitou as
pedras do Pen�o, metese a mareante e comercia con Francia, Italia e Inglaterra,
seguindo, con toda probabilidade, o exemplo doutros armadores vigueses.
Actividade baixomedieval que se prolongou e amplificou, como � sabido, nas
d�cadas posteriores. No s�culo XVI cando ven o forte conflicto con Baiona polo
tema da carga e descarga, queda claro que os barcos estranxeiros empezaban a
preferir Vigo en vez de Baiona, para introducir mercador�as en Galicia e� Portugal. O feito de que o Vigo moderno
importe m�is que exporte por mar, fainos pensar que o comercio de arrieiros de
que falaba Molina, nese mesmo intre, vi�a de moi atr�s.
Vigo nas cr�nicas
��� Vigo sae nas cr�nicas
medievais, igual que outras vilas, cando os acontecementos hist�ricos que
interesaban �s cronistas (pol�tico-militares, sobre todo) pasan por Vigo. � o
caso das d�as guerras entre bandos portugueses e castel�ns, a fins do s�culo
XIV e� a fins do s�culo XV, pola coroa de
Castela. Vigo consta de maneira salientable en 1378 na cr�nica de Froissart
(asalto do Duque de L�ncaster), xorde de novo na historia escrita daquel ent�n,
un s�culo despois, no nobiliario de Aponte, e, desde un �ngulo xeneal�xico
oposto, na descendencia do Pazos de Prob�n. Estas d�as �ltimas fontes
narrativas son de principios do s�culo XVI, pero falan do per�odo
baixomedieval, nelas aparecen as� guerras
feudais e pol�ticas entre Pedro Madruga e o arcebispo Fonseca, dirixentes en
Galicia dos bandos portugu�s e castel�n na guerra sucesoria entre Juana la
Beltraneja e Isabel la Cat�lica, tendo lugar na zona de Vigo grandes feitos,
incluso heroicos, como a defensa do castelo Tenorio, a batalla de Coia e a
loita polos castelo do Pen�o.
��������������� �A descendencia do Pazos de Prob�n que recolle
unha cr�nica perdida do poeta Juan Rodr�guez de Padr�n, descuberta por Xos�
Mar�a �lvarez Bl�zquez (ver Vigo en su
historia), � un documento �nico como nobiliario dunha pequena familia
nobiliaria, orixinaria do actual Pazos de Borb�n (Redondela) e vinculada � Vigo
medieval e moderno, onde destacan, no s�culo XV, Diego Pazos de Prob�n e, no
s�culo XVI, Gregorio Pazos de Prob�n.
��������������� O prior da
Colexiata de Santa Mar�a deixounos o testemu�o escrito da razzia do corsario
luterano Francis Drake en Vigo (1589), con loas a Gregorio Pazos de Prob�n,
�capit�n del pueblo�, pola defensa da vila. Coa curiosidade de anunciar que no
asalto soamente morreron d�as mulleres, e que gracias a Gregorio Pazos de
Prob�n os homes conseguiron matar a 300 luteranos.�
S�culo XV, auxe demogr�fico
��������������� Por �ltimos, imos
referirnos �s datos documentais sobre � alza do poboamento de Vigo a finais do s�culo
XV e principios do s�culo XVI que non cae do ceo, � unha consecuencia do
desenvolvemento urbano iniciado no s�culo XII, como pasa noutras vilas. Vimos
antes como, en 1495, o cabido de Tui apresurase a lembrar �s seus vasalos da
zona do Berb�s que han de pedir permiso para constru�r casas novas porque
�dic�an os monxes- hai moita xente que quer ser veci�a de Vigo. De 1497 data a
fundaci�n da Colexiata, pasando a Igrexa de Santa Mar�a de ter un p�rroco, que
chamaban abade, a dispor dun prior, naturalmente un c�engo de Tui,
transformaci�n xustificada polo incremento de veci�os na principal fregues�a da
cidade.
��������������� No itinerario de
Fernando Col�n (1517-1523) col�case a Vigo entre as cidades galegas de certa
entidade. Non se trata dun padr�n, sen�n dun libro de viaxe, polo tanto
interesan m�is os datos relativos que absolutos, a relaci�n xer�rquica entre
cidades que os n�meros absolutos que hai que entender m�is como habitantes que
como veci�os ou cabezas de familia. Temos as� tres grandes cidades, Santiago, A
Coru�a e Pontevedra, Santiago, e de seguido un grupo no que aparece Vigo, por
riba de Ribadavia e Allariz, vilas de grande importancia no s�culo XIII, o que
amosa a importancia do comercio no desenvolvemento urbano baixomedieval.
Anselmo L�pez Carreira no libro que citei�
fai un c�lculo aproximado de habitantes urbanos, multiplicando por un
coeficiente as hect�reas das vilas galegas amuralladas, tal como se fai para
medir as manifestaci�ns. Vigo, segundo este calculo tam�n aproximativo, estar�a
nunha situaci�n intermedia, en importancia econ�mica e demogr�fica.
��������������� Doutra banda,
dispomos de padr�ns de habitantes de principios do s�culo XVI, fonte� v�lida por proximidade para finais do s�culo
XV, que ratifican o anterior, estudiados por Mar�a del Carmen Gonz�lez, que
escribiu en Vigo y su Historia a
parte da Idade Moderna. Son datos m�is precisos, que incl�en os� prezos das cousas e outras moitas cuesti�ns,
como r�as e oficios. Obtemos as� para as d�as primeiras d�cadas do s�culo XVI o
n�mero de 300 veci�os, ou sexa 300 fogares, o que nos colocar�a nuns 1200-1500
vigueses, cifra de total de habitantes realmente importante inmediatamente
despois da �poca medieval. As 300 casas das que falan os padr�ns de inicios do
s�culo XVI� equivalen �s que queimou
Drake a finais de s�culo, en 1589, de xeito que confirmamos tam�n o crecemento
demogr�fico da cidade de Vigo � longo do s�culo XVI, que puido multiplicar por
dous incluso por tres.
A historia por facer
����� Para rematarmos, �qu� queda
por facer sobre a historia do Vigo medieval? Conseguir m�is datos e documentos
que fagan posible afinar, ampliar ou desmentir a interpretaci�n que vimos de
ofrecer, neste sentido non dir�amos que queda todo por facer pero si que existe
un d�ficit do que co�ecemos de Vigo na Idade Media, considerando o que
potencialmente temos nos arquivos e/ou no subsolo da cidade.�
��������������� Igual que pasa
noutras vilas, os arque�logos est�n abondo activos en Vigo, m�is na arqueolox�a
de urxencia ou de xesti�n por mor das obras, que seguindo un plan de escavaci�ns,
como ser�a de desexar, o que far�a posible pasar da arqueolox�a romana �
arqueolox�a medieval, que non sempre podemos separar. Xa falamos dos dous
sartegos altomedievais que nos indican o transito da poboaci�n do Areal � parte
do monte do Castro pola que se baixa o Berb�s. Se fixo algo en 2001 nos
arredores de Santa Mar�a, haber�a que insistir porque � probable que o seu adro
fixese de praza maior na Idade Media. As� mesmo cumpr�a pescudar a situaci�n da
primitiva igrexa de Santiago de Vigo, os restos de Santa Mar�a e de �mbalas
d�as necr�poles, onde puido estar o castelo do Pen�o e, sobre todo, o que poida
quedar das febles murallas medievais, seguindo ou non o trazado das murallas
modernas. De maneira que se puidese debuxar con m�is precisi�n o plano do Vigo
na Idade Media.
��������������� No tocante �
documentaci�n escrita, avanzouse algo no libro da editorial V�a L�ctea que
proporciona novos datos extra�dos da documentaci�n de Tui, Santiago e Mel�n.
Pero est� a�nda pendente unha procura e publicaci�n sistem�tica de documentos
completos sobre� Vigo na Idade Media nos
arquivos diocesano e das catedrais de Tui e Santiago, no Museo de Pontevedra,
no Arquivo do Reino de Galicia, as� como no arquivos estatais de Simancas, Hist�rico
Nacional, Biblioteca Nacional e Chanceler�a de Valladolid, por po�er os m�is
importantes.
��������������� Un problema com�n
das historias locais en Galicia, salvando alg�n caso excepcional, � unha
dependencia excesiva dos datos e interpretaci�ns proporcionados polos
historiadores locais da segunda metade do s�culo XIX e primeira do s�culo XX,
que con frecuencia non dic�an de onde sacaban os documentos e menos a�nda os
publicaban, aplicando a s�a comprensi�n m�todos e enfoques que hoxe
consideramos tradicionais, polo que precisar�amos unha recolleita de fontes e
elucidaci�n historiogr�fica actualizada, o que no quer dicir que no se
valoren� as primeiras historias de Vigo,
sen as cales hoxe non ter�a obxecto que eu estivera aqu� fal�ndovos de Vigo na
Idade Media.�
��������������� M�is nada, que
novas pescudas nos sigan iluminando facendo avanzar e que,� paralelamente, vaia adiante a rehabilitaci�n
e recuperaci�n do casco vello para disfrute consciente da s�a historia dos
vigueses de hoxe. O momento � importante porque Vigo non se interesou tanto
como hoxe pola s�a historia, imprescindible para constru�r o Vigo do s�culo
XXI. Que todo eso vaia adiante e o poidamos celebrar pronto no adro de Santa
Mar�a cunha festa medieval. Moitas gracias.
*�
Transcrici�n, revisada polo autor, da conferencia dictada o 21 de abril
de 2006, na Fundaci�n Caixa Galicia, organizada pola Asociaci�n de Amigos de
los Pazos, no cadro do ciclo de conferencias �O Vigo ignorado�.