Chiapas e a escritura da historia[1]
Carlos Barros
Universidade
de Santiago de Compostela
� a nosa intenci�n enfocar o
feito, e os efectos, da revolta chiapaneca iniciada o 1 de xaneiro de 1994 desde
o punto de vista hist�rico, m�is que pol�tico ou ideol�xico, conscientes da s�a
dimensi�n universal, e, moi especialmente, dende o �ngulo historiogr�fico, isto
�, analizando a incidencia do sorpresivo, e sorprendente, alzamento zapatista
da Selva Lacandona, un recuncho dunha das rexi�ns da rep�blica mexicana,
encrucillada do chamado primeiro mundo e do chamado terceiro mundo, e parte
desta vasta e din�mica realidade hist�rica que foi e � Am�rica Latina, sobre os
debates historiogr�ficos mundiais �s portas do novo s�culo, que, naturalmente,
non son alleos �s discusi�ns que est�n a ter lugar, paralelamente, no conxunto
das ciencias humanas e sociais, e no mundo da ideolox�a e da pol�tica.
Fac�molo dende as monta�as do
noroeste da pen�nsula Ib�rica, dende Galicia, unha �rexi�n� -tam�n hist�rica e
nacionalmente marxinada- de Espa�a, parte desa realidade hist�rica en
construcci�n que � Europa, centro no pasado e dalg�n xeito tam�n no presente,
dos grandes debates da cultura e das ciencias sociais. Espa�a �, neste sentido,
a mellor ponte para un encontro acad�mico, ideol�xico e cultural, entre os dous
mundos, o europeo -marcado a�nda polo eurocentrismo- e o iberoamericano
-marcado a�nda polo indixenismo-, que substit�a as vellas relaci�ns de
dependencia -am�n culturais e acad�micas- por novas condici�ns de intercambio
igual[2], acordes co novo mundo
da globalizaci�n, tal como n�s o entendemos, criticamente, de xeito que Europa
aprenda de Am�rica Latina -por exemplo, de Chiapas- e que Am�rica Latina siga
aprendendo de Europa...
Comprender o pasado polo presente
Marc Bloch, nun co�ecido libro
que se publicou no Fondo de Cultura Econ�mica, na colecci�n Breviarios, co
t�tulo Introducci�n a la historia[3], vi�a dicir que hai que
comprender o presente polo pasado[4] e isto, dalg�n xeito,
os historiadores e outros cient�ficos sociais fano (incluso os pol�ticos). Pero
se esquece que os fundadores da escola de Annales
tam�n escribiron que hai que comprender o pasado polo presente, e isto � menos
habitual, polo menos entre n�s, os historiadores da Europa de hoxe, afectados
polo desencanto ideol�xicos e a volta ao academicismo, promovida �ademais de
polos cambios pol�ticos e sociais- tanto polo vello e sempre presente
positivismo coma polo peor posmodernismo. O compromiso dos historiadores
mexicanos �, por conseguinte, unha notoria excepci�n, vimos, polo tanto ,
aprender de vostedes. En poucos lugares lugares do globo[5] d�ronse nos anos 90
esta volta do intelectual ao compromiso social e pol�tico, con especial
incidencia no profesorado universitario, como en M�xico[6]. Os seus trazos
novidosos, con respecto da experiencia dos anos 60 e 70, anuncian probablemente
o futuro: dende logo non estamos ante un remake
da experiencia hipermilitante da xeraci�n do 68.
Un grave d�ficit de moita
historiograf�a renovadora � esquecer que a historia que escribimos os
historiadores � �m�is a�nda debe ser- filla do seu tempo, e que as d�cadas
deste portentoso final de s�culo est�n cheas de acontecementos que nada te�en
que envexar, en transcendencia, calquera que fose a nosa opini�n sobre o seu
sentido, aos que caracterizaron o arranque do s�culo que acaba. Se ignoramos o
contexto hist�rico no que ten lugar a escritura da historia, dificilmente
poderemos facer unha an�lise verdadeiramente cient�fica das tendencias
historiogr�ficas actuais, cuesti�n que est� interesando dun xeito crecente a
todas as historiograf�as nacionais. O debate historiogr�fico ten que tomar en
consideraci�n pois o que pasa f�ra das aulas, se quere ser fiel ao m�todo do
historiador de ter en conta o contexto social, pol�tico e mental, cando analiza
as acciones dos axentes da historia (neste caso as acci�ns dos historiadores,
individual e colectivamente considerados, plasmadas nas s�as obras).
A historia ten que probar,
permanentemente, a s�a utilidade social. Dende hai un tempo, as ciencias
humanas, o que chamamos as humanidades, entre elas a historia, foron relegadas
a un segundo plano no mundo da educaci�n e a investigaci�n (situaci�n que
comeza a cambiar timidamente nalg�ns pa�ses, concretamente en Espa�a). Raz�n de
m�is para demostrar que o di�eiro que nos pagan por investigar e ensinar
historia ten unha utilidade para a cultura e os cidad�ns. Concerne aos
historiadores, m�is a�nda que aos dirixentes pol�ticos[7], amosar a utilidade
social da nosa disciplina, �como?, pois ubicando os acontecementos que vivimos
no continuum pasado-presente-futuro, axudando a que os nosos concidad�ns estean
nas mellores condici�ns para situar os acontecementos do presente en relaci�n
co pasado e o futuro, a fin de poder imaxinar, en suma, futuros alternativos ao
presente que alg�ns queren continuo.
No libro ao que fixemos
referencia ao comezo desta conferencia, escrito cara a 1942, Marc Bloch conta
que un rapaz pregunta ao seu pai para qu� serve a historia,
contestando m�is adiante: para vivir mellor, para traballar
en proveito do home,para guiar a nosa acci�n[8]. �Cantos historiadores
de oficio que consideran ao fundador de Annales
coma o seu mestre, que son lexi�n en todo o mundo, asumir�an hoxe o consello de
Bloch? Non moitos, o que define un aspecto crucial da crise global da nosa
disciplina. Menos a�nda se aceptar�a agora como gu�a da nosa acci�n
o exemplo da transmutaci�n do acad�mico Bloch en resistente ao ano seguinte de
escribir o libro, a s�a tortura e o seu fusilamento polos nazis o 16 de xu�o de
1944 �Quen llo pode reprochar aos colegas? �Onde est� escrito que o que escribe
a historia ten que ser un heroe da mesma?[9] Nin sequera os
verdadeiros protagonistas da historia, sempre m�is importantes que os propios
historiadores, te�en obviamente dita obriga.
Aos historiadores o que si se nos
pode demandar � que colaboremos, dende a investigaci�n e a docencia da
historia, a que os homes podan vivir mellor, seguindo o
planteamento de Bloch, o cal quere dicir apoiar �s xentes que loitan aqu� e
agora para vivir mellor, principalmente dende o exercicio do noso
oficio[10], sen caer nos excesos
da historia militante dos anos 70, sen facer concesi�ns aos mitos pol�ticos que
distorsionan �a sabendas- o que co�ecemos da historia, sen contradicir en suma
a nosa condici�n de cient�ficos sociais. Hai que apoiar dende a historia, hoxe
coma onte, as causas sociais xustas, �ticas, que rexurdiron nos anos 90[11], dende logo coma
cidad�ns particulares, pero tam�n como acad�micos �sen apoiarse nos que loitan
hoxe para vivir mellor como pode a ciencia hist�rica e o
historiador traballar en proveito do home?, �como recuperar se non
o sentido de progreso que caracterizou �s grandes escolas historiogr�ficas do
s�culo XX, e polo tanto o sentido de utilidade social, hoxe m�is necesario que
nunca, da historia coma ciencia? Avanzar na teor�a (que, neste momento, vai moi
por detr�s da pr�ctica), cara a outra idea de progreso, que sirva para o
noso futuro facer e escribir a historia, garda m�is relaci�n coa identidade
cient�fica da nosa disciplina do que se poida pensar, se nos atemos ao concepto
actual de ciencia e non ao que � propio do positivismo decimon�nico de tanta
influencia na nosa disciplina.
Cando dicimos todo isto, somos
conscientes de que non todos os colegas van estar de acordo con este retorno
que detectamos -e que preconizamos- ao compromiso do intelectual, e do
historiador: respectamos a todos aqueles de que as s�as ideas historiogr�ficas
ou pol�ticas[12], para o caso d� o
mesmo, imp�denlles asumir, de calquera xeito, esta responsabilidade da historia
-ou de calquera outra ciencia ou disciplina- para coa sociedade do seu tempo. E
non estamos defendendo simplemente unha opci�n persoal, progresista, sen�n que
cremos firmemente que � nosa disciplina a agarda moi pouco futuro afastada do mundo
e dos seus conflictos: esta e non outra � a cuesti�n de fondo que temos que
discutir. Dito doutro xeito, o des-compromiso radical proclamado polo
positivismo perenne, dunha banda, e polo posmodernismo ambiental, pola outra
banda, non garanten un futuro para a nosa disciplina, isto �, un relevo
xeracional que supo�a un progreso das posici�ns da historia no mundo da
ciencia, a educaci�n, os novos medios de comunicaci�n social: un novo paradigma
historiogr�fico que entra�e unha nova primavera para a historia.
Imposible parar o vento
O s�culo XX estivo marcado por
acontecementos que influ�ron, que a�nda infl�en, na historia e na historia da
historia, � dicir, tanto na historia coma na sucesi�n de acontecementos coma na
historia que fabricamos os historiadores. Tres datas importantes da segunda
metade do s�culo XX son: 1968, 1989 e 1994. Os acontecementos a que fan� referencia te�en unha entidade desigual, pero
comparten un denominador: o seu impacto internacional, universal, pola s�a
significaci�n e a s�a representatividade, na pol�tica, nas mentalidades, e nas
ciencias sociais.
Comprendo perfectamente, a�nda
que non o comparta, que o formidable impacto mundial da revoluci�n de Chiapas
xere certa incomodidade no goberno supremo de Vdes[13]. Pero � que � imposible
parar o vento. Chiapas � moito m�is que unha cuesti�n interna da rep�blica
mexicana. � tema de estudio de historiadores, soci�logos, antrop�logos,
politic�logos, comunicadores sociais, de universidades de todo o mundo. E tam�n
isto � importante para M�xico, �non? Tam�n son mexicanos os Marcos, David, Ana
Mar�a, Mois�s, ..., e todos os campesi�os do Congreso Nacional Ind�xena que no
plant�n de Z�colo enarboran estes d�as o lema neozapatista: Nunca m�s un
M�xico sin nosotros.
A atenci�n que o mundo lle est�
a prestar a M�xico, gracias a Chiapas, a�nda ser�a maior se se producise un
acordo, entre o goberno e o EZLN, coma o que acaba de acadarse en Irlanda do
Norte, entre o goberno ingl�s e o IRA. Pero non me imaxino a Mr. Clinton, home
de tantas ocupaci�ns, contactando telefonicamente con Zedillo e o irsurxente
Marcos, Labastida e o bispo Don Samuel..., como v�n de facer en Irlanda do
Norto (e que se declara disposto a realizar incluso en Colombia), para que Vds.
podan levar a bo porto un verdadeiro acordo de paz, � dicir, un pacto que se
cumpra (non como o de San Andr�s de Larr�inzar). Tal vez nin sequera o
necesiten. Poida que acaben tendo un goberno e un presidente, que demostren o
mesmo valor pol�tico e persoal que M. Blair e o goberno brit�nico, en relaci�n
co Ulster,...
Punto de inflexi�n
Acabo de ler, este s�bado,
naturalmente en La Jornada, unha
interpretaci�n de por que o impacto internacional da revolta de Chiapas
resultou tan excepcional. A �tica, o humanismo e a democracia ser�an os tres
reclamos esenciais da loita zapatista que explican porque adquiriu una
dimensi�n universal y una fuerza moral inconmensurable[14]. Certamente, o mundo
hab�a anos que se sent�a orfo de causas xustas, pero a explicaci�n a�nda que
correcta resulta insuficiente. Porque nos xornais atopamos todos os d�as
situaci�ns e movementos que reclaman a nosa solidariedade por eses tres
argumentos (que non sempre aparecen xuntos), e a resposta non � a mesma, tal
vez porque raramente se trata dunha revolta social dos desherdados que queren,
nos feitos, cambiar o mundo (cousa moi nova do vella que � ou, polo
menos, cambiar o seu mundo.
O propio Marcos, nunha longa e
interesante entrevista co soci�logo Yvon Le bot, director de investigaci�n do
CNRS franc�s, restrinxe voluntariamente a importancia pol�tica internacional do
zapatismo dicindo que ayud� a recordar que hab�a que luchar y que val�a
la pena luchar, sobre todo que es necesario luchar, pero nada m�s[15]. Tam�n Marcos se queda
curto, polo menos no contexto da s�a resposta modesta � pregunta sobre se 1994
pode ser unha base para a recomposici�n da esquerda internacional...
A revoluci�n de Chiapas � nen
m�is nen menos que un punto de inflexi�n entre os anos 80 neoliberais e posmodernos
(no peor dos sentidos) e uns anos 90 ben distintos[16], e, m�is al�, marca
pola s�a representatividade a turbulenta transici�n do s�culo XX ao s�culo XXI.
O libro de Adolfo Gilly, Discusi�n sobre la historia, remata con
outra entrevista, anterior � xa citada, onde Marcos conta como, antes de que os
ind�xenas decidisen erguerse, en outubro do 1992, nosotros les decimos:
Est�n locos, ya se derrumb� la Uni�n Sovi�tica, ya no hay campo socialista, los
nicarag�enses ya perdieron las elecciones, El Salvador ya firm� la paz, los de
Guatemala est�n hablando, Cuba est� acorralada, ya nadie quiere la lucha
armada, del socialismo ni se habla o es un pecado. Todo ahorita est� contra la
revoluci�n, aunque no sea socialista, e que ent�n os pobos responderon que
nosotros no queremos saber lo que est� pasando en el resto del mundo,
nosotros nos estamos muriendo y hay que preguntarle a la gente, e as� se
fixo, e a xente decidiu democraticamente a guerra a pesar de que
todo estaba en contra nosotros[17].
Despois da estrondosa ca�da do
muro de Berl�n en 1989, �quen pod�a pensar que a loita recomezar�a cinco anos
despois en outro lugar do mundo dirixida -polo menos inicialmente[18]- por un grupo
marxista-leninista cun significativo apoio popular? O repregue, que dende fins
dos anos 70[19] afectou a toda
tentativa, sexa reformista sexa revolucionaria, de transformar as sociedades
nun sentido progresivo, non se reduciu � pol�tica e � ideolox�a, incidiu
decisivamente na econom�a e nas mentalidades colectivas (tam�n no mundo
acad�mico, e nas ciencias sociais). � por isto que o levantamento chiapaneco do
1 de xaneiro de 1994, cando o Goberno de M�xico entraba triunfalmente no club
do Primeiro mundo gracias ao Tratado de Libre Comercio con Estados Unidos e
Canad�, sorprendeu tanto a tirios e troianos. Pero sempre � as�. Eu non me
lembro de ler libros onde se falase do neocapitalismo e da sociedade de
consumo, como algo novo e definitivo que �a garantir a paz social e a
integraci�n da xente nova..., un pouco antes da rebeli�n, en maio do 68, dunha
xeraci�n nova que rexeitou precisamente todo aquilo cunha enorme radicalidade[20]. As grandes revoltas
sempre sorprenden, aos seus protagonistas e aos seus antagonistas: tam�n as
revoluci�ns do Leste de Europa. Ag�s a quen a�nda hoxe soste�en unha visi�n
pacata, tradicional por conspirativa, da historia. O historiador de oficio sabe
que as revoluci�ns non son tanto obra dunha vangarda, condici�n nunca
suficiente e en ocasi�ns nen sequera necesaria[21], como froito da
coincidencia complexa de factores dificilmente previsibles.
Os protagonistas da revolta de
Chiapas arriscaron e acertaron. Catro anos despois, podemos comprobar que
aquilo contra o que se levantaran, o que agora chamamos xenericamente neoliberalismo,
est� de capa ca�da. Incluso o xornal de maior difusi�n en Espa�a, El Pa�s[22], editou un libro, Contra el pensamiento �nico, t�tulo
impensable hai uns anos, do que fora o seu director, Joaqu�n Estefan�a[23].
Os ind�xenas e universitarios
insurxentes en Chiapas demostraron, dun xeito en parte involuntario, que o
mundo despois de 1989 non �a por onde parec�a que �a. Por todo isto o
levantamento de 1994 constit�e un punto de inflexi�n na historia dos
conflictos, as revoltas e as revoluci�ns, tem�tica de certa tradici�n nas
historiograf�as occidentais, sobre todo nos anos 60 e 70, e que retornou nos
anos 90, polo menos nalgunhas historiograf�as[24].
A clave do �xito do movemento
de Chiapas � que recupera unhas cousas ao mesmo tempo que anova outras. Hai
moito de vello e moito de novo na rebeli�n zapatista[25]. S�ntese orixinal que
se apoia no pasado para abrirse ao futuro: toma boa nota do fracaso do
socialismo real, e doutras experiencias revolucionarias e reformistas pasadas[26], e indaga novos
enfoques sen dogmatismos previos, conscientes de que est�n (re)abrindo debates
e ensaiando pr�cticas das cales o final � inseguro, co fin de seguir tentando
transformar a sociedade dende a �tica e a raz�n. Novos enfoques, por exemplo,
sobre a violencia, o poder e a revoluci�n.
As� temos unha actitude e unha
pr�ctica en relaci�n coa violencia nmoi vella (a insurrecci�n ind�xena) pero �
vez moi nova, respecto da cl�sica guerrilla latinoamericana: o EZLN � un grupo
armado cunha probada vontade de paz, case dende o principio da revolta, por
fuxe -pese �s continuas provocaci�ns- do uso das armas dende o 12 de xaneiro de
1994, e se amosa sensible �s manifestaci�ns populares que demandaron e demandan
parar a guerra[27], de xeito que non
converte a necesidade da violencia en virtude revolucionaria, fuxindo do
vangardismo coma unha imposici�n sobre as maior�as.
Igual en relaci�n co Estado: os
zapatistas proclaman que non loitan polo poder[28], que -lembremos- � o
obxectivo principal da revoluci�n dende o punto de vista do marxismo, tanto
reformista como leninista, recobrando unha tradici�n anarquista -que se plasma
asimesmo na decisi�n do FZLN de non presentarse �s elecci�ns- que tal vez
conv�n non despachar cunha mera descualificaci�n. Haber�a que reler con visi�n de
futuro os debates sobre esta tem�tica dos tempos da I Internacional, �non
fracasou tanto a sociedade igualitaria sen Estado do anarquismo coma a
dictadura do proletariado do marxismo?
Temos, por conseguinte, a
exploraci�n dun novo enfoque da revoluci�n, que para o EZLN quere dicir unha
revoluci�n para que a revoluci�n sexa posible, unha democracia total onde o
pobo poida realmente escoller, o reino do suxeito libre e plural[29], cuesti�n nada f�cil de
aplicar como sinala a experiencia mesma dos zapatistas nas s�as propias
comunidades, os seus erros e, en ocasi�ns, as s�as dif�ciles relaci�ns cos
outros grupos de loitadores sociais actuantes no estado de Chiapas.
Ademais destas e doutras
novidades conceptuais, hai un impacto nacional da revoluci�n de Chiapas sobre o
que non debo opinar, non vaia ser que non se me considere inxerente na pol�tica
interna de M�xico... � broma, si lle vou dar o meu testemu�o e opini�n,
partindo da experiencia da transici�n democr�tica dos anos 70 en Espa�a, na
mi�a condici�n de modesto participante -mellor a�nda que como estudioso- no
movemento estudiantil, nos movementos obreiro e campesi�o, nas instancias
unitarias da oposici�n antifranquista...
A transici�n falseada
Despois da lectura do libro
coordinado por Octavio Rodr�guez Araujo sobre a transici�n en M�xico, editado
pola UNAM e La Jornada, deduc�n
que moi poucos aqu� cren nunha transici�n verdadeira, coma a que fixemos os
espa�ois, � democracia en M�xico, sobre todo tralos incumprimentos de San
Andr�s e a posta en pr�ctica da estratexia gobernamental de guerra de baixa
intensidade en Chiapas. Alg�ns dos autores do libro pensan incluso que a sa�da
poida significar m�is autoritarismo, e a verdade � que hai sinais inquietantes (se
xulgamos a Zedillo polo que fai e non polo que di). Por outra banda, lin na
revista Nexos (n� 244, abril
1998) a transcrici�n de cinco entrevistas televisivas baixo a r�brica �De qu� hablamos al hablar de transici�n?,
de intelectuais pr�ximos ao goberno do PRI, que sup�n unha tentativa -exitosa,
polo momento, no cal colaboraron, moi lamentablemente, os espa�ois Gonz�lez e
Almunia nas s�as recentes visitas a M�xico- de chamar transici�n a algo
completamente distinto do que entendemos os espa�ois por tal: o que en Espa�a
foi unha ruptura pactada qu�rese traducir en M�xico por unha simple evoluci�n
ou reforma do -e desde- partido de Estado[30], cousa que polo demais
tam�n tentaron os franquistas antes de pactar cos verdadeiros interlocutores do
cambio. O novo da transici�n espa�ola, aquilo que a converteu nun paradigma da
ciencia pol�tica, foi o acordo entre os evolucionistas do r�xime franquista e a
oposici�n clandestina. O grupo Nexus
perverte deliberadamente o termo transici�n[31] ao xeito de Lampedusa:
cambiar para que nada cambie[32].
Certamente, hai elementos que
diferencias a situaci�n de M�xico nos anos 90 e a situaci�n de Espa�a nos anos
70, pero �non � a universalidade da transici�n espa�ola a que a converteu en
paradigm�tica? Ademais, non facer fincap� no que te�en en com�n ambos os dous
procesos, na consecuencia do cambio democr�tico, �a quen beneficia sen�n a continuidade no poder do partido �nico?, �a quen prexudica
sen�n aos exclu�dos, en especial aos campesi�os, principais v�ctimas da
ortodoxia neoliberal, e aos pobos ind�xenas?
Dende a comparaci�n coa
experiencia espa�ola, unha aut�ntica transici�n en M�xico cara � democracia
deber�a ter en conta, na nosa opini�n, o seguinte:
1. Que cando hai empate, hai
que pactar. Se en realidade ningu�n quere a guerra, porque o contexto
internacional non a favorece, nin pode triunfar a insurxencia e menos unha
represi�n xeralizada, para sa�r do enredo e acadar a paz hai que negociar, o
cal sempre sup�n un costo para ambas as partes[33].
2. O tempo para reanudar a
negociaci�n non � ilimitado. Cando o proceso de democratizaci�n non avanza, ou
se det�n como sucede agora no �mbito parlamentario sen incorporar � sociedade
civil: as soluci�ns autoritarias e militaristas ga�an terreo en ambos os dous
bandos[34].
Unha diferencia entre Espa�a e
M�xico � que, no noso pa�s, o medo � guerra civil, que se pechou cun n�mero
elevad�simo de mortos e exiliados, axudou a que dereitas e esquerdas convisen
en resolver as s�as diferencias democraticamente, sen armas, mentres que en
M�xico non se sente de igual xeito este perigo, existe unha aceptaci�n maior
dunha violencia que se manifesta end�mica e coti�, social e pol�tica, por
enrriba e por embaixo, no pasado e no presente...
3. � clave a participaci�n do
EZLN e da sociedade civil insurxente na transici�n democr�tica. O lugar que en
Espa�a xogou o PCE, do cal a s�a legalizaci�n sinalou o punto de non retorno do
proceso democr�tico e a credibilidade dos seus resultados, oc�pao
obxectivamente en M�xico o EZLN por si mesmo e por todo o que representa,
nacional e internacionalmente.
4. C�mpre a credibilidade
internacional nos actores principais da ruptura pactada, cousa que, hoxe por
hoxe, est� m�is garantida pola parte de Marcos e do EZLN que de EZPL[35], co cal parece
necesario un cambio de persoas e de goberno, onde ga�en posici�ns os
partidarios de resolver os problemas por medio da negociaci�n. A� est� o
exemplo de Colombia onde acaba de ga�ar as elecci�ns o conservador Pastrana
gracias � s�a posici�n favorable ao pacto coa guerrilla.
5. O problema ind�xena en
M�xico hoxe equivale ao problema nacional en Espa�a hai vinte anos. Salvando as
diferencias m�is obvias a cuesti�n de fondo � a mesma: integrar a unhas
minor�as nacionais ou �tnicas no novo sistema democr�tico. Se en Espa�a foi
posible, onde a vella dereita aseguraba que prefer�a una Espa�a roja a
una Espa�a rota, m�is o ser� constru�r un M�xico realmente democr�tico
que integre, cos seus dereitos, ao mundo ind�xena, unha minor�a do
10% da poboaci�n que, ademais, xa era mexicana antes de que M�xico-naci�n
existise.
6. Hoxe unha democracia
puramente parlamentaria, onde os cidad�ns participan votando s� cada catro
anos, resulta insuficiente. Se a transici�n espa�ola tivese lugar vinte anos
despois tam�n ter�a que resolver este grave problema de crise da democracia
representativa, que se reflicte no desprestixio xeralizado dos pol�ticos,
considerados por moitos un mal necesario. E aqu� onde unha transici�n mexicana
� democracia que mereza ese nome pode aportar novidades, �s vellas democracias
europeas, se � capaz de combinar a democracia delegada das instituci�ns coa
democracia directa dos pobos, tal como estaba proposto no di�logo de San Andr�s
a proposta dos representantes zapatistas.
Impacto historiogr�fico
Pero volvendo ao noso, ao tema
estricto da conferencia, indo da historia inmediata � historiograf�a: �como
afecta o presente de Chiapas � comprensi�n do pasado? �Cal �, en conclusi�n, o
impacto da historia sobre a escritura da historia?
Imos relacionar, pois, a
revolta zapatista con tres cuesti�ns capitais a debate entre os historiadores,
e outros cient�ficos sociais: o retorno do suxeito, a idea de progreso e o
posmodernismo.
1. Chiapas marca o retorno
do suxeito social na historia e na historiograf�a. Propuxen noutro lugar[36] como en Espa�a, e penso
que se pode dicir o mesmo de Am�rica Latina, nos anos 60 e 70, se prestou unha
gran atenci�n � investigaci�n dos conflictos, as revoltas e as revoluci�ns.
Despois, nos anos 80, tivo lugar un repregue do interese dos historiadores cara
a estes temas, sen d�bida menos rotundo en Am�rica Latina que en Europa.
Mentres que agora, nos anos 90, estamos a vivir un interese -menos cargado de
historia militante que hai 20 anos- renovado polos conflictos, as revoltas e as
revoluci�ns, segundo detectamos na historiograf�a de Espa�a, a pesar de que no
noso pa�s non tiveron lugar con tanta claridade coma en M�xico e Francia, un
retorno hist�rico do suxeito social, proba do xeito crecente en que infl�e en
n�s o contexto global: vivimos como algo pr�ximo, mercede aos novos medios de
comunicaci�n social, aquilo que sucede nos lugares m�is afastados.
Distinguiriamos tres momentos
caracter�sticos da volta hist�rica do suxeito social -global- na d�cada dos
anos 90. Primeiro, as revoluci�ns noLeste de Europa, entre 1989 e 1991, cunha
participaci�n decisiva das masas na r�a e uns obxectivos pro-democracia e
pro-capitalistas. Segundo, a revolta chiapaneca de 1994, cunhas metas asimesmo
pro-democr�ticas, pero anti-neoliberais, que po�en de manifesto o seu car�cter
de punto de inflexi�n, confirmado por outros movementos sociais posteriores,
tam�n no Leste de Europa: a insurrecci�n popular albanesa de 1997, cun sentido contrario
aos acontecementos 1989-1991, contra os bancos piramidais montados polo
capitalismo mafioso da nova nomenclatura. Terceiro, os �ltimos movementos
sociais en Francia, 1995-1998. Dende as mobilizaci�ns dos estudiantes e dos
funcionarios p�blicos contra a pol�tica neoliberal de Alain Jup�, en decembro
do 95, ata a revolta organizada dos parados -por primeira vez- do 98, pasando
polas grandes manifestaci�ns contra a Lei Debr� e contra a Front National, que lembraron o Maio do 68
e provocaron, inesperadamente, a victoria electoral de Lionel Jospin e da gauche plurielle. Os novos movementos
sociais que anunciou a revolta de Chiapas e, por conseguinte, a universalidade
desta. Francia � Europa, e ademais -dende os tempos de Marx- un bo term�metro
para medir a temperatura das relaci�ns sociais no mundo.
Nas revoltas sociais dos anos
90 est�monos a atopar con algo asombroso, para quen nos formamos no Maio
franc�s -a�nda que fose no meu caso no Maio madrile�o-, e � unha in�dita
relaci�n entre mobilizaci�n social e cambio de goberno por medio das elecci�ns[37]. Despois de Maio ga�ou
as elecci�ns o gaullismo, mais, a continuaci�n das postremas mobilizaci�ns
sociais en Francia ga�ou a esquerda pol�tica -que agora se esforza por
merecelo- e, en Albania, a crise aberta pola revolta popular atopou soluci�n
coa victoria electoral dos ex-comunistas. En M�xico a�nda non se deu este
fen�meno, tal vez a revolta popular non adquiriu a envergadura suficiente,
a�nda que, se reco�eza ou non, a victoria de Cuaut�moc C�rdenas en Ciudad de
M�xico �non debe moito � revoluci�n de Chiapas de 1994?
� evidente que esta nova
conexi�n entre rebeld�a social e resultados electorais amosa, as� mesmo, a
crise do sistema pol�tico occidental por falta de canles de participaci�n
pol�tica, m�is al� do dereito avoto cada catro anos, e reafirma o dito sobre a
necesidade de combinar, cara ao s�culo XXI, democracia representativa e
democracia directa, e a aportaci�n anticipadora do zapatismo.
A volta das grandes
manifestaci�ns nos anos 90 � un fen�meno xeral. Haber�a que facer referencia
-sen sa�r do mundo occidental- �s que tiveron lugar en B�lxica contra os
pederastas e as s�as complicidades pol�ticas; ao mill�n de homes negros, e
despois de mulleres, que se manifestaron en Estados Unidos; aos seis mill�ns de
espa�ois que, en xullo de 1997, sa�ron � r�a contra o asasinato de Miguel �ngel
Blanco (a manifestaci�n m�is numerosa da historia de Espa�a)... O s�culo XXI
an�nciase coma un s�culo de masas, coma xa o foi o s�culo que acaba, a�nda que
sen d�bida o ser� doutro xeito.
Para a historiograf�a fin de
s�culo este retorno do suxeito social � unha gran novidade porque ata o de
agora falabamos m�is ben do retorno do suxeito pensando nun suxeito
individual, pol�tico, narrativo, para nada colectivo, de masas, home
com�n, conceptos que parec�an rebordados pola historia e a escritura da
historia como propostas do materialismo hist�rico e da escola de Annales dos anos 60 e 70. En fin, que o
que parece pasado � a mi�do futuro, que como � sabido non se repite xamais
sen�n coma caricatura tr�xica e/ou c�mica...
2. Chiapas e a crise da idea
de progreso. A confianza inxenua na idea do progreso lineal e indefinido
est�, dende hai tempo, en crise. Sabemos que os avances tecnol�xicos e
econ�micos non levan automaticamente � felicidade humana. O progreso t�cnico
trouxo a guerra, o deterioro do medio ambiente e a marxinaci�n dun
Terceiro Mundo, que agora est� dentro do Primeiro
Mundo. De seguido, depreciouse a idea de que se progresa transformando a
sociedade, e proclamouse a fin da historia: a data clave � 1989. Ent�n dev�n o
1 de xaneiro de 1994 que entra�a, para moitos, o recomezo da Historia entendida
como progreso.
O paradigma compartido dos
historiadores do s�culo XX que dic�a que a nosa funci�n � estudiar o pasado
para entender o presente e constru�r o futuro, problematizouse ultimamente en
dous sentidos: desconexi�n pasado/presente e desconexi�n pasado/futuro. Por
unha banda vivimos un auxe do academicismo, do individualismo e do des-compromiso,
que, acompa�ado por todos os pos, af�stanos tallantemente das
inquedanzas do presente. Por outra banda, sufrimos o desinterese polo futuro,
que para n�s � m�is grave que o desfase do actual, porque o pensamento
�nico nega o futuro como algo distinto do presente, porque non existe a
perspectiva dun futuro mellor para moita xente nova, en pa�ses coma Espa�a, nin
en xeral para os m�is desfavorecidos do planeta.
Habermas, refer�ndose a
Benxam�n, expresouno da seguinte forma: La esperanza del nuevo futuro
s�lo se cumple mediante la memoria del pasado oprimido[38].
E Marcos, escribiu no diario El Pa�s (29-3-95), nun artigo titulado La flor prometida[39], en resposta aos
intelectuais espa�ois asinantes dun escrito demandando unha soluci�n pol�tica
para Chiapas: y nosotros s�lo ten�amos nuestra historia para defendernos
(...) un pa�s que olvida de su pasado no puede tener futuro (...) apostamos por
el presente para tener futuro; y para vivir morimos. Marcos coincide.
pois, dende a pr�tica social e pol�tica, con Habermas e Benxam�n. Non sei se os
ter� lido pero esta concordancia da revolta de Chiapas e a Escola de Francfurt
sinala, entre outras cousas, o interese das tradici�ns do marxismo heterodoxo
para o debate do futuro.
Pola nosa banda, dende a
pr�ctica historiogr�fica, apuntabamos xa en
A historia que v�n (tese 12) que cara ao novo paradigma da historia
� m�is importante a relaci�n pasado/futuro, sen fatalismos nin mesianismos, que
a relaci�n pasado/presente: que sen pasado non hai futuro, que o futuro da
historia depende do que se preocupe a historia polo futuro.
En resumo, calquera que sexa o
seu desenlace final, a contribuci�n da revolta de Chiapas � escritura da
historia � xa irreversible, alterou o concepto de tempo hist�rico, nin c�clico
como quer�a a tradici�n nin lineal determinista como criamos hai d�as d�cadas:
a saltos, e sen rede, tal � o exemplo dos ind�xenas de Chiapas, que se lanzaron
a cambiar o mundo sen saber o que lles agardaba o d�a seguinte e se atoparon co
Anxo da Historia.
3. Chiapas e a
posmodernidade. D�xose que o levantamento de Chiapas � o mellor exemplo
dunha guerrilla posmoderna. Ben, para isto ter�a que ser
guerrilla o que os seus protagonistas rexeitan..., e as
insurrecci�ns populares non parecen ser unha caracter�stica do posmodernismo.
Pero si, a revolta chiapaneca �
posmoderna polo seu antidogmatismo e o seu talante cr�tico (dalg�n xeito,
nestes aspectos positivos, todos somos posmodernos); pero en absoluto se
caracteriza polo abandono do discurso da modernidade e da Ilustraci�n (elemento
fundamental e definitorio do pensamento posmoderno) que pretende a
transformaci�n da sociedade, por medio da raz�n e da revoluci�n, sen�n todo o
contrario, xa que os neozapatistas representan dalg�n xeito o retorno da
modernidade (ou mellor a�nda, a busca doutra modernidade), �non son por isto
criticados coma novos ilustrados que fixeron da trilox�a democracia,
xustiza e liberdade o eixo da s�a loita, parangonando � revoluci�n
francesa?
Tampouco � posmoderno[40] o EZLN cando combate a
fragmentaci�n do suxeito hist�rico animando a unha fronte opositora en M�xico
ou a unha xuntanza intergal�ctica con xentes de todo o mundo.
Logo desta incursi�n
relacionando historia inmediata, historiograf�a e filosof�a da historia,
pregunt�monos, en xeral, polos posibles escenarios para a escritura da historia
no s�culo XXI, que se reducen a tres na nosa opini�n:
1. O novo paradigma pode ser a
continuidade da fragmentaci�n, do eclecticismo m�is absoluto, a nada, tal como
prop�n o posmodernismo puro e duro.
2. O novo paradigma pode
resulta da marcha atr�s, cara ao s�culo XIX: cara a unha historia erudita,
positivista, afastada do mundo, ou cara a unha historia que se identifique coa
literatura, ou ambas as cousas � vez.
3. O novo paradigma como
resultado da s�ntese creativa entre a modernidade e a posmodernidade, entre as
grandes escolas historiogr�ficas do s�culo XX, os �ltimos retornos e as �ltimas
tendencias innovadoras. Dende logo o desenlace m�is probable e m�is atraente.
Pensamos que esta nova-vella
historia se pode adaptar mellor, que o nov�simo ou o vell�simo, aos retos da
sociedade global do s�culo XXI. As� o propuxemos en A historia que v�n, que ve�en ser as nosas conclusi�ns do I
Congreso Internacional Historia a Debate (Santiago de Compostela, 1993), que a
s�a tese 16, como xa apuntamos, aseverabamos que nos anos 90 ser�an mellores
que os anos 80 para o novo paradigma -� dicir, un novo consenso sobre como
exercer a profesi�n e historiador- que non fixese t�boa rasa da historiograf�a
do s�culo XX. Acus�usenos de optimistas, pero a realidade nos est�
a dar a raz�n. Gracias tam�n a Chiapas, e a Vds. pola s�a atenci�n.
[1]Transcripci�n,
revisada e anotada polo autor, da conferencia dictada o 20 de abril de 1998 na
Facultade de Filosof�a e Letras da Universidad Nacional Aut�noma de M�xico; o
28 de abril de 1998 na Facultade de Ciencias Sociais da Universidad Aut�noma de
Chiapas (San Crist�bal de las Casas); o 23 de xu�o de 1998 no Complejo Cultural
de la Cooperaci�n de Rosario, e o 17 de xullo de 1998 no Centro de Estudios Dr.
Carlos Auyero de Bah�a Blanca (Arxentina).
[2]V�xase
a Introducci�n a Historia a Debate. Am�rica
Latina, Santiago, 1996.
[3]Apologie pour l'Histoire ou M�tier d'historien,
Paris, A. Colin, 1949 (1_ ed. en espa�ol, M�xico, FCE, 1952); edIci�n cr�tica
preparada POR Etienne Bloch, Paris, A. Colin, 1993 (traducci�n espa�ola,
M�xico, FCE-INAH, 1996).
[4]A
formulaci�n � de Lucien Febvre, que preparou a primeira edici�n do libro e puxo
alg�ns dos t�tulos, pero reflicte sen lugar a d�bidas o contido da parte final
do primeiro cap�tulo de M�tier d'historien.
[5]Outro
exemplo recente: os cineastas, artistas e escritores franceses solidarios cos
inmigrados ilegais en 1997; o rol secundario dos cient�ficos
sociais -e especialmente dos historiadores-, nesta nova versi�n do Eu,
acuso de Emile Zola, _non � un reflexo m�is da crise finisecular da
historia e das ciencias humanas en Francia?
[6]Se,
como di o goberno mexicano, o subcomandante Marcos � Rafael Sebasti�n Guill�n
Vicente, ex-profesor de comunicaci�n soical da Universidad Aut�noma
Metropolitana (secci�n Choxhimilco), teriamos aqu� un bo s�ntoma, a causa e a
consecuencia, dunha trascendente relaci�n entre a universidade e a sociedade
mexicanas a fins do s�culo XX: a contracorrente do que foi a evoluci�n recente
desta conexi�n en Europa e en Norteam�rica.
[7]Protagonistas
principais do intenso debate p�blico en Espa�a, a fins de 1997 e principios de
1998, sobre o papel da historia e das humanidades na ensinanza media.
[8]Introducci�n a la historia, M�xico, 1952, pp.
9, 14.
[9] Claro
que isto non xustifica o cinismo dalg�ns historiadores e outros intelectuais
que arrepentidos do seu pasado pol�tico radical, vituperan sen vergonza
ningunha aos comprometidos do presente.
[10] Outra
cousa � o compromiso cidad�n extraordinario (ao modo de Bloch en 1943 e 1994,
de E. P. Thompson no seu per�odo de dedicaci�n ao movemento pacifista, de
Marcos-Guill�n neste momento), digno de toda admiraci�n (tal vez f�ra do noso
balance de profesores universitarios medios), que se produce polo regular
previo abandono, provisional ou indefinido, da academia, co cal non ten o mesmo
interese para o debate que nos ocupa sobre a funci�n social da historia.
[11]
Carlos BARROS, El retorno del sujeto social en la historiograf�a
espa�ola, Estado, protesta y
movimientos sociales, III Congreso de Historia Social, Vitoria,
xullo 1997 (en prensa).
[12] Hai
outros factores que levan ao des-compromiso: o desencanto e o cansazo dos anos transcorridos;
a inercia e a comodidade da vida acad�mica; a perspectiva dunha carreira
exitosa...
[13] No
momento de dictarse esta conferencia, o goberno estaba aplicando o ar�ticulo 33
da Constituci�n mexicana para expulsar do pa�s aos estranxeiros que se inmiscu�an
na pol�tica interna, apoiando dalg�n xeito ao EZLN, no Estado de Chiapas.
[14] Luis
GONZ�LEZ SOUZA, Chiapas Universal, La
Jornada, 18 de abril de 1998.
[15] Yvon LE BOT, Subcomandante Marcos. El sue�o zapatista, Barcelona, 1997,
p. 260.
[16] Tese
16 de La historia que viene, Historia
a Debate, I, Santiago de Compostela, 1995, p. 117.
[17] Discusi�n sobre la historia, M�xico, 1995,
p. 140.
[18] Sobre
a reconversi�n do grupo inicial, as Forzas de Liberaci�n Nacional,
marxista-leninista e guevarista, no fen�meno neozapatista que co�eceu o mundo
en 1994, gracias � s�a difusi�n co movemento ind�xena chiapaneco, LE BOT, op. cit., pp. 123 ss.
[19] Os
acontecementos 1989-1991 no Leste de Europa, que semellaban enmarcar o futuro
por moitos anos (iso nos dic�an e iso parec�a), est�n resultando m�is ben a
culminaci�n dun ciclo, os neoconservadores anos 80, porque despois a historia
continuou, aceleradamente: a proba m�is significativa t�mola ao comprobar como
as masas que expulsaron aos comunistas do poder, votaron masivamente a rengl�n
seguido, nos anos 90, aos seus herdeiros socialistas para ver de paliar os
desastrosos efectos da transici�n salvaxe ao capitalismo.
[20] �
hora de facer balance do 68, alg�ns fan fincap�, xustamente, na revoluci�n
cultural que supuxo, pero bastantes esquecen -as m�is das veces
interesadamente- o seu car�cter anti-capitalista, negando, falseando incluso, o
que pensaban e fac�an eles mesmos treinta anos atr�s: a historia reescr�bese
dende cada presente.
[21] Por
exemplo, a gran revolta albanesa de 1997.
[22] A
mesma editorial El Pa�s-Aguilar v�n de publicar en Espa�a outro libro, en
sentido contrario, La impostura de Marcos,
onde dous xornalistas, Maite Rico e Bertrand de la Grange, correspondentes que
son -ou que foron- de El Pa�s e Le Monde, analizan o fen�meno neozapatista
desde posicionamentos e intereses pr�ximos � Secretar�a de Gobernaci�n
mexicana.
[23] Outro
dato significativo: as reuni�ns do centro-esquerda latinoamericano, organizadas
a alto nivel polos profesores Roberto Mangabeira e Jorge Casta�eda co fin de
buscar alternativas ao neoliberalismo- para eles am�n representado por Tony
Blair e Fernando Henrique Cardoso-, partendo da base de que (en referencia ao
Banco Mundial e ao FMI) la ortodoxia
no funciona... A los que se portan bien, M�xico, digamos, o Rusia, les va mal.
La obediencia cuesta caro. La rebeli�n da resultado, El Pa�s, 2 de Agosto de 1998.
[24]
V�xase a nota 11.
[25] Dinme
colegas informados que o EPR de M�xico ten virtualmente m�is poder de fogo,
extensi�n territorial e proxecci�n social c� EZLN, pero � obvio que est� lonxe
do seu significado hist�rico (probablemente nen sequera o EPR existir�a hoxe
sen o levantamento previo do EZLN), sen embargo, unha guerrilla a�nda m�is
cl�sica, as FAR de Colombia, que act�an cos seus numerosos efectivos � luz, sen
agardar ao D�a D, tampouco conseguiu a mesma incidencia internacional que os
insurxentes de Chiapas: o factor diferencial � sempre cualitativo.
[26] A
actitude dos dirixentes neozapatistas, favorecida pola s�a xuventude,
contrasta, negro sobre branco, coa sempiterna incapacidade de moitos
revolucionarios -e reformistas- para sacar consecuencias autocr�ticas sobre o
seu pasado intelectualmente m�is profundas c� simple arrepentimento e/ou cambio
de bando.
[27] Todo
o contrario que ETA en Espa�a, inmune, ata o momento de re-escribir esta
conferencia, ao clamor popular contra os seus m�todos violentos enquistados no
peor dos terrorismos.
[28] Se
ben a orientaci�n zapatista de crear municipios aut�nomos, e a breve
experiencia do goberno en rebeld�a de Amando Avenda�o, entra�a unha estratexia
evidente de dobre poder, ao tempo que se defende unha transici�n democr�tica e
constitucional plena.
[29]
Esta revoluci�n no concluir� en una
nueva clase, fracci�n de clase o grupo en el poder, sino en un
espaciolibre y democr�tico de lucha pol�tica (...) Dentro de esta
nueva relaci�n pol�tica, las distintas propuestas del sistema y rumbo
(socialismo, socialdemocracia, capitalismo, etc.) deber�n convencer a la
mayor�a de la Naci�n (...) El plebiscito... merece un lugar relevante en la
m�xima ley del pa�s, EZLN.
Documentos y comunicados, M�xico, 1994, p. 273.
[30] Un
s�ntoma de como os Aguilar Cam�n, Cavarozzi, C�rdoba, Garret�n, Segovia,
falsean o problema pol�tico de M�xico � que endexamais nomean, nas citadas
intervenci�ns, nin aos zapatistas nin a Chiapas, como se a realidade
desaparecese ao deixar de nomeala.
[31]
Utilizado correctamente e con anticipaci�n polo EZLN na Segunda Declaraci�n da
Selva Lacandona do 12 de xu�o de 1994: Reiteramos
nuestra disposici�n a una soluci�n pol�tica en el tr�nsito a la democracia de
M�xico... El cambio democr�tico es la �nica alternativa a la guerra,
EZLN. Documentos y comunicados,
M�xico, 1994, p. 271.
[32] As
transici�ns imperfectas, ou sexa inacabadas, abondan en Am�rica Latina: v�xase
o caso chileno co ex-dictador Pinochet de senador vitalicio da nova democracia,
ou o caso de Arxentina, onde a impunidade dos responsables das desaparici�ns
impide a reconciliaci�n nacional, e, o que � peor, onde nin peronistas nin
radicais apoian publicamente a loita dos familiares dos 30.000 desaparecidos.
[33] A
pol�tica timorata de Zedillo de pao e cenoura, nin carne nin peixe, non ten
futuro, e el o sabe; cara �s elecci�ns presidenciais do ano 2000 incluso o
gobernador de Guanajato, Vicente Fox, do Partido de Acci�n Nacional, proclamou
que se ga�a volver� � mesa de negociaci�n co EZLN...
[34] De
feito o EPR, e outros grupos armados, xorden despois de 1994, ampliando a base
do conflicto e da confrontraci�n, e complicando a sa�da pol�tica,
porque a estratexia pactista do EZLN resultou bloqueada, porque a negociaci�n
non deu os seus froitos.
[35]
Refer�monos a Ernesto Zedillo Ponce de Le�n; claro que as elecci�ns do 2000
poden transformar as cousas...
[36]
V�xase a nota 11.
[37] Esta
nova relaci�n entre democracia e revolta desmente -e supera dialecticamente-
tanto as posici�ns anti-revolucionarias da socialdemocracia cl�sica coma as
posici�ns anti-democr�ticas do comunismo ortodoxo.
[38]
J�rgen HABERMAS, Excurso sobre las tesis de filosof�a de la historia de
Benjamin, Revista de Occidente,
n_ 85, 1988, p. 64.
[39] Este
texto non forma parte do volume II do EZLN.
Documentos y comunicados, M�xico, 1995.
[40] A
ubicaci�n m�is realista do movementos zapatista, cs seus rasgos pre-modernos,
modernos e posmodernos, estar�a nun pos-posmodernismo a�nda en proceso de
definici�n.