Publicado en

Chiapas e a escritura da historia^[1]

Carlos Barros

Universidade de Santiago de Compostela

� a nosa intenci�n enfocar o feito, e os efectos, da revolta chiapaneca iniciada o 1 de xaneiro de 1994 desde o punto de vista hist�rico, m�is que pol�tico ou ideol�xico, conscientes da s�a dimensi�n universal, e, moi especialmente, dende o �ngulo historiogr�fico, isto �, analizando a incidencia do sorpresivo, e sorprendente, alzamento zapatista da Selva Lacandona, un recuncho dunha das rexi�ns da rep�blica mexicana, encrucillada do chamado primeiro mundo e do chamado terceiro mundo, e parte desta vasta e din�mica realidade hist�rica que foi e � Am�rica Latina, sobre os debates historiogr�ficos mundiais �s portas do novo s�culo, que, naturalmente, non son alleos �s discusi�ns que est�n a ter lugar, paralelamente, no conxunto das ciencias humanas e sociais, e no mundo da ideolox�a e da pol�tica.

Fac�molo dende as monta�as do noroeste da pen�nsula Ib�rica, dende Galicia, unha �rexi�n� -tam�n hist�rica e nacionalmente marxinada- de Espa�a, parte desa realidade hist�rica en construcci�n que � Europa, centro no pasado e dalg�n xeito tam�n no presente, dos grandes debates da cultura e das ciencias sociais. Espa�a �, neste sentido, a mellor ponte para un encontro acad�mico, ideol�xico e cultural, entre os dous mundos, o europeo -marcado a�nda polo eurocentrismo- e o iberoamericano -marcado a�nda polo indixenismo-, que substit�a as vellas relaci�ns de dependencia -am�n culturais e acad�micas- por novas condici�ns de intercambio igual[2], acordes co novo mundo da globalizaci�n, tal como n�s o entendemos, criticamente, de xeito que Europa aprenda de Am�rica Latina -por exemplo, de Chiapas- e que Am�rica Latina siga aprendendo de Europa...

Comprender o pasado polo presente

Marc Bloch, nun co�ecido libro que se publicou no Fondo de Cultura Econ�mica, na colecci�n Breviarios, co t�tulo Introducci�n a la historia[3], vi�a dicir que hai que comprender o presente polo pasado[4] e isto, dalg�n xeito, os historiadores e outros cient�ficos sociais fano (incluso os pol�ticos). Pero se esquece que os fundadores da escola de Annales tam�n escribiron que hai que comprender o pasado polo presente, e isto � menos habitual, polo menos entre n�s, os historiadores da Europa de hoxe, afectados polo desencanto ideol�xicos e a volta ao academicismo, promovida �ademais de polos cambios pol�ticos e sociais- tanto polo vello e sempre presente positivismo coma polo peor posmodernismo. O compromiso dos historiadores mexicanos �, por conseguinte, unha notoria excepci�n, vimos, polo tanto , aprender de vostedes. En poucos lugares lugares do globo[5] d�ronse nos anos 90 esta volta do intelectual ao compromiso social e pol�tico, con especial incidencia no profesorado universitario, como en M�xico[6]. Os seus trazos novidosos, con respecto da experiencia dos anos 60 e 70, anuncian probablemente o futuro: dende logo non estamos ante un remake da experiencia hipermilitante da xeraci�n do 68.

Un grave d�ficit de moita historiograf�a renovadora � esquecer que a historia que escribimos os historiadores � �m�is a�nda debe ser- filla do seu tempo, e que as d�cadas deste portentoso final de s�culo est�n cheas de acontecementos que nada te�en que envexar, en transcendencia, calquera que fose a nosa opini�n sobre o seu sentido, aos que caracterizaron o arranque do s�culo que acaba. Se ignoramos o contexto hist�rico no que ten lugar a escritura da historia, dificilmente poderemos facer unha an�lise verdadeiramente cient�fica das tendencias historiogr�ficas actuais, cuesti�n que est� interesando dun xeito crecente a todas as historiograf�as nacionais. O debate historiogr�fico ten que tomar en consideraci�n pois o que pasa f�ra das aulas, se quere ser fiel ao m�todo do historiador de ter en conta o contexto social, pol�tico e mental, cando analiza as acciones dos axentes da historia (neste caso as acci�ns dos historiadores, individual e colectivamente considerados, plasmadas nas s�as obras).

A historia ten que probar, permanentemente, a s�a utilidade social. Dende hai un tempo, as ciencias humanas, o que chamamos as humanidades, entre elas a historia, foron relegadas a un segundo plano no mundo da educaci�n e a investigaci�n (situaci�n que comeza a cambiar timidamente nalg�ns pa�ses, concretamente en Espa�a). Raz�n de m�is para demostrar que o di�eiro que nos pagan por investigar e ensinar historia ten unha utilidade para a cultura e os cidad�ns. Concerne aos historiadores, m�is a�nda que aos dirixentes pol�ticos[7], amosar a utilidade social da nosa disciplina, �como?, pois ubicando os acontecementos que vivimos no continuum pasado-presente-futuro, axudando a que os nosos concidad�ns estean nas mellores condici�ns para situar os acontecementos do presente en relaci�n co pasado e o futuro, a fin de poder imaxinar, en suma, futuros alternativos ao presente que alg�ns queren continuo.

No libro ao que fixemos referencia ao comezo desta conferencia, escrito cara a 1942, Marc Bloch conta que un rapaz pregunta ao seu pai para qu� serve a historia, contestando m�is adiante: para vivir mellor, para traballar en proveito do home,para guiar a nosa acci�n[8]. �Cantos historiadores de oficio que consideran ao fundador de Annales coma o seu mestre, que son lexi�n en todo o mundo, asumir�an hoxe o consello de Bloch? Non moitos, o que define un aspecto crucial da crise global da nosa disciplina. Menos a�nda se aceptar�a agora como gu�a da nosa acci�n o exemplo da transmutaci�n do acad�mico Bloch en resistente ao ano seguinte de escribir o libro, a s�a tortura e o seu fusilamento polos nazis o 16 de xu�o de 1944 �Quen llo pode reprochar aos colegas? �Onde est� escrito que o que escribe a historia ten que ser un heroe da mesma?[9] Nin sequera os verdadeiros protagonistas da historia, sempre m�is importantes que os propios historiadores, te�en obviamente dita obriga.

Aos historiadores o que si se nos pode demandar � que colaboremos, dende a investigaci�n e a docencia da historia, a que os homes podan vivir mellor, seguindo o planteamento de Bloch, o cal quere dicir apoiar �s xentes que loitan aqu� e agora para vivir mellor, principalmente dende o exercicio do noso oficio[10], sen caer nos excesos da historia militante dos anos 70, sen facer concesi�ns aos mitos pol�ticos que distorsionan �a sabendas- o que co�ecemos da historia, sen contradicir en suma a nosa condici�n de cient�ficos sociais. Hai que apoiar dende a historia, hoxe coma onte, as causas sociais xustas, �ticas, que rexurdiron nos anos 90[11], dende logo coma cidad�ns particulares, pero tam�n como acad�micos �sen apoiarse nos que loitan hoxe para vivir mellor como pode a ciencia hist�rica e o historiador traballar en proveito do home?, �como recuperar se non o sentido de progreso que caracterizou �s grandes escolas historiogr�ficas do s�culo XX, e polo tanto o sentido de utilidade social, hoxe m�is necesario que nunca, da historia coma ciencia? Avanzar na teor�a (que, neste momento, vai moi por detr�s da pr�ctica), cara a outra idea de progreso, que sirva para o noso futuro facer e escribir a historia, garda m�is relaci�n coa identidade cient�fica da nosa disciplina do que se poida pensar, se nos atemos ao concepto actual de ciencia e non ao que � propio do positivismo decimon�nico de tanta influencia na nosa disciplina.

Cando dicimos todo isto, somos conscientes de que non todos os colegas van estar de acordo con este retorno que detectamos -e que preconizamos- ao compromiso do intelectual, e do historiador: respectamos a todos aqueles de que as s�as ideas historiogr�ficas ou pol�ticas[12], para o caso d� o mesmo, imp�denlles asumir, de calquera xeito, esta responsabilidade da historia -ou de calquera outra ciencia ou disciplina- para coa sociedade do seu tempo. E non estamos defendendo simplemente unha opci�n persoal, progresista, sen�n que cremos firmemente que � nosa disciplina a agarda moi pouco futuro afastada do mundo e dos seus conflictos: esta e non outra � a cuesti�n de fondo que temos que discutir. Dito doutro xeito, o des-compromiso radical proclamado polo positivismo perenne, dunha banda, e polo posmodernismo ambiental, pola outra banda, non garanten un futuro para a nosa disciplina, isto �, un relevo xeracional que supo�a un progreso das posici�ns da historia no mundo da ciencia, a educaci�n, os novos medios de comunicaci�n social: un novo paradigma historiogr�fico que entra�e unha nova primavera para a historia.

Imposible parar o vento

O s�culo XX estivo marcado por acontecementos que influ�ron, que a�nda infl�en, na historia e na historia da historia, � dicir, tanto na historia coma na sucesi�n de acontecementos coma na historia que fabricamos os historiadores. Tres datas importantes da segunda metade do s�culo XX son: 1968, 1989 e 1994. Os acontecementos a que fan� referencia te�en unha entidade desigual, pero comparten un denominador: o seu impacto internacional, universal, pola s�a significaci�n e a s�a representatividade, na pol�tica, nas mentalidades, e nas ciencias sociais.

Comprendo perfectamente, a�nda que non o comparta, que o formidable impacto mundial da revoluci�n de Chiapas xere certa incomodidade no goberno supremo de Vdes[13]. Pero � que � imposible parar o vento. Chiapas � moito m�is que unha cuesti�n interna da rep�blica mexicana. � tema de estudio de historiadores, soci�logos, antrop�logos, politic�logos, comunicadores sociais, de universidades de todo o mundo. E tam�n isto � importante para M�xico, �non? Tam�n son mexicanos os Marcos, David, Ana Mar�a, Mois�s, ..., e todos os campesi�os do Congreso Nacional Ind�xena que no plant�n de Z�colo enarboran estes d�as o lema neozapatista: Nunca m�s un M�xico sin nosotros.

A atenci�n que o mundo lle est� a prestar a M�xico, gracias a Chiapas, a�nda ser�a maior se se producise un acordo, entre o goberno e o EZLN, coma o que acaba de acadarse en Irlanda do Norte, entre o goberno ingl�s e o IRA. Pero non me imaxino a Mr. Clinton, home de tantas ocupaci�ns, contactando telefonicamente con Zedillo e o irsurxente Marcos, Labastida e o bispo Don Samuel..., como v�n de facer en Irlanda do Norto (e que se declara disposto a realizar incluso en Colombia), para que Vds. podan levar a bo porto un verdadeiro acordo de paz, � dicir, un pacto que se cumpra (non como o de San Andr�s de Larr�inzar). Tal vez nin sequera o necesiten. Poida que acaben tendo un goberno e un presidente, que demostren o mesmo valor pol�tico e persoal que M. Blair e o goberno brit�nico, en relaci�n co Ulster,...

Punto de inflexi�n

Acabo de ler, este s�bado, naturalmente en La Jornada, unha interpretaci�n de por que o impacto internacional da revolta de Chiapas resultou tan excepcional. A �tica, o humanismo e a democracia ser�an os tres reclamos esenciais da loita zapatista que explican porque adquiriu una dimensi�n universal y una fuerza moral inconmensurable[14]. Certamente, o mundo hab�a anos que se sent�a orfo de causas xustas, pero a explicaci�n a�nda que correcta resulta insuficiente. Porque nos xornais atopamos todos os d�as situaci�ns e movementos que reclaman a nosa solidariedade por eses tres argumentos (que non sempre aparecen xuntos), e a resposta non � a mesma, tal vez porque raramente se trata dunha revolta social dos desherdados que queren, nos feitos, cambiar o mundo (cousa moi nova do vella que � ou, polo menos, cambiar o seu mundo.

O propio Marcos, nunha longa e interesante entrevista co soci�logo Yvon Le bot, director de investigaci�n do CNRS franc�s, restrinxe voluntariamente a importancia pol�tica internacional do zapatismo dicindo que ayud� a recordar que hab�a que luchar y que val�a la pena luchar, sobre todo que es necesario luchar, pero nada m�s[15]. Tam�n Marcos se queda curto, polo menos no contexto da s�a resposta modesta � pregunta sobre se 1994 pode ser unha base para a recomposici�n da esquerda internacional...

A revoluci�n de Chiapas � nen m�is nen menos que un punto de inflexi�n entre os anos 80 neoliberais e posmodernos (no peor dos sentidos) e uns anos 90 ben distintos[16], e, m�is al�, marca pola s�a representatividade a turbulenta transici�n do s�culo XX ao s�culo XXI.

O libro de Adolfo Gilly, Discusi�n sobre la historia, remata con outra entrevista, anterior � xa citada, onde Marcos conta como, antes de que os ind�xenas decidisen erguerse, en outubro do 1992, nosotros les decimos: Est�n locos, ya se derrumb� la Uni�n Sovi�tica, ya no hay campo socialista, los nicarag�enses ya perdieron las elecciones, El Salvador ya firm� la paz, los de Guatemala est�n hablando, Cuba est� acorralada, ya nadie quiere la lucha armada, del socialismo ni se habla o es un pecado. Todo ahorita est� contra la revoluci�n, aunque no sea socialista, e que ent�n os pobos responderon que nosotros no queremos saber lo que est� pasando en el resto del mundo, nosotros nos estamos muriendo y hay que preguntarle a la gente, e as� se fixo, e a xente decidiu democraticamente a guerra a pesar de que todo estaba en contra nosotros[17].

Despois da estrondosa ca�da do muro de Berl�n en 1989, �quen pod�a pensar que a loita recomezar�a cinco anos despois en outro lugar do mundo dirixida -polo menos inicialmente[18]- por un grupo marxista-leninista cun significativo apoio popular? O repregue, que dende fins dos anos 70[19] afectou a toda tentativa, sexa reformista sexa revolucionaria, de transformar as sociedades nun sentido progresivo, non se reduciu � pol�tica e � ideolox�a, incidiu decisivamente na econom�a e nas mentalidades colectivas (tam�n no mundo acad�mico, e nas ciencias sociais). � por isto que o levantamento chiapaneco do 1 de xaneiro de 1994, cando o Goberno de M�xico entraba triunfalmente no club do Primeiro mundo gracias ao Tratado de Libre Comercio con Estados Unidos e Canad�, sorprendeu tanto a tirios e troianos. Pero sempre � as�. Eu non me lembro de ler libros onde se falase do neocapitalismo e da sociedade de consumo, como algo novo e definitivo que �a garantir a paz social e a integraci�n da xente nova..., un pouco antes da rebeli�n, en maio do 68, dunha xeraci�n nova que rexeitou precisamente todo aquilo cunha enorme radicalidade[20]. As grandes revoltas sempre sorprenden, aos seus protagonistas e aos seus antagonistas: tam�n as revoluci�ns do Leste de Europa. Ag�s a quen a�nda hoxe soste�en unha visi�n pacata, tradicional por conspirativa, da historia. O historiador de oficio sabe que as revoluci�ns non son tanto obra dunha vangarda, condici�n nunca suficiente e en ocasi�ns nen sequera necesaria[21], como froito da coincidencia complexa de factores dificilmente previsibles.

Os protagonistas da revolta de Chiapas arriscaron e acertaron. Catro anos despois, podemos comprobar que aquilo contra o que se levantaran, o que agora chamamos xenericamente neoliberalismo, est� de capa ca�da. Incluso o xornal de maior difusi�n en Espa�a, El Pa�s[22], editou un libro, Contra el pensamiento �nico, t�tulo impensable hai uns anos, do que fora o seu director, Joaqu�n Estefan�a[23].

Os ind�xenas e universitarios insurxentes en Chiapas demostraron, dun xeito en parte involuntario, que o mundo despois de 1989 non �a por onde parec�a que �a. Por todo isto o levantamento de 1994 constit�e un punto de inflexi�n na historia dos conflictos, as revoltas e as revoluci�ns, tem�tica de certa tradici�n nas historiograf�as occidentais, sobre todo nos anos 60 e 70, e que retornou nos anos 90, polo menos nalgunhas historiograf�as[24].

A clave do �xito do movemento de Chiapas � que recupera unhas cousas ao mesmo tempo que anova outras. Hai moito de vello e moito de novo na rebeli�n zapatista[25]. S�ntese orixinal que se apoia no pasado para abrirse ao futuro: toma boa nota do fracaso do socialismo real, e doutras experiencias revolucionarias e reformistas pasadas[26], e indaga novos enfoques sen dogmatismos previos, conscientes de que est�n (re)abrindo debates e ensaiando pr�cticas das cales o final � inseguro, co fin de seguir tentando transformar a sociedade dende a �tica e a raz�n. Novos enfoques, por exemplo, sobre a violencia, o poder e a revoluci�n.

As� temos unha actitude e unha pr�ctica en relaci�n coa violencia nmoi vella (a insurrecci�n ind�xena) pero � vez moi nova, respecto da cl�sica guerrilla latinoamericana: o EZLN � un grupo armado cunha probada vontade de paz, case dende o principio da revolta, por fuxe -pese �s continuas provocaci�ns- do uso das armas dende o 12 de xaneiro de 1994, e se amosa sensible �s manifestaci�ns populares que demandaron e demandan parar a guerra[27], de xeito que non converte a necesidade da violencia en virtude revolucionaria, fuxindo do vangardismo coma unha imposici�n sobre as maior�as.

Igual en relaci�n co Estado: os zapatistas proclaman que non loitan polo poder[28], que -lembremos- � o obxectivo principal da revoluci�n dende o punto de vista do marxismo, tanto reformista como leninista, recobrando unha tradici�n anarquista -que se plasma asimesmo na decisi�n do FZLN de non presentarse �s elecci�ns- que tal vez conv�n non despachar cunha mera descualificaci�n. Haber�a que reler con visi�n de futuro os debates sobre esta tem�tica dos tempos da I Internacional, �non fracasou tanto a sociedade igualitaria sen Estado do anarquismo coma a dictadura do proletariado do marxismo?

Temos, por conseguinte, a exploraci�n dun novo enfoque da revoluci�n, que para o EZLN quere dicir unha revoluci�n para que a revoluci�n sexa posible, unha democracia total onde o pobo poida realmente escoller, o reino do suxeito libre e plural[29], cuesti�n nada f�cil de aplicar como sinala a experiencia mesma dos zapatistas nas s�as propias comunidades, os seus erros e, en ocasi�ns, as s�as dif�ciles relaci�ns cos outros grupos de loitadores sociais actuantes no estado de Chiapas.

Ademais destas e doutras novidades conceptuais, hai un impacto nacional da revoluci�n de Chiapas sobre o que non debo opinar, non vaia ser que non se me considere inxerente na pol�tica interna de M�xico... � broma, si lle vou dar o meu testemu�o e opini�n, partindo da experiencia da transici�n democr�tica dos anos 70 en Espa�a, na mi�a condici�n de modesto participante -mellor a�nda que como estudioso- no movemento estudiantil, nos movementos obreiro e campesi�o, nas instancias unitarias da oposici�n antifranquista...

A transici�n falseada

Despois da lectura do libro coordinado por Octavio Rodr�guez Araujo sobre a transici�n en M�xico, editado pola UNAM e La Jornada, deduc�n que moi poucos aqu� cren nunha transici�n verdadeira, coma a que fixemos os espa�ois, � democracia en M�xico, sobre todo tralos incumprimentos de San Andr�s e a posta en pr�ctica da estratexia gobernamental de guerra de baixa intensidade en Chiapas. Alg�ns dos autores do libro pensan incluso que a sa�da poida significar m�is autoritarismo, e a verdade � que hai sinais inquietantes (se xulgamos a Zedillo polo que fai e non polo que di). Por outra banda, lin na revista Nexos (n� 244, abril 1998) a transcrici�n de cinco entrevistas televisivas baixo a r�brica �De qu� hablamos al hablar de transici�n?, de intelectuais pr�ximos ao goberno do PRI, que sup�n unha tentativa -exitosa, polo momento, no cal colaboraron, moi lamentablemente, os espa�ois Gonz�lez e Almunia nas s�as recentes visitas a M�xico- de chamar transici�n a algo completamente distinto do que entendemos os espa�ois por tal: o que en Espa�a foi unha ruptura pactada qu�rese traducir en M�xico por unha simple evoluci�n ou reforma do -e desde- partido de Estado[30], cousa que polo demais tam�n tentaron os franquistas antes de pactar cos verdadeiros interlocutores do cambio. O novo da transici�n espa�ola, aquilo que a converteu nun paradigma da ciencia pol�tica, foi o acordo entre os evolucionistas do r�xime franquista e a oposici�n clandestina. O grupo Nexus perverte deliberadamente o termo transici�n[31] ao xeito de Lampedusa: cambiar para que nada cambie[32].

Certamente, hai elementos que diferencias a situaci�n de M�xico nos anos 90 e a situaci�n de Espa�a nos anos 70, pero �non � a universalidade da transici�n espa�ola a que a converteu en paradigm�tica? Ademais, non facer fincap� no que te�en en com�n ambos os dous procesos, na consecuencia do cambio democr�tico, �a quen beneficia sen�n a continuidade no poder do partido �nico?, �a quen prexudica sen�n aos exclu�dos, en especial aos campesi�os, principais v�ctimas da ortodoxia neoliberal, e aos pobos ind�xenas?

Dende a comparaci�n coa experiencia espa�ola, unha aut�ntica transici�n en M�xico cara � democracia deber�a ter en conta, na nosa opini�n, o seguinte:

1. Que cando hai empate, hai que pactar. Se en realidade ningu�n quere a guerra, porque o contexto internacional non a favorece, nin pode triunfar a insurxencia e menos unha represi�n xeralizada, para sa�r do enredo e acadar a paz hai que negociar, o cal sempre sup�n un costo para ambas as partes[33].

2. O tempo para reanudar a negociaci�n non � ilimitado. Cando o proceso de democratizaci�n non avanza, ou se det�n como sucede agora no �mbito parlamentario sen incorporar � sociedade civil: as soluci�ns autoritarias e militaristas ga�an terreo en ambos os dous bandos[34].

Unha diferencia entre Espa�a e M�xico � que, no noso pa�s, o medo � guerra civil, que se pechou cun n�mero elevad�simo de mortos e exiliados, axudou a que dereitas e esquerdas convisen en resolver as s�as diferencias democraticamente, sen armas, mentres que en M�xico non se sente de igual xeito este perigo, existe unha aceptaci�n maior dunha violencia que se manifesta end�mica e coti�, social e pol�tica, por enrriba e por embaixo, no pasado e no presente...

3. � clave a participaci�n do EZLN e da sociedade civil insurxente na transici�n democr�tica. O lugar que en Espa�a xogou o PCE, do cal a s�a legalizaci�n sinalou o punto de non retorno do proceso democr�tico e a credibilidade dos seus resultados, oc�pao obxectivamente en M�xico o EZLN por si mesmo e por todo o que representa, nacional e internacionalmente.

4. C�mpre a credibilidade internacional nos actores principais da ruptura pactada, cousa que, hoxe por hoxe, est� m�is garantida pola parte de Marcos e do EZLN que de EZPL[35], co cal parece necesario un cambio de persoas e de goberno, onde ga�en posici�ns os partidarios de resolver os problemas por medio da negociaci�n. A� est� o exemplo de Colombia onde acaba de ga�ar as elecci�ns o conservador Pastrana gracias � s�a posici�n favorable ao pacto coa guerrilla.

5. O problema ind�xena en M�xico hoxe equivale ao problema nacional en Espa�a hai vinte anos. Salvando as diferencias m�is obvias a cuesti�n de fondo � a mesma: integrar a unhas minor�as nacionais ou �tnicas no novo sistema democr�tico. Se en Espa�a foi posible, onde a vella dereita aseguraba que prefer�a una Espa�a roja a una Espa�a rota, m�is o ser� constru�r un M�xico realmente democr�tico que integre, cos seus dereitos, ao mundo ind�xena, unha minor�a do 10% da poboaci�n que, ademais, xa era mexicana antes de que M�xico-naci�n existise.

6. Hoxe unha democracia puramente parlamentaria, onde os cidad�ns participan votando s� cada catro anos, resulta insuficiente. Se a transici�n espa�ola tivese lugar vinte anos despois tam�n ter�a que resolver este grave problema de crise da democracia representativa, que se reflicte no desprestixio xeralizado dos pol�ticos, considerados por moitos un mal necesario. E aqu� onde unha transici�n mexicana � democracia que mereza ese nome pode aportar novidades, �s vellas democracias europeas, se � capaz de combinar a democracia delegada das instituci�ns coa democracia directa dos pobos, tal como estaba proposto no di�logo de San Andr�s a proposta dos representantes zapatistas.

Impacto historiogr�fico

Pero volvendo ao noso, ao tema estricto da conferencia, indo da historia inmediata � historiograf�a: �como afecta o presente de Chiapas � comprensi�n do pasado? �Cal �, en conclusi�n, o impacto da historia sobre a escritura da historia?

Imos relacionar, pois, a revolta zapatista con tres cuesti�ns capitais a debate entre os historiadores, e outros cient�ficos sociais: o retorno do suxeito, a idea de progreso e o posmodernismo.

1. Chiapas marca o retorno do suxeito social na historia e na historiograf�a. Propuxen noutro lugar[36] como en Espa�a, e penso que se pode dicir o mesmo de Am�rica Latina, nos anos 60 e 70, se prestou unha gran atenci�n � investigaci�n dos conflictos, as revoltas e as revoluci�ns. Despois, nos anos 80, tivo lugar un repregue do interese dos historiadores cara a estes temas, sen d�bida menos rotundo en Am�rica Latina que en Europa. Mentres que agora, nos anos 90, estamos a vivir un interese -menos cargado de historia militante que hai 20 anos- renovado polos conflictos, as revoltas e as revoluci�ns, segundo detectamos na historiograf�a de Espa�a, a pesar de que no noso pa�s non tiveron lugar con tanta claridade coma en M�xico e Francia, un retorno hist�rico do suxeito social, proba do xeito crecente en que infl�e en n�s o contexto global: vivimos como algo pr�ximo, mercede aos novos medios de comunicaci�n social, aquilo que sucede nos lugares m�is afastados.

Distinguiriamos tres momentos caracter�sticos da volta hist�rica do suxeito social -global- na d�cada dos anos 90. Primeiro, as revoluci�ns noLeste de Europa, entre 1989 e 1991, cunha participaci�n decisiva das masas na r�a e uns obxectivos pro-democracia e pro-capitalistas. Segundo, a revolta chiapaneca de 1994, cunhas metas asimesmo pro-democr�ticas, pero anti-neoliberais, que po�en de manifesto o seu car�cter de punto de inflexi�n, confirmado por outros movementos sociais posteriores, tam�n no Leste de Europa: a insurrecci�n popular albanesa de 1997, cun sentido contrario aos acontecementos 1989-1991, contra os bancos piramidais montados polo capitalismo mafioso da nova nomenclatura. Terceiro, os �ltimos movementos sociais en Francia, 1995-1998. Dende as mobilizaci�ns dos estudiantes e dos funcionarios p�blicos contra a pol�tica neoliberal de Alain Jup�, en decembro do 95, ata a revolta organizada dos parados -por primeira vez- do 98, pasando polas grandes manifestaci�ns contra a Lei Debr� e contra a Front National, que lembraron o Maio do 68 e provocaron, inesperadamente, a victoria electoral de Lionel Jospin e da gauche plurielle. Os novos movementos sociais que anunciou a revolta de Chiapas e, por conseguinte, a universalidade desta. Francia � Europa, e ademais -dende os tempos de Marx- un bo term�metro para medir a temperatura das relaci�ns sociais no mundo.

Nas revoltas sociais dos anos 90 est�monos a atopar con algo asombroso, para quen nos formamos no Maio franc�s -a�nda que fose no meu caso no Maio madrile�o-, e � unha in�dita relaci�n entre mobilizaci�n social e cambio de goberno por medio das elecci�ns[37]. Despois de Maio ga�ou as elecci�ns o gaullismo, mais, a continuaci�n das postremas mobilizaci�ns sociais en Francia ga�ou a esquerda pol�tica -que agora se esforza por merecelo- e, en Albania, a crise aberta pola revolta popular atopou soluci�n coa victoria electoral dos ex-comunistas. En M�xico a�nda non se deu este fen�meno, tal vez a revolta popular non adquiriu a envergadura suficiente, a�nda que, se reco�eza ou non, a victoria de Cuaut�moc C�rdenas en Ciudad de M�xico �non debe moito � revoluci�n de Chiapas de 1994?

� evidente que esta nova conexi�n entre rebeld�a social e resultados electorais amosa, as� mesmo, a crise do sistema pol�tico occidental por falta de canles de participaci�n pol�tica, m�is al� do dereito avoto cada catro anos, e reafirma o dito sobre a necesidade de combinar, cara ao s�culo XXI, democracia representativa e democracia directa, e a aportaci�n anticipadora do zapatismo.

A volta das grandes manifestaci�ns nos anos 90 � un fen�meno xeral. Haber�a que facer referencia -sen sa�r do mundo occidental- �s que tiveron lugar en B�lxica contra os pederastas e as s�as complicidades pol�ticas; ao mill�n de homes negros, e despois de mulleres, que se manifestaron en Estados Unidos; aos seis mill�ns de espa�ois que, en xullo de 1997, sa�ron � r�a contra o asasinato de Miguel �ngel Blanco (a manifestaci�n m�is numerosa da historia de Espa�a)... O s�culo XXI an�nciase coma un s�culo de masas, coma xa o foi o s�culo que acaba, a�nda que sen d�bida o ser� doutro xeito.

Para a historiograf�a fin de s�culo este retorno do suxeito social � unha gran novidade porque ata o de agora falabamos m�is ben do retorno do suxeito pensando nun suxeito individual, pol�tico, narrativo, para nada colectivo, de masas, home com�n, conceptos que parec�an rebordados pola historia e a escritura da historia como propostas do materialismo hist�rico e da escola de Annales dos anos 60 e 70. En fin, que o que parece pasado � a mi�do futuro, que como � sabido non se repite xamais sen�n coma caricatura tr�xica e/ou c�mica...

2. Chiapas e a crise da idea de progreso. A confianza inxenua na idea do progreso lineal e indefinido est�, dende hai tempo, en crise. Sabemos que os avances tecnol�xicos e econ�micos non levan automaticamente � felicidade humana. O progreso t�cnico trouxo a guerra, o deterioro do medio ambiente e a marxinaci�n dun Terceiro Mundo, que agora est� dentro do Primeiro Mundo. De seguido, depreciouse a idea de que se progresa transformando a sociedade, e proclamouse a fin da historia: a data clave � 1989. Ent�n dev�n o 1 de xaneiro de 1994 que entra�a, para moitos, o recomezo da Historia entendida como progreso.

O paradigma compartido dos historiadores do s�culo XX que dic�a que a nosa funci�n � estudiar o pasado para entender o presente e constru�r o futuro, problematizouse ultimamente en dous sentidos: desconexi�n pasado/presente e desconexi�n pasado/futuro. Por unha banda vivimos un auxe do academicismo, do individualismo e do des-compromiso, que, acompa�ado por todos os pos, af�stanos tallantemente das inquedanzas do presente. Por outra banda, sufrimos o desinterese polo futuro, que para n�s � m�is grave que o desfase do actual, porque o pensamento �nico nega o futuro como algo distinto do presente, porque non existe a perspectiva dun futuro mellor para moita xente nova, en pa�ses coma Espa�a, nin en xeral para os m�is desfavorecidos do planeta.

Habermas, refer�ndose a Benxam�n, expresouno da seguinte forma: La esperanza del nuevo futuro s�lo se cumple mediante la memoria del pasado oprimido[38].

E Marcos, escribiu no diario El Pa�s (29-3-95), nun artigo titulado La flor prometida[39], en resposta aos intelectuais espa�ois asinantes dun escrito demandando unha soluci�n pol�tica para Chiapas: y nosotros s�lo ten�amos nuestra historia para defendernos (...) un pa�s que olvida de su pasado no puede tener futuro (...) apostamos por el presente para tener futuro; y para vivir morimos. Marcos coincide. pois, dende a pr�tica social e pol�tica, con Habermas e Benxam�n. Non sei se os ter� lido pero esta concordancia da revolta de Chiapas e a Escola de Francfurt sinala, entre outras cousas, o interese das tradici�ns do marxismo heterodoxo para o debate do futuro.

Pola nosa banda, dende a pr�ctica historiogr�fica, apuntabamos xa en A historia que v�n (tese 12) que cara ao novo paradigma da historia � m�is importante a relaci�n pasado/futuro, sen fatalismos nin mesianismos, que a relaci�n pasado/presente: que sen pasado non hai futuro, que o futuro da historia depende do que se preocupe a historia polo futuro.

En resumo, calquera que sexa o seu desenlace final, a contribuci�n da revolta de Chiapas � escritura da historia � xa irreversible, alterou o concepto de tempo hist�rico, nin c�clico como quer�a a tradici�n nin lineal determinista como criamos hai d�as d�cadas: a saltos, e sen rede, tal � o exemplo dos ind�xenas de Chiapas, que se lanzaron a cambiar o mundo sen saber o que lles agardaba o d�a seguinte e se atoparon co Anxo da Historia.

3. Chiapas e a posmodernidade. D�xose que o levantamento de Chiapas � o mellor exemplo dunha guerrilla posmoderna. Ben, para isto ter�a que ser guerrilla o que os seus protagonistas rexeitan..., e as insurrecci�ns populares non parecen ser unha caracter�stica do posmodernismo.

Pero si, a revolta chiapaneca � posmoderna polo seu antidogmatismo e o seu talante cr�tico (dalg�n xeito, nestes aspectos positivos, todos somos posmodernos); pero en absoluto se caracteriza polo abandono do discurso da modernidade e da Ilustraci�n (elemento fundamental e definitorio do pensamento posmoderno) que pretende a transformaci�n da sociedade, por medio da raz�n e da revoluci�n, sen�n todo o contrario, xa que os neozapatistas representan dalg�n xeito o retorno da modernidade (ou mellor a�nda, a busca doutra modernidade), �non son por isto criticados coma novos ilustrados que fixeron da trilox�a democracia, xustiza e liberdade o eixo da s�a loita, parangonando � revoluci�n francesa?

Tampouco � posmoderno[40] o EZLN cando combate a fragmentaci�n do suxeito hist�rico animando a unha fronte opositora en M�xico ou a unha xuntanza intergal�ctica con xentes de todo o mundo.

Logo desta incursi�n relacionando historia inmediata, historiograf�a e filosof�a da historia, pregunt�monos, en xeral, polos posibles escenarios para a escritura da historia no s�culo XXI, que se reducen a tres na nosa opini�n:

1. O novo paradigma pode ser a continuidade da fragmentaci�n, do eclecticismo m�is absoluto, a nada, tal como prop�n o posmodernismo puro e duro.

2. O novo paradigma pode resulta da marcha atr�s, cara ao s�culo XIX: cara a unha historia erudita, positivista, afastada do mundo, ou cara a unha historia que se identifique coa literatura, ou ambas as cousas � vez.

3. O novo paradigma como resultado da s�ntese creativa entre a modernidade e a posmodernidade, entre as grandes escolas historiogr�ficas do s�culo XX, os �ltimos retornos e as �ltimas tendencias innovadoras. Dende logo o desenlace m�is probable e m�is atraente.

Pensamos que esta nova-vella historia se pode adaptar mellor, que o nov�simo ou o vell�simo, aos retos da sociedade global do s�culo XXI. As� o propuxemos en A historia que v�n, que ve�en ser as nosas conclusi�ns do I Congreso Internacional Historia a Debate (Santiago de Compostela, 1993), que a s�a tese 16, como xa apuntamos, aseverabamos que nos anos 90 ser�an mellores que os anos 80 para o novo paradigma -� dicir, un novo consenso sobre como exercer a profesi�n e historiador- que non fixese t�boa rasa da historiograf�a do s�culo XX. Acus�usenos de optimistas, pero a realidade nos est� a dar a raz�n. Gracias tam�n a Chiapas, e a Vds. pola s�a atenci�n.