Publicado en

Donas e xograis, se�ores e reis, na Galicia medieval

Carlos Barros

Universidade de Santiago de Compostela

Se queremos relacionar a historia xeral de Galicia coa historia particular da literatura, facendo aqu� referencia � poes�a l�rica medieval, e m�is concretamente �s xograis Mart�n C�dax, Meendi�o e Xo�n de Cangas (motivo do D�a das Letras Galegas neste ano de 1998), o primeiro que temos que dicir � algo que, sendo sobradamente co�ecido, resulta imprescindible para contextualizar � literatura galega do s�culo XIII: esta coroa un longo proceso hist�rico de formaci�n da nacionalidade galega.

A estabilidade durante s�culos dunha poboaci�n nun territorio� sinalado, cunhas formas econ�micas, sociais e mesmo pol�tico-institucionais (Gallaecia, reino de Galicia) de seu, a�nda que sempre integrada nun cadro maior (Hispania, reinos de Asturias, Le�n e Castela), produzo entre o r�o Douro e o mar Cant�brico unha lingua com�n: �que maior proba da duraci�n, intensidade e especificidade dunhas relaci�ns sociais de comunicaci�n diversas do� resto da pen�nsula ib�rica?

O galego xorde como fala romance entre �s s�culos IX-XII nun contexto digl�sico, fronte � lat�n como lingua das elites e da cultura escrita; por iso � tan importante a transformaci�n desta lingua derivada do lat�n vulgar, de uso popular e transmisi�n exclusivamente oral, nunha lingua literaria que, ademais, adopta as formas m�is avanzadas do momento (provenzais), nun desenvolvemento orixinal, triunfando nas cortes de Castela e Portugal.

O inicio da escrita en galego c�mpre situalo a finais do s�culo� XII e principios do s�culo XIII, tanto na administraci�n como nas letras, se ben hai unha notable diferencia entre o galego dos documentos notariais (simple traducci�n �s veces do lat�n vulgar) e o galego literario das cantigas. O novo idioma galego-portugu�s se imp�n nas cortes peninsulares polas s�as calidades l�ricas, pero tam�n por unha anterior tradici�n literaria, menos co�ecida por ser� en boa medida �grafa (salvo os cantos relixiosos), oral e popular, de a� a importancia das cantigas de amigo (onde fala a muller namorada) fronte �s cantigas de amor (onde fala o home namorado). Estas responden a un� molde provenzal e unhas tem�ticas cortes�s, mentres que as primeiras remiten claramente a cantigas populares e tem�ticas xenuinamente rurais e mari�eiras, galegas, en simbiose coa moda occitana.

Paradoxos culturais

O desenvolvemento fulxente da literatura dos nosos trovadores e xograis f�ra da s�a matriz galego-portuguesa, oral e popular, xerou paradoxos historiogr�ficos, sorte de contradicci�ns aparentes froito abondo da rixidez de esquemas culturais actuais, que c�mpre tentar clarexar. Non � doado contextualizar hoxe as nosas an�lises dun mundo tan diverso do noso como o medieval.

O primeiro paradoxo � constatar como o lirismo galego� ten a s�a maior influencia en Castela e Le�n xustamente cando declina a influencia pol�tica de Galicia (mellor dito a dos seus grupos dirixentes).

A data clave � 1230, o momento en que se volven a unificar con Fernando III as coroas de Le�n e Castela. Antes diso, cos reis exclusivos de Le�n, Fernando II e Afonso IX (1157-1230), Galicia, que constit�e a parte maior do novo reino, pesa -a trav�s da s�a nobreza eclesi�stica e laica- dunha maneira decisiva na pol�tica real, ata o punto de substitu�r Santiago de Compostela a Le�n como lugar de enterramento dos reis, que visitan daquela frecuentemente a Galicia.� Logo de 1230, o centro do poder pol�tico, que sufrira xa un primer desprazamento cara o Sur en 1085 (toma de Toledo), af�stase definitivamente de Galicia, logo da toma de C�rdoba (1236) e -sobre todo- de Sevilla (1248), que pasara a constitu�r un novo centro da coroa de Castela e Le�n, asegur�ndose deste xeito Castela a hexemon�a pol�tica no occidente pen�nsular (que ser� contestada sen �xito, nos s�culos XIV e XV, por Portugal co apoio de sectores galegos importantes). O eixe econ�mico do cami�o de Santiago � as� substitu�do por outro perpendicular do centro � norte da pen�nsula.� Cincuenta anos estiveron os reis de Castela sen visitar Galicia (entre Fernando III, en 1232, e Afonso X, en 1281). Non obstante, ser� na segunda metade do s�culo XIII, na corte de Afonso X (1252-1284), cando m�is lucir� o galego como lingua literaria: son os poetas galegos os que visitan agora a Corte. A influencia que perden os magnates -sobre todo eclesi�sticos, que formaban a parte principal da clase se�orial en Galicia- a ga�an os trobadores da� pequena nobreza e os xograis populares...

Hai dous erros metodol�xicos e historiogr�ficos no enfoque neste asunto que habemos de superar: establecer unha relaci�n simplista, determinista, entre cultura e pol�tica; e, o que � a�nda m�is grave, identificar sen m�is a un pa�s coa s�a clase dirixente. O historiador sabe que a influencia e o poder pol�ticos, e a influencia cultural, non sempre marchan xuntos. Dende o principio, cara a 1200, o galego-portugu�s � a linguaxe escollida por castel�ns, aragoneses e franceses para trobar polas s�as calidades po�ticas. De entrada, non ten nada que ver coa pol�tica e o poder. Nas cortes de Fernando III e Afonso X, polas mesmas raz�ns, os reis utilizan o galego e acollen �s trovadores e xograis galegos, sobre todo Afonso X que, ademais diso, cambiou radicalmente a s�a relaci�n social e econ�mica con Galicia. Enfrontouse � nobreza eclesi�stica e apoiou �s reivindicaci�ns das cidades, contra os se�ores episcopais e arzobispais, ata o punto de liberar a Santiago, e demais poboaci�ns do maior se�or�o feudal de Galicia, da xurisdicci�n arcebispal, en 1274, pas�ndoas � condici�n de reguengo (ata 1311), aspiraci�n secular que xa os compostelanos manifestaran no tempo de Xelm�rez e que, pola s�a propia iniciativa, lograr�n de novo entre 1466 e 1469. Non � de estra�ar que na Corte do Rei Sabio foran tan ben recibidos os xograis e trobadores pertencentes �s clases populares e � pequena nobreza.

Os trobadores galegos da segunda xeraci�n, nobreza secundaria, atoparon co reinicio das hostilidades b�licas cos musulm�ns, logo de 1230, oportunidades de mobilidade social que van saber aproveitar marchando cara a Corte, abandonando as cortes se�orais ou acompa�ando �s seus se�ores � guerra xunto � Rei de Castela. A d�cada dos a�os 40 do s�culo XIII, entre a toma de C�rdoba e de Sevilla, ser� das m�is productivas dos trobadores galegos (pequenos nobres) no apartado da s�tira social.� En resume, o auxe do movemento po�tico-cultural das cantigas no s�culo XIII garda relaci�n coa evoluci�n das s�as bases sociais: o tr�nsito da gran nobreza � pequena nobreza primeiro, e �s sectores populares (co apoio real) despois, como protagonistas da actividade l�rica, acompa�a � maior difusi�n desta entre as elites peninsulares.

O segundo paradoxo que queremos tratar � o derivado da contradicci�n forma escrita/contido oral. En xeral a cultura medieval � paradoxal: a escrita depende da transmisi�n oral, canto m�is se falamos dunha poes�a que v�n da tradici�n oral e/ou est� escrita para ser cantada (non para ser lida como hoxe en d�a). Al�n das aparencias, o que da sentido e identidade � cultura trobadoresca � a tradici�n oral. O descubrimento da imprenta e a alfabetizaci�n levar�n a recitadores e cantores �s marxes dunha cultura oficial que s�culos antes, est�molo vendo, fixo deles o seu centro vivificador.

Qu�rese dicir que o que se conservou por escrito � soamente a punta do iceberg do que foi a literatura na Galicia medieval, sobre todo se nos referimos � aquela de orixe m�s popular. S� conservamos a m�sica de Mart�n C�dax e das Cantigas de Santa Mar�a. Non podemos inventarmos o que falta, pero tampouco esquencelo: a literatura oral ten a s�a propia metodolox�a e epistemolox�a, desenvolvidas, entre outros, por Paul Zumthor, que a separan radicalmente da evidencia puramente escrita.

O terceiro paradoxo cultural co que nos atopamos, en parte derivado do anterior, � o relativo a dicotom�a cultura popular/cultura erudita, �onde encadrar � cultura galega das cantigas? Para Zumthor o �mbito homoxenizador da oralidade deixa sen sentido as distinci�ns herdadas do romanticismo� entre popular e sabio, escritor culto e xograr, pois todos dependen da voz. Tr�tase dunha posici�n extrema pero que reflexa un feito sabido: en realidade, a colisi�n entre a cultura popular e a cultura savante non ten lugar ata bastante despois da Idade Media. Entrementres, atop�monos con xograres populares facendo de trobadores nas Cortes reais e reis sabios que escriben cantigas groseiras como se fosen xentes plebeas, como veremos � final deste traballo.

Certo que esta conexi�n cultural entre nobres e vasalos, propia do medievo, non elimina para nada as diferencias sociais e culturais, particularmente entre trobadores e xograres. Destes �ltimos soamente co�ecemos a s�a participaci�n nos cancioneiros cortes�ns, pero case nada das s�as performaces en r�as e prazas. Ben documentadas tanto antes coma despois da Idade Media.

A�nda neste estreito cadro dos cancioneiros conservados por escrito, de orixe cortes�n, froito do mecenado e dirixidos a un p�blico minoritario, podemos establecer diferencias notables.� Entre as cantigas m�s literarias de amor, sen estribillo, aristocr�ticas, pura convenci�n provenzal sen moita relaci�n coa realidade hist�rica social ou pol�tica, e as cantigas aut�ctonas, con estribillo, collidas da tradici�n popular e retocadas, chamadas canci�ns de amigo, que falan de lugares concretos, de bailes e romar�as, con paralelismo e o estribillo para o coro. No propio uso do galego nas cantigas, Oviedo e Arce captou diferencias entre un Mart�n C�dax e un Afonso X, que este dalgunha maneira co�ec�a.

Son varios os autores que fixeron notar as semellanzas entre as cantigas de amigo da Idade Media e as cantigas populares actuais. Dos propios nomes se distinguen xograres populares e trovadores fidalgos: Meendi�o s�bese que � popular, e polo tanto xograr, porque non ten apelido e m�is usa o diminutivo; Xoh�n de Cangas o mesmo, pois substit�e o apelido polo lugar de nacemento...

O cuarto paradoxo que imos comentar, resumindo os anteriores, fai referencia � interclasismo do movemento l�rico medieval, � dicir, a participaci�n nun plano de igualdade (como se deixa ver nos duelos de poetas, nas tenz�ns) entre reis e vasalos, nobres e cl�rigos, na cultura trobadoresca/xograresca, que pode sorprender a quen asuma a idea estereotipada da sociedade medieval como un sistema xer�rquico, pechado, clasista, desco�ecendo por tanto as potentes correntes socioculturais que act�an horizontalmente, contrarrestando o verticalismo feudal, po�endo por veces o mundo do rev�s, garantindo en suma o equilibrio dunha formaci�n social que resulta secular por iso,

O mesmo acontece no mundo trobadoresco: dunha banda� a tendencia niveladora, igualitaria, baseada na comunidade literaria e na forma de vida (convivencia na Corte, festas, viaxes e campa�as militares; nomadismo); doutra banda, a xerarqu�a trovador/xograr/soldadeira de tipo funcional e m�is� social. Importa sobre todo a distinci�n trovador/xograr como diferencia social nobre/plebeo, m�is incluso en Galicia que f�ra, simbolizada �s veces na diferencia de trato: nas tenz�ns un di ti mentres que o outro responde vos.� Orixinariamente � ben posible que houbese cancioneiros separados de trobadores e de xograis. Non obstante, hai certa imprecisi�n na divisi�n funcional do traballo entre o� trobador-compositor e o xograr-interprete (a mi�do est� a soldo do primeiro). Xerarqu�a de cometidos que est� presente nas ilustraci�ns dos cancioneiros, co engadido da xograresa-soldadeira danzante. Afonso X distinguiu, as� e todo, entre xograres cazurros que mostran o seu saber vil e sen gracia en r�as e prazas (confirmando a existencia paralela dunha cultura l�rica non cortes�, popular) e os xograis doutores do trovar, que obviamente o acompa�aban na Corte e non se reduc�an a interpretar as cantigas creadas polos trobadores-fidalgos sen�n que eran os seus directos competidores o arte da troba. Os intercambios entre xograres de r�a e xograres de Corte haber�an de ser tanto ou m�is intensos que os que se produc�an entre xograres plebeos e trobadores fidalgos (que soberbios e doentes acusaban unha e outra vez �s primeiros de non saber trobar, de tocar e cantar mal, etc.).

Resende de Oliveira relaciona a evoluci�n temporal da l�rica galego-portuguesa coas s�as bases sociais: (a) nos tempos do reino galego-leon�s, ou anteriores, o protagonismo � dos grandes nobres-trovadores, que dar� paso, (b) nos tempos de Fernando III o Santo, e baixo o mecenado de grandes cortes se�oriais en Galicia (Rodrigo G�mez) e Portugal (os Sousa), a unha segunda xeraci�n� de pequenos nobres que reflexar�n os seus propios problemas nas cantigas do segundo cuarto do s�culo XIII, mais retroceder�n en importancia na segunda metade deste s�culo, (c) nos tempos de Afonso X, en favor de un maior protagonismo do Rei e dos xograres plebeos de Galicia (en consonancia cunha pol�tica de alianzas que levou � levantamento nobiliar de 1282 contra o Rei Sabio): � o tempo das cantigas de escarnio e mal dicir. Mentres Portugal se mant�n fiel as cantigas aristocr�ticas de estilo provenzal, en Galicia a maior presencia popular decide o momento de maior esplendor dunha literatura que, animada inicialmente pola influencia provenzal, ben sendo continuidade dunha fonda tradici�n oral e dunha rica creatividade nacional-galega que comeza con aquela primeira xeraci�n de poetas grandes se�ores (Xo�n Soares de Paiva, Garc�a Mendes d�Eixo, Pero Rodrigues de Palmeira, Rodrigo D�as dos Cameros), todos eles desvencellados de Galicia, c�mpre dicilo, e remata cos xograis amarrados a terra, tan ben representados polos tres cantores da r�a de Vigo.

Da corte se�orial � corte real

O papel da cortes nobiliarias na implantaci�n da l�rica galego-portuguesa foi capital, o mesmo que anteriormente no pa�s de Oc. � principio, na primeira metade do s�culo XIII, xogan esa funci�n estimuladora as cortes dos se�ores: a principal de cales foi a de Rodrigo G�mez, conde de Trast�mara, en terras galegas. Logo, na segunda metade so s�culo XIII, ser�n m�is ben as cortes reais: salientando nese labor a Corte de Afonso X de Castela. Nun terceiro momento, crepuscular, a principios do s�culo XIV, o centro de gravidade da literatura cortes� se traslada a Portugal, �s Cortes de D. Dinis e do seu fillo..., ata que as narraci�ns xeneal�xicas e a materia de Breta�a terminan por ocupar o espacio das cantigas galego-portuguesas.

Un t�pico que conv�n combater � a idea que relaciona, rixidamente, poes�a trobadoresca coa relaxaci�n e o luxo da vida cortes�, unha vez sabemos o papel decisivo da guerra anovada contra o Islam no mobilidade dos cantores cara a Corte, as� como� nas tem�ticas das cantigas no seu per�odo m�is florecente. Non � ese o caso de Mart�n C�dax, Meendi�o e Xo�n de Cangas, pero sinalemos que tampouco est�n documentadas as s�as presencias nas Cortes dos reis� guerreiros San Fernando e Don Afonso.

Na historiograf�a medieval de Galicia, o s�culo XIII est� menos estudiado que o s�culo XII, con Xelm�rez e a s�a Historia Compostel�, ou que os s�culos XIV e XV coa crise feudal. Por iso sabemos pouco da nobreza plenomedieval. Rodrigo G�mez suscitou un artigo de Villamil e Castro onde aparece mesturado con outros tam�n chamados Rodrigo G�mez, anteriores, co�taneos� e posteriores � noso conde, que destacaron polas s�as malfetr�as, � contrario dese� bisneto do Pedro Froilaz de Traba -o gran xefe da nobreza laica no tempo de Xelm�rez- co�ecido m�is ben polo seu mecenado literario nunha �poca clave.

O noso conde de Traba ou Trast�mara aparece nalg�ns documentos como pr�ncipe de Galicia ou bar�n de Galicia. �, sen d�bida, a figura nobre que domina a primeira metade do s�culo XIII no reino de Galicia: feito conde cara 1217, morre cara 1261, casemente nas mesmas datas que limitan o reinado de Fernando III (1217-1253). Participa activamente nos feitos pol�tico-militares m�s sinalados dese per�odo, a toma de C�rdoba e de Sevilla, xunto co arcebispo de Santiago Xo�n Arias, se ben onde m�is salienta a� s�a actividade � no campo cultural: a perda de influencia pol�tica da alta nobreza galega se compensaba coas novas posibilidades que xord�an no eido cultural. Dicimos isto, obxectivamente, con independencia do grao de conciencia que o conde de Trast�mara tivese deste paradoxo.

Rodrigo G�mez acolle o seu redor, no seu lar ou cando vai de cami�o a reconquistar C�rdoba e Sevilla, a un conxunto paradigm�tico de pequenos nobres (menos o conde Gonzalo Garc�a, de orixe portugu�s, trobador as� mesmo da s�a corte) que viv�an nas s�as tenencias: Johan L�pez d�Ulloa, Monio Fern�ndez de Mirapeixe, Nuno Rodr�gues de Candarei, Pero Garc�a d�Ambroa,� Pero Velho de Taveir�s, Fern�n Velho, Pai Soarez de Taveir�s, Pero d�Armea, Pero Amigo, Joh�n Baveca, Johan de Guilhade...�

Esta segunda xeraci�n de trobadores fidalgos cultiva o estilo provenzal da cantiga de amor, segundo consta no Cancioneiro de Ajuda: Esta cantiga fez Pero Velho de Taveiroos e Paay Soarez, seu irm�ao, a duas donzellas muy fremosas e filhas d�algo assaz, que andavan en cas dona Mayor, molher de dom Rodrigo Gomez de Trastamar.� Unha tenz�n entre irm�ns, polo amor de d�as doncelas, presidida pola condesa de Trast�mara. Neste momento principal da difusi�n da nova l�rica no Occidente peninsular foi decisivo � mecenado feudal do se�or laico m�is significado de Galicia, encomendeiro da Igrexa de Mondo�edo e do mosteiro de de Vilanova de Lourenz�, gran tenente polo Rei de cinco condados, que ti�a, xunto con tenentes, mordomos, notarios e sai�ns, a s�a grande corte de trovadores, alg�ns deles seguramente con funci�ns engadidas de tipo administrativo nas s�as xurisdicci�ns. O conde de Traba encheu o baleiro deixado pola ausencia real (1232-1281) cunha corte principesca e ademais, como dixemos, f�xose chamar significativamente (segundo documentos asinados entre 1232 e 1260, ata un ano antes de morrer): princeps galletie, optinente principatum in gallecia, tenente principatu gallecie....

Temos para n�s que esta fase local do movemento cultural� das cantigas medievais, promovida pola gran nobreza e protagonizada por fidalgos e escudeiros, non sempre foi valorada no seu xusto punto. O mesmo Rodrigo G�mez resulta, inmerecidamente, un gran desco�ecido para n�s entre o brillo dos Traba do s�culo XII e dos Castro do s�culo XIV.

Boa parte dos trobadores fidalgos do conde de Trast�mara estar�n presentes, xunto cos xograres de Galicia, na corte literaria da Afonso X (1252-1284), en detrimento da representaci�n da alta nobreza, e nun ambiente de igualitarismo, tolerancia e liberalidade, cosmopolitismo e creatividade intelectual,� que non tivo parang�n na Idade Media peninsular. No cadro plurinacional de xograis e trobadores galegos, portugueses, leoneses, castel�ns, provenzais e itali�ns, o Rei Sabio, predicando co exemplo, escolle o galego-portugu�s como lingua l�rica por excelencia (Cantigas de Santa Mar�a), potencia as cantigas de escarnio e mal dicir sobre as tem�ticas amorosas de ra�z provenzal (produzo 39 cantigas de escarnio fronte a 4 de amor e 1 de amigo), de acordo coa evoluci�n natural dunha literatura e coas novas bases sociais dos compositores e int�rpretes galegos (condicionadas polas novas alianzas do Rei), de maneira que esta substituci�n da corte se�orial do conde de Traba pola corte real afonsina leva � literatura medieval galego-portuguesa � seu cumio. Non ser� a �ltima vez que� a sorte da monarqu�a de Castela est� vencellada � triunfo da causa galega popular (Pedro I en 1366-69; Enrique IV en 1465-1468):� sen d�bida, o paradoxo pol�tico-social m�is importante da nosa historia medieval nacional.

Acabamos de ver que a historia social e a historia pol�tica non son alleos � historia da literatura medieval, �que pasa coa historia das mentalidades? Se un enfoque hist�rico global non pode deixar de lado � subxectividade humana, menos a�nda o pode facer a creaci�n literaria, individual ou colectivamente considerada, que responde moi -en primeira instancia- a aqueles arredores mentais do autor ou dos autores, que o historiador cabal non pode deixar de ollar.

Amores e romar�as no mar de Vigo

As tem�ticas das cantigas medievais que chegaron ata n�s dos tres cantautores da r�a de Vigo, xustamente seleccionados pola Real Academia Galega para celebrar este 17 de maio de 1998, polo seu vencello coa realidade xeogr�fica e vital, esto �, coa tradici�n oral e a cultura popular, da Galicia medieval, han permitir achegarmonos unha migalla � mundo mental do s�culo XIII en cuesti�ns tan universais como o amor, a muller, a relixiosidade popular ou a relaci�n home/natureza; cuesti�ns que polo demais te�en reclamado a atenci�n dos historiadores das mentalidades.

Antes diso tentemos conxurar alg�ns anacronismos.� De� primeiras quitarmos da cabeza a imaxe do Vigo actual para ver de situarnos no Vigo medieval. A primeira referencia documentada de Vigo na Idade Media � de 1097, como parte do condado de Turonio, case dous s�culos despois que a aparici�n en documentos escritos do top�nimo Bembrive (hoxe dentro do concello de Vigo). No s�culo XII Vigo non era m�is cunha aldea pegada � mar, dividida en d�as parroquias, non m�is importante que Teis, Coruxo, Beade, Cabral, Castrelos, Lavadores, Bouzas, Coia, San Andr�s de Comesa�a.., lugares citados na documentaci�n e/ou sitios onde se ergueu naquel ent�n unha igrexa rom�nica, e que agora forman parte tam�n do concello de� Vigo. Ata finais do s�culo XIV (1388, Cr�nica de Froissart) non atopamos a Vigo nomeado como vila amurallada � lado de Tui, Baiona e Pontevedra, que desde moito tempo antes dominaban a vida eclesi�stica, econ�mica ou pol�tica no Sur de Galicia.

As d�as parroquias viguesas eran Santa Mar�a de Vigo (no lugar� onde agora est� a colexiata) e Santiago de Vigo (na r�a de Pontevedra, preto do Areal), �mbalas d�as con cadans�a igrexa rom�nica� xunto o mar (c�mpre borrar mentalmente esa grande franxa terrea que cos s�culos se lle foi ga�ando � mar), que lle serviron a Mart�n C�dax para cantar sobre o baile popular no adro:

Eno sagrado, en Vigo,

bailava corpo belido:

Amor ei!

Ou sobre a espera do amado:

A la igreja de Vig�, u � o mar salido,

e verr� i mia madr�e o meu amigo:

E miraremos las ondas!

Onde eu nac�n, en San Marti�o de Coia, a�nda hoxe os vellos do lugar falan de ir a Vigo como de viaxar a un sitio pr�ximo pero distinto da nosa parroquia.� Con m�is motivo, as� era no s�culo XIII. A namorada de Mart�n C�dax, desde logo, no � de Vigo, porque aquel lle fai dicir:

Ai Deus, se sab�ora meu amigo

com�eu senheira estou en Vigo!

E al� est� na espera do seu amado (que tampouco � de Vigo), moi probablemente trobador ou xograr da Corte real, os protagonistas habituais das cantigas de amor:

Ca ven san� e vivo

e d�el-rei amigo

E irei, madr�, a Vigo!

Un motivo com�n en t�dalas poes�as cantadas que co�ecemos dos nosos tres xograres mari�eiros � iso de achegarse a unha igrexa rom�nica determinada, ou a simples ermidas, nas ribeiras do mar (Xo�n de Cangas), para ver o mar, para dialogar co mar:�

Ai ondas, que eu vin veer,

se me saberedes dizer

porque tarda tanto meu amigo

sen min?

No caso de Xo�n de Cangas semella que a cita amorosa � no d�a de romar�a na ermida de San Mamede do Mar (Ard�n). �lvarez Bl�zquez� coida que o mencionado baile de Mart�n C�dax no sagrado da igrexa de Vigo puido ben ter lugar en Santiago de Vigo o 25 de xullo, d�a do ap�stolo. En calquera caso, non se trata de grandes festas �s que vi�eran romeiros de toda Galicia, sen�n de festi�as locais �s que acud�an �s xentes dos arredores.

O xograr Xo�n de Cangas, cando fala pola boca da namorada, despr�zase imaxinariamente a Ard�n, no concello de Mar�n, atravesando logo a pen�nsula do Morrazo, da r�a de Vigo � r�a de Pontevedra. � pois ben posible que Mart�n C�dax tampouco fora de Vigo e se trasladara imaxinariamente dunha das parroquias pr�ximas para facer cantar � s�a protagonista aquilo de� Ondas do mar de Vigo / se vistes meu amigo? Teriamos deste xeito reforzada a hip�tese �lvarez Bl�zquez, sobre a a veci�anza de Mart�n C�dax na parroquia de San Mart�n de Coia. O historiador do Vigo medieval introduce a toponimia para tentar explicar un nome que deu lugar a m�ltiples interpretaci�ns polo regular de tipo filol�xico. Coidamos que comparanza con outras cantigas de romar�a reafirma a base contextual de esta interpretaci�n que nos apoiamos, mentres non xurdan outros datos m�is precisos, malia a nosa veci�anza, ata hai poucos anos, en Coia. Pode fiar o lector que o sentimento de quen esto escribe afecta � elecci�n do tema, mesmo � maneira de narrar o que descubrimos da historia, pero para nada � rigor das nosas afirmaci�ns, forzosamente aproximativas, e ata conxeturais, neste caso.

Mart�n C�dax cantaba ent�n, por boca da doncela namorada, � unha aldea mari�eira (limitada no s�culo XIII entre Teis e Cundumi�as, no val de Fragoso, � ladi�o do couto de� Coia) que pasar� sucesivamente polas mans do Rei, do mosteiro de Mel�n (1176) e do arcebispado de Santiago (1234). Que dispor� dun castelo (o Penso) na faldra do monte do Castro, dunha ermida (onde logo se far� o convento franciscano do Berb�s), e pouco m�is. Mellor dito, hab�a algo m�is: un fant�stico pasadizo feito polo menos por trinta pedras labradas (laudas funerarias do Baixo Imperio), que Xos� Mar�a �lvarez Bl�zquez descubriu en 1953, e que ti�an como funci�n permitir salvar un regueiro para acceder � igrexa de Santiago de Vigo.

Cando o rei de Le�n Afonso IX visita a r�a que hoxe chamamos de Vigo (e que daquela haber�a que dicir, en rigor, de Baiona ou de Redondela, pois Vigo non se converte no centro rector da r�a ata o s�culo XVIII), apous�ntase� nos mosteiros benedictinos de Coruxo (1201) e das Illas C�es (1227), onde por certo hab�a dous. T�dalas illas da r�a ti�an candanseu convento ou ermida (tam�n Toralla e a sonada de San Sim�n de Meendi�o). Esta tendencia secular de xuntar os lugares sagrados co mar agroma de tal maneira nas poes�as de Meendi�o, Xo�n de Cangas e Mart�n C�dax que xustifica ben a s�a representatividade (ademais da veci�anza dos autores) respecto da mentalidade no Occidente medieval que non fai separaci�n entre Deus e natureza, entre esp�rito e realidade, de forma que non podemos considerar a poes�a cantada da �poca como unha simple met�fora: se Meendi�o fai cantar en San Sim�n E cercaron-mi-as ondas do alto mar, hai que pensar, asemade, no s�mbolo e no feito certo, no imaxinario e na realidade. � m�is que probable que a orograf�a da zona que arrodea a illa de San Sim�n (chamada a illa dos monxes a�nda no s�culo XVIII) cambiase grandemente, o mesmo que toda a costa de Vigo, � longo destes �ltimos sete s�culos, a�nda que de seguro abondo menos que as mentalidades colectivas.

O cativo desenvolvemento t�cnico-cient�fico potencia o medo do home medieval � natureza desatada, agora ben, como depende deste mesma natureza para subsistir cada d�a procura a s�a humanizaci�n, dun xeito� sincr�tico, mesturando relixi�n cristi� e superstici�n: concedendo � medio natural os caracteres dos seres vivos. Visto as�, coa mentalidade da xente daquel tempo, �como vai estra�armos o di�logo que imaxina Mart�n C�dax entre a s�a doncela namorada e o mar de Vigo?:

Ondas do mar de Vigo,

se vistes meu amigo?

Pola mesma �poca San Francisco de As�s falaba cos paxaros e consideraba, en xeral, �s animais como destinatarios da s�a predicaci�n igual que os homes, retomando desta maneira a animismo latente na relixiosidade popular de sempre.

Na l�rica galego-portuguesa a grande novidade � contemplar como esa natureza animada e sacralizada media entre os amados: ora o mar os achega (na cantiga n�mero 7 de M. C�dax) ora o mar os afasta (na cantiga de Meendi�o). O medievalista fica sorprendido de que o poeta invoque, indistintamente, a Deus e � natureza para traer -ou non traer- � amigo onda a s�a namorada. Mediaci�n que chega a devir identificaci�n. O novo sentido do amor se confunde de tal maneira co mar que agroman sentimentos de beleza e gozo ante a natureza -E miraremos las ondas! (...) E banhar-nos-emos nas ondas!- que adiantan o reloxo do tempo: son m�is propios de Renacemento que da Idade Media. O home medieval non se considera algo diferente, afastado, da natureza, � por iso que ten m�is dificultades que n�s para contemplala desde f�ra: salvo que medie o amor humano convertido en ondas do mar de Vigo. A gran nova que anuncia Mart�n C�dax, xograr emblem�tico, � este novo concepto do amor (al�n do convencionalismo provenzal e cortes�n) entre un home e unha muller que, humanizando a natureza, proxecta sobre ela a mirada daquela namorada amiga que espera (e desespera).

A natureza, como o amor, � inconstante, e por veces cando amado non acude � cita, o mar mediato tampouco axuda. O desamor leva incluso � morte, o mar bravo ser� outravolta o instrumento na illa de San Sim�n:

Non ei i barqueiro nen sei remar:

morrerei eu, fremosa, no alto mar.

Este mar representaci�n e ferramenta do desamor do amigo que non chega, �non pod�a ser domeado pola providencia, como na cantiga popular actual seguinte?:

Nosa Se�ora da Barca,

Nosa Se�ora val�deme,

que estou no medio do mar,

non hai barqueiro que reme.

Tampouco nas cantigas de romar�a que estamos a comentar p�denlles noivos as mozas �s santos como na tradici�n oral m�is recente:

San Antonio Bendito,

d�deme un home,

anque me mate,

anque me esfole.

A raz�n est� na influencia provenzal, que sublima e seculariza o amor, dunha banda, e na mentalidade medieval, en xeral, que concede � natureza un poder mediador aut�nomo, � marxe de Deus, a pesar dos intentos eclesi�sticos para que se entenda a natureza s� como un instrumento da vontade divina. O xograr medieval invoca, ou interroga, a Deus e a natureza por un igual, sen a xerarqu�a que esixe a doutrina:

Ondas do mar levado,

se vistes meu amado?

E ai Deus, se verr� cedo?

Sen embargo, a intenci�n dos santuarios nas ribeiras do mar era, �, sen d�bida, vencer a este coa axuda, e as imaxes, de Xes�s e dos santos,� e as mozas seguen s�culos despois d�a indo �s romar�as a se citar cos seus amados:

Fui ao Senhor da Piedade,

� alto da torre subi,

e de l� vi os teus olhos

a olharem para min.

O amor, con todo, � un fen�meno cultural suxeito � evoluci�n hist�rica, � influencia nacional e social. Non se manifesta exactamente igual en t�dalas �pocas hist�ricas, nin en t�dalas naci�ns, nin en t�dalas clases sociais. �Que nos ensina a l�rica galego-portuguesa sobre o amor como parte da mentalidade da Plena Idade Media? De primeiras que hai que diferenciar o amor cort�s de influencia provenzal-cabaleiresca (canci�ns de amor, onde fala o trobador namorado) do amor feminino de influencia m�is popular e local (canci�ns de amigo, onde fala as� mesmo o trobador mais en nome dunha namorada), sen esquecer o contrapunto necesario das cantigas de escarnio e mal dicir, a outra cara da moeda. As� e todo, o imaxinario e maila realidade do amor, segundo os xograis medievais galego-portugueses, calquera que sexa o estilo empregado nas cantigas, ten un denominador com�n: � o comezo do amor rom�ntico, mutatis mutandis, tal como o co�ecemos hoxe. Non � un caso �nico. Somos sabedores de como moitos outros fen�menos sociais, pol�ticos e culturais, te�en a s�a orixe na �poca medieval.

Dise que o amor cort�s � o amor feudal, e � ben certo, a�nda que invertendo a xerarqu�a dos x�neros (una boa pista da subversi�n que se est� a producir): o home (x�nero dominador) � o vasalo, e a muller (x�nero dominado) � se�or. Pero non sempre, soamente cando media o amor. Sen considerar a historia do x�nero, s� coa historia social cl�sica, pasar�a desapercibida unha formidable inversi�n de valores; se ben o desco�ecemento das diferencias sociais reais velan �s l�mites dese vorcall�n. Os conceptos de preito-homenaxe, fidelidade, amizade, que levan incluso � trobador a devecer pola se�or ata morrer, act�an en favor da parte desvalida, a muller: mesmo se o cantante � xograr e a dona unha grande se�ora feudal. As mulleres feudais non atopaban o mesmo respecto nos seus vasalos homes que os se�ores cabaleiros: v�xase sen�n a execuci�n en 1470 da condesa de Santa Marta. Polo demais, o normal � que o trobador da cantiga de amor sexa tam�n un nobre. Os xograis pr�cticaban m�is ben, como sabemos, a canci�n de amigo, po��an voz a unha muller namorada que esperaba � seu amado, sen utilizar para nada a terminolox�a das relaci�ns feudais: acheg�monos as� o amor verdadeiro, sen ataduras sociais.

O amor cort�s da feudalidade foi polo tanto moito m�is que un xogo educativo, cabaleiresco, como os torneos, un xogo de homes, como ten escrito Georges Duby, xustamente porque os contendentes son desiguais e, nas cantigas, a muller ocupa, arestora, o lugar dominante, o que � moito dicir nunha sociedade onde o sistema mental dominante, trifuncional, nin sequera fala da muller, e onde, o tam�n imperante c�digo cabaleiresco, � cousa exclusiva de homes guerreiros, que caen �s veces na pura misoxinia.

Sobra dicir que un vasalo pode morrer polo seu se�or, pero non se namora del, non sofre a coita de amor; ha de morrer mesmo defendendo � seu se�or, pero xamais de tristeza porque o se�or o abandona e non lle regala o seu amor... O amor cort�s, malia o seu convencionalismo feudal, � un amor entre home e muller, non � a amizade ruda entre guerreiros, e menos a�nda, claro est�, entre o campesi�o vasalo e o se�or feudal.

Jacques Le Goff ten xustamente insistido na modernidade do amor cort�s medieval, polo que sup�n de rebeld�a contra a moral sexual oficial, de novidade nunhas relaci�ns entre os sexos antes diso -e mesmo despois, non pretendemos afirmar que este novo sentimento deve�a xa maioritario- baseadas no interese e nos instintos, de autonom�a dos sentimentos, de subversi�n da instituci�n matrimonial, �nico lugar onde o amor era posible segundo a moral oficial da Igrexa.

Coas cantigas de amor nace daquela o amor rom�ntico e plat�nico, a tristura insanable, a fidelidade da paix�n, o tormento de amar, a entrega incondicional, a morte polo amor dunha� muller. O protagonismo feminino das cantigas de amigo galego-portuguesas a�nda salientan m�is estes novos valores do amor desinteresado, incondicional, onde non falta, como vimos, o elemento da paisaxe como reflexo dos estados da alma.�

Claro que o novo papel da muller ti�a os seus l�mites sociais: dous trobadores que estiveran na grande corte de Rodrigo G�mez, Joh�n Baveca e Pero Amigo, preguntan nunha tenz�n que ser� peor: �un nobre amar a unha plebea ou un plebeo amar a unha nobre? �mbalas d�as respostas van contra a sociedade dividida en clases, calquera home ha poder facer de calquera muller o obxecto do seu amor, pero Baveca matiza que unha se�ora non pode amar a un vil�n... Ai rexorde a mentalidade fidalga do poeta: o trobador contra o xograr.

As burlas, nas cantigas de escarnio, contra os cantantes que simulaban o amor, non fan m�is que subli�ar a sinceridade habitual dos sentimentos amorosos; v�xamos alg�ns exemplos.

Fern�n So�rez, leon�s, que critica a un tal Pero Cantone:

Que amor tan delgado e tan frio,

mais non creo que dure at� o est�o.

Pero Garc�a Burgal�s que ataca a un trobador portugu�s:

Roi Queimado morreu con amor

en seus cantares, par Santa Maria,

por una dona que gran ben queria;

...................................................

mais resurgiu depois ao tercer dia!

Non obstante, hai datos documentais -ou moi temper�ns ou moi tard�os- de poetas cantores que morreron de amor como os portugueses Pero Rodrigues de Palmeira, Jo�o Soares de Paiva e Bernardim Ribeiro.

A muller: ou santa ou soldadeira

Os desfases entre literatura e realidade son parte da dial�ctica hist�rica social e mental. Un autor pode ata expresarse de maneira moi distinta segundo o tipo de cantiga. O mesmo Afonso X nas cantigas do loor � Santa Virxe tr�taa como a s�a gran namorada, � xeito das cantigas de amor:

Rosa das rosas e fror das frores,

Dona das donas, Sennor das sennores.

Rosa de beldad�e de parecer

e Fror d�alegria e de prazer...

E logo, nunha cantiga de escarnio, utiliza el-Rei un refr�n insultante para a muller: Non quer� eu donzela fea / que ant� a mia porta pea; reduc�ndoa � nivel dos animais: negra come carbon (...) velosa come can. Noutra cantiga cae Don Afonso na pura pornograf�a:

Fui eu poer a m�o noutro di-

-a a �a soldadeira no conon,

E tam�n no sacrilexio, pois resulta que a soldadeira de marras o rexeitou porque... era a paix�n de Xes�s, contestando ent�n ela que se resiste a deixarse tocar no lugar m�is segredo por amor a Cristo (non esquezamos que fala pola s�a boca o Rei Sabio):

-Deus, meu Senhor,

esta paixon sofro por teu amor,

pola tua, que sofresti por min

.

�Quer dicir esta contradicci�n que o poeta -hai moitos m�is exemplos- � un finxidor? Coidamos que, polo regular, non � as�. Non s� porque o enfoque cambea conforme var�a o tipo de cantiga, tam�n porque ten lugar una variaci�n fundamental do trato segundo o tipo de muller de que se estea a falar. Nas persoas e nos colectivos caben, hoxe e onte, como � ben sabido, dobres morais: dobres actitudes cara � muller que o machismo resistente, de onte e de hoxe, alimenta.

A promoci�n da muller na literatura do s�culo XIII ten un l�mite social, afecta m�is � muller fidalga que � muller campesi�a; pero ten tam�n un l�mite cultural non menos evidente: coexiste, en determinados contextos, con actitudes antifemininas moi desprezativas e ferintes. Non � moi distinta, mutatis mutandis, a situaci�n paradoxal nas portas do s�culo XXI.

A inversi�n de valores entre a se�or-muller e o vasalo-home, �mbolos dous polo xeral de condici�n nobre, sobre todo nas cantigas de amor, �non � un dato indubidable de reco�ecemento cara a muller? A feminidade da cantiga de amigo, o mesmo, e con m�is raz�n: a muller non fica pasiva como no amor cort�s sen�n que toma a iniciativa, tr�case igual que o home -a mi�do, hai que dicilo, baixo a vixianza maternal-, e a acci�n se despraza m�is cara o medio popular. Pero, de novo, os l�mites: reis e fidalgos, burgueses e plebeos, cl�rigos e laicos; hai trobadores, segreis e xograis de t�dalas clases e estamentos sociais.... menos mulleres -cando menos no �mbito galego-portugu�s, a diferencia do caso de� Occitania-, reducidas a s�a funci�n de acompa�antes do xograr ou trobador, coa m�sica e o baile, ou de protagonistas sen voz propia nas poes�as cantada para elas ou por elas.

No medio cortes�n � onde observamos m�is claramente o paradoxo dunha canci�n de amor gabando � muller e dunha canci�n de escarnio satiriz�ndoa. A�nda que esto �ltimo non sempre acontece: o conde Gon�alo Garc�a fixo na corte de Rodrigo G�mez unha cantiga de mal dicir, sobre un co�ecido caso de rapto dunha dona, para defender a postura de que non se pod�a levar � muller contra a s�a vontade.

No medio cortes�n, m�is concretamente na Corte de Afonso X, foi onde se fixeron a meirande parte das cantigas de escarnio e mal dicir contra as chamadas soldadeiras, coa participaci�n direct�sima do Rei Sabio como xa vimos. A soldadeira era unha sorte de xograresa; esta aparece nas ilustraci�ns do Cancioneiro de Ajuda no �ltimo lugar da xerarqu�a: tocando as casta�etas, ou o pandeiro, para facer o acompa�amento � xograr-executante, que ten nas mans unha guitarra, ou unha viola, mentres o trobador-autor escoita sentado e compracido.

Pero en ningunha das cantigas se fai referencia � funci�n da soldadeira de acompa�ante musical, cantante ou danzarina, sen�n que se fala a s�a vida licenciosa, pr�xima en ocasi�ns � prostituci�n. As dificultades para recibir o seu soldo por tocar, cantar e bailar -xa dixemos que estaba exclu�da da autor�a das canci�ns-, levan a xograresa mesmo � vender o seu corpo. Os datos aportados por Men�ndez Pidal, a principios do s�culo XIV, sobre os pagamentos a xograis e soldadeiras deixan claro a degradaci�n do estatuto da muller interprete na cultura cortes� trobadoresca. En 1258, no rexemento da Casa Real de Afonso III de Portugal, chega a acordarse que soldadeiras non andem en casa d�el rei.� Certo que na corte portuguesa estaba a�nda coas cantigas aristocr�ticas de amor cando na corte castel� se puxeron a facer parodias delas tomando como referencia as soldadeiras e outros mot�vos sat�ricos. A m�is famosa soldadeira foi Mar�a P�rez a Balteira, nobre e galega, que provocou 16 cantigas cr�ticas de 10 trobadores, inclu�do el-Rei de Castela e Le�n que, polo que estamos a ver, non perd�a ocasi�n.

Scholberg defende que as s�tiras entre os mesmos poetas, ou a dos trobadores e xograres contra estas xograresas vidas a menos, chamadas soldadeiras, eran s� para facer rir, non ti�an intenci�n moralizante, de corrixir vicios e defectos, como cando os dardos estaban dirixidos contra ricohomes, xente avara ou homosexuais. Temos para n�s que exist�a unha evidente complicidade entre trobadores e soldadeiras, posto que os primeiros se beneficiaban da liberalidade das segundas, ou o intentaban, como el-Rei de Castela, pero asemade manifestaban os seus prexuizos machistas -com�ns � odio reco�ecido contra os homosexuais- e a dobre moralidade de ter un trato para as mulleres segundo que mulleres. A muller no medievo: ou santa para amar ou soldadeira para gozar.� Tardar� a�nda o momento en que van converxer o amor f�sico e o amor rom�ntico.