Os
irmandiños de Galicia. A revolta en Pontevedra*
Carlos Barros
Universidade de Santiago de
Compostela
No
momento no que me pediron o título desta conferencia, dubidaba sobre a
importancia que lle ía a dar á revolta en Pontevedra en relación co conxunto de
Galicia, explicarei de seguido como o resolvín, porque ten a súa
relevancia. Antes diso quixera agradecer
ó concello de Pontevedra, a través de seu concelleiro de cultura Luís Bará a
invitación a falarmos dos irmandiños. Celebrando, coido que en nome de todos os
que participamos neste ciclo, que por vez primeira unha institución oficial se
toma o interese que merece polo tema irmandiño. Estiven facendo memoria e teño
participado, desde logo, noutras actividades académico-culturais sobre os
irmandiños, pero sempre organizadas por un colega historiador, asociación
estudiantil, cultural ou algún particular interesado, con maior ou menor apoio
oficial, pero non como algo emprendido de seu pola propia institución[1].
Vaia por diante, xa que logo, os meus parabéns ó concello de Pontevedra.
O reino
irmandiño de Galicia
Dicía
que é capital enlazarmos a historia local coa historia xeral dos irmandiños. O
estudio a fondo da revolta irmandiña amosa que ó seu ámbito de actuación -o
reino de Galicia daquel entón- non é unha cuestión menor: a maior revolta da nosa historia[2]
soamente resulta compresible considerando o nivel de Galicia como determinante
no seu estoupido, desenvolvemento, final e consecuencias históricas e
historiográficas[3]. A finais da Idade Media o reino de Galicia
non era, desde logo, un simple nome engadido á lista dos reinos e xurisdiccións
da coroa de Castela, logo de Castela e Aragón, nin tampouco unha simple
superestructura xurídico-cultural ou política. Existía por embaixo unha
sobranceira homoxeneidade social que, ó
longo dos séculos, foise expresando
política, lingüística, cultural e mentalmente nun proceso histórico de
constitución nacional, tanto se entenda ó xeito nacionalista como seguindo o
Título VIII da Constitución española que define a Galicia como nacionalidade
histórica (de formación medieval, con certeza), o que permitiu accedermos en
1980 ó Estatuto de Autonomía pola "vía rápida" do artigo 151. Quérese dicir con
esta digresión que estamos a tratar cuestións medievais pero moi actuais,
importantes para os nosos contemporáneos, para todos nós.
Como
é ben sabido a vulgarización do latín no extremo noroccidental do que fora a
provincia romana Gallaecia, e posteriormente o reino suevo de Galicia, xera na
Plena Idade Media a unha lingua romance, o galego-portugués, signo
diferenciador nacionalitario que iguálanos a Cataluña e Euskadi, o que non quer
dicir que haxa que identificar sempre nacionalidade e lingua, como xa advertiu
Marc Bloch falando xustamente das nacionalidades medievais[4]. A base nacional, escribiu tamén Marx con
referencia a tódalas épocas históricas,
é un "producto social", "preñado de materia", que se plasma a cotío na
linguaxe que "é a conciencia práctica, a conciencia real"[5].
Non os vai sorprender logo que a grande revolta contra as fortalezas de 1467
abranguera todo o reino de Galicia, que chegaba na Idade Media ata os extremos
de Ponferrada e maila parte occidental de Asturias, onde se derrubaron castelos
e/ou recrutaron milicias irmandiñas, sen traspasar finalmente o río Miño.
O
espacio social homoxéneo da Galicia lucense e bracarense deu lugar, cara os
séculos XII-XIII, ó idioma común galego-portugués, logo a fronteira aberta
entre Galicia e Portugal irase pechando producindo estereotipos e inimizades
colectivas moi a finais da Idade Media[6]
que gardan directa relación con realidades sociais diferenciadas de orixe
político, que anuncian futuras disparidades culturais, mesmo lingüísticas, nas
idades moderna e contemporánea. O mapa das fortalezas derrocadas proporciónanos
logo o perfil dun reino irmandiño de Galicia que cadra aínda hoxe- co
mapa lingüístico do uso do galego:
síntoma, causa e consecuencia dunha sociedade desemellante, mesmo respecto da
época fundadora plenomedieval. O que ilustra porque o suxeito histórico da
revolta irmandiña é o reino de Galicia, segundo os seus participantes e
testemuñas oculares repetían unha e
outra vez no Preito Tabera-Fonseca: "se
levantara la gente común del reino de Galicia contra los señores,
caballeros y prelados".
A
Galicia irmandiña non era, por tanto,
unha entelequia, expresaba unha sociedade constituída por aldeas,
parroquias, bisbarras e vilas -sobre todo no tocante a organización e
coordinación como veremos no caso de Pontevedra nas Rías Baixas- que rematan
por levantarse en armas, coordinando e administrando xustiza nas zonas e
dioceses respectivas, no conxunto do reino.
Os acontecementos locais e xerais son por tanto inseparables, máis aínda
no caso das grandes vilas. Pontevedra, xunto con Santiago e A Coruña, veñen sendo as cidades medievais que
representan o protagonismo económico e demográfico da nova Galicia que se forma
nos séculos centrais da Idade Media, vinculada ó comercio marítimo, no caso de
Pontevedra e A Coruña, ó Camiño de
Santiago no caso de Compostela. Outras vilas galegas tiveron un papel así mesmo clave máis
eclesiástico, como Tui, Lugo, Ourense ou Mondoñedo; máis político, como
Betanzos, Ribadavia ou Allariz; ou tamén mariñeiro como Vigo, Redondela, Noia,
Muros, Viveiro ou Ribadeo.
O
protagonismo económico, mercantil e mariñeiro, de Pontevedra leva ó
protagonismo social dos seus armadores, pescadores e artesáns no acontecementos
importantes da Galicia baixomedieval. Tanto é así que, o precedente máis
importante da grande revolta irmandiña de 1467-1469 terá lugar nas Rías Baixas,
lideradas daquela por Pontevedra, centro de gravidade da Galicia meridional.
Irmandade
primeira
Para
a historiografía galega, seguindo a tradición escrita da Crónica de Juan II de
Pérez de Guzmán, a primeira revolta a voz de irmandade "irmandiña"- foi en
1431 nas terras dos Andrade[7],
pero non pensaban igual os protagonistas de 1467.
Para os irmandiños sensu stricto, e máis aínda para seus descendentes, sobre todo na
Terra de Santiago, o ensaio xeral da grande revolta foi unha revolta nas Rías
Baixas dúas décadas antes, descoñecida durante séculos por cronistas e
historiadores ata a recuperación da tradición oral irmandiña en 1984[8], gracias a publicación por parte de
Ángel Rodríguez González dos 204 testemuños orais do Preito Tabera-Fonseca.
Dicían as testemuñas populares[9]
cara 1526-1527, que "hubiera una hermandad que fue la primera que derrocara
fortalezas" (labrador de A Estrada); "una hermandad de juntamiento de gentes que dezian que
derrocara çiertas torres en los puertos de la mar" (ferreiro de Santiago)[10].
Son
respostas una pregunta dos
representantes de Fonseca acerca de que "puede aber ochenta años o mas tiempo y
antes de que el Patriarca [1463] fuese arçobispo da la dicha Sancta Iglesia de
Santiago se llebantaron... e espeçial en
la villa de Pontevedra, Ria de Aroça e sus tierras y comarcas los pueblos y
gente comun a manera y boz de hermandad contra los señores perlados y
caballeros...". Na seguinte pregunta queren saber se "años despues... se
tornaron a llebantar e llebantaron los pueblos y gente comun del dicho Reino y
entre ellos la çiudad de Santiago, villa de Pontevedra, Ria de Aroça y la gente
de los lugares, pueblos y tierras comarcanas y con boz y premision real,
llamandose Sancta Hermandad"[11]. O nome providencialista é unha
distinción importante entre a primeira e a segunda irmandades, ademais do
ámbito de Galicia e a consecución o 6 de xullo de 1467 da aprobación dos
derrocamentos por parte de Henrique IV.
Pontevedra foi precoz cabeza[12] dunha revolta social de ámbito daquela extenso, que por vez primeira derrocou fortalezas tendo como
actores á xente popular, o que foi imitado
masivamente en todo o reino de Galicia en 1467. Ó vir a información sobre esta
"irmandade dos portos" de declaracións verbais non vén acompañada dunha data exacta. Agora ben, apuntando os anos que
dicían as testemuñas que pasaran desde a "primeira irmandade", sacamos un arco
temporal 1446-1456, do que resulta o ano 1451 como media aritmética de
referencia[13], o que vai ser ratificado
contemporaneamente polo Libro do Concello
de Pontevedra (1431-1463).
Constata
o arcebispo Rodrigo de Luna, a finais do ano 51, nas ditas actas municipais unha
situación anárquica, onde cumpría
repoñer xa o dominio xurisdiccional que se daba por perdido- da Igrexa de
Santiago. O 3 de decembro de 1451 nomea un representante extraordinario seu
para a cidade de Pontevedra: "ynformado de la poco justiçia, insultos, muertes
e crues exçesos e otros muchos males e dapnos fechos e cometidos en nuestra
villa de Pontevedra" [14] .
Nada
se di[15]
dos causantes de ditos "exçesos", que nesta ocasión sabemos que non foran
cabaleiros inimigos, tampouco deixarían de dicilo. Avanzando no documento imos
vendo claro que o "desorde" viña da mesma vila e concello. É normal que Rodrigo
de Luna non quixera falar da
insurrección xusticiera de Pontevedra que
provocou a perdida de importantes
fortalezas, pretendía soamente ser aceptado de novo como señor, aproveitando o refluxo da revolta[16]. Esixe logo que "Conçejo, jues,
alcalles, jurados, regidores e vicarios de los mareantes e a los dichos
mareantes, ofiçiales e omes buenos de la dicha nuestra villa"[17],
acepten ó seu enviado de excepción. Non lle conviña mencionar a soga na casa do
aforcado, os seus vasalos rebeldes enarboraran os mesmos argumentos[18]
que estudiamos en Mentalidade xusticieira,
esto é, facendo recaer nos señores e prelados, os insultos, mortes, males, danos e excesos
-que dicía o arcebispo no seu documento- que provocaron a ira dos veciños de
Pontevedra maiormente contra o propio Rodrigo de Luna.
A
nova autoridade non viña, desde logo, en son de paz, pois tiña como primeiro
cometido substituír nas súas atribucións ó propio concello[19],
constrinxindo xenericamente "a los rebeldes por todo rigor de justiça"[20]; e, como segundo cometido, poñer baixo control
da Mitra compostelá calquera proceso de formación de irmandades en Pontevedra, "si nesçesario fuer". Confirmamos
así que a "irmandade dos portos" non estaba xa activa, pois como di unha
testemuña ocular, logo dos derrocamentos, os rebeldes "se asosegaran"[21].
Rodrigo
de Luna temía, con toda a razón, que a irmandade se reactivara[22],
o espírito de rebelión seguía vivo, só
así se entende que reclame a anulación das competencias do concello sobre a
cidade, particularmente á hora de organizar irmandades. O nomeamento de Afonso Vázquez Abril como
correxedor plenipotenciario, inclúe a súa exclusiva facultade de ordenar "faser
hermandad", precisando que só se podería chamar ás armas ós cidadáns, a voz de
irmandade, "quando por vos [Afonso
Vázquez] fueren llamados", escribe imperativo o arcebispo á concello[23].
Sobra
dicir que este "corrregidor e justiça maior" imposto será breve, aparece
soamente unha vez máis noutro documento do concello. Será despois dun mes, o 3
de xaneiro de 1452, ó carón do concello supostamente relevado, como simple
lector doutra carta do arcebispo nomeando os encargados de cobralas alcabalas,
practicamente os mesmos que o concello
viña propoñendo cada ano. Catro meses despois, o 13 de maio de 1452, nomea Rodrigo de Luna como xuíz ordinario e
vitalicio de Pontevedra a Pero Cruu, sen
que haxa rastro do tal correxedor, a máxima autoridade da vila será de novo un
membro prominente do concello[24].
Supoñemos que o trascordo, a volta a normalidade, non foi gratis: os sectores máis moderados do
concello deberon lle dar á Rodrigo de Luna "tódalas seguridades", quén ten que
se enfrontar pronto a problemas maiores.
De
resultas do restablecemento de relacións entre a oligarquía urbana e prelado
compostelán, o concello de Pontevedra
tardará máis dun ano en xuntarse á irmandade de Santiago, Noia e Muros, formada
o 7 de xuño de 1458 con poder dunha irmandade anterior A
Coruña-Betanzos, en alianza cos cabaleiros da terra de Santiago, todos en
aberta rebelión contra o arcebispo Rodrigo, derrotado e morto en estrañas
circunstancias a finais de xuño de 1460.
O 14 de setembro de 1459 figura xa Pontevedra entre os concellos
irmandados, no lugar que lle corresponde, entre Santiago e Noia[25].
Antes
diso, Rodrigo de Luna sentíase persoalmente seguro en Pontevedra o alcance da
reconciliación fora grande- , estando alí o 1 de novembro de 1458[26]
acepta á orde de Henrique IV de viaxar á Corte, debendo entregar a antes cidade
do Lérez a Álvaro Pérez de Soutomaior, que se pasara ó bando de Rodrigo. O
concello estaba daquela baixo a autoridade do Rei Henrique que apoiaba a
Rodrigo de Luna contra os cabaleiros e a cidade de Santiago que nomearan
arcebispo ó cóengo Luis Osorio, irmán de Pedro Osorio, futuro capitán
irmandiño. Juan Jiménez de Arévalo que preside, en nome do rei, o reparto das
alcabalas en xaneiro de 1459[27].
Ós pontevedreses non debeu entusiasmarlles demasiado deixar a cidade en mans
dos Soutomaior, futuros inimigos da segunda irmandade. Ó longo de 1459 métese
dalgunha maneira na irmandade de Santiago e a ría de Noia ata o documento
citado do 14 de setembro de 1459. Fracasado o 21 de agosto de 1460 en Roma o
intento dos rebeldes de consolidar a Luis Osorio como arcebispo de Santiago,
logra impoñer Henrique IV coa axuda de Álvaro de Soutomaior e outros cabaleiros
a Alonso de Fonseca, arcebispo de Sevilla, que deixara en
Entrementres
non se impón o Fonseca de Sevilla, Álvaro de Soutomaior aproveita para
apropiarse, entre o 10 e o 19 de
setembro de 1460, de 18.000 mrs. das prezadas alcabalas de Pontevedra; o 6 de
maio de 1460 xa está gobernando o concello directamente Fonseca-tío[28].
Pedro Álvarez de Osorio[29],
pai de Luis e Pedro Osorio[30],
rendera na primavera de
A
confusión e mobilidade de posicións na loita polo poder no arcebispado de
Santiago, a maior xurisdicción feudal da Galicia medieval, na cal cidades e
irmandades xogaban un papel subordinado,
en ausencia da xente común: todo esto non animou demasiado a que
Pontevedra, que viña da experiencia da irmandade de 1451, se implicara máis na
irmandade Santiago-Muros-Noia de
O
caracter paradigmático da irmandade organizada desde Pontevedra, explícase sen
dúbida pola novidade dos derrocamentos con motivacións sociais e éticas contrapostas á guerra dos cabaleiros,
independentemente do número de fortalezas derrubadas, que foron soamente catro,
segundo testemuñas de Fonseca: os
castelos do Oeste (Catoira) e Montes (Forcarei) da Igrexa da Santiago, e os
castelos de Altamira e Bronllos, propiedade dos Moscoso[31].
Co que sabemos hoxe participaron soamente as rías de Pontevedra e Arousa, con
vontade certamente de avanzar cara ó interior: as milicias dos portos rebeldes
chegan ata Castro de Montes en Forcarei, e, seguindo a significativa dirección
de Santiago de Compostela[32],
atacan e derriban Altamira, en Brión, e Bronllos, en Negreira. As Torres do
Oeste, Castro de Montes e Altamira foron reparadas[33]
e derrocadas de novo en 1467[34].
O castelo de Bronllos (en San Martiño de Broño) ficou polo chan ata o día de hoxe.
Coidamos
que se da irmandade denominada "primeira" ficou máis memoria que das levantadas
posteriormente en Betanzos-A Coruña e Santiago-Noia-Muros, foi, desde logo,
polos incompletos ou malos resultados destas experiencias, entre 1454 e 1461,
particularmente das alianzas con unha parte da nobreza en posición subalterna
para as cidades, pero tamén pola eficacia radical ir a raíz dos problemas- da
principal forma de loita adoptada en 1451,
a caída das fortalezas, inseparable do papel principal que xogou nos
portos a xente común coa súa peculiar
mentalidade de revolta de tradición oral e dimensións diversas: xusticieira,
antifortaleza, antiseñorial, imaxinaria
real, milenarista...
A
mesma participación rectora de Pontevedra na revolta das Rías Baixas garda
relación directa co protagonismo do "pobo miúdo"[35]:
pescadores e mariñeiros con algún mareante, a xente da Moureira ocupa os cargos máis importante,
incluso dobremente, alcaldes e deputados;
artesáns e labradores da comarca, con algúns burgueses e fidalgos. O
concello (amigo) queda desprazado do poder
real e os dirixentes da élite
urbana que participan na dirección da irmandade non veñen da política
municipal.
O
impacto nas mentalidades colectivas da acción insurreccional de Pontevedra e
Arousa, "que derrocara çiertas torres en los puertos de la mar"[36],
foi enorme en Santiago de Compostela tanto no campesiñado, no artesanado como
na burguesía urbana. Vémolo 75-76 anos despois no preito Tabera-Fonseca.
Un
labrador, Gonzalo Carreira, da parroquia de Santa Baia de Oza[37],
no Xiro da Rocha, que confesa ter 120 anos en 1526, lembrase de que 80 anos
atrás houbera unha "hermandad primera" en Pontevedra e Arousa, que por veces
confunde coa segunda, o que non lle
impide asegurar taxativamente "dicha
hermandad [1467] no hacía tanto mal como la primera"[38].
Obxectivamente non foi así, pero a frase de do vellísimo Carreira amosa nitidamente
a perturbación que supuxo nas mentalidades campesiñas a proba de que algo así
-o levantamento da xente común, a caída das fortalezas- fora posible preto de
onde vivían eles. E así foi transmitiu.
Un
vello zapateiro de Santiago contesta "que oio dezir a muchas personas que la
vieron e que se allaran en ella[39];
quedando claro que hai una verdadeira tradición oral que vai de Pontevedra e
Arousa a Santiago. Gonzalo de Arçeu, arrendador do arcebispado no couto de
Piloño, algo más novo cos anteriores, confesa que oíu dicir ó seu pai, Joan de
Arçeo, falar que unha primeira irmandade "abia fecho lo susodicho [na
pregunta]"[40].
A
transmisión oral chegou por descontado ó
concello, ó cabido, á mesa arcebispal: o
chantre Juan Melgarejo, o máis mozo de todos eles (58 anos), "oyo dezir
a muchas personas de cuios nombres no se acuerda mas de quanto lo oio dezir a
Don Diego Castilla y Fernán Rodríguez, Regidor, que dezian lo contenido en la
dicha pregunta"[41]. Diego Castilla foi
maiordomo de Fonseca, na xurisdicción da fortaleza de Lobeira, logo da segunda
irmandade[42]. Decatémonos que
Melgarejo, testemuña nº 1 de Fonseca e bastante favorable a irmandade de 1467,
non so evidencia una extensa transmisión oral ("muchas personas"), senón tamén
a intensidade desta, do que máis se acorda é xustamente da chea de veces oíu
repetir a historia revolucionaria dos portos ós seus informantes, membros
importantes do concello e da Igrexa de Santiago.
O
feito de que 75-76 anos despois estivese
tan viva, cando menos na Terra de Santiago, a memoria da "irmandade dos portos"
é realmente extraordinario, explicase tamén polo encadeamento de irmandade e
revoltas[43] nas décadas centrais do
século XV no reino de Galicia, expresión
asemade dunha crise social prolongada seguida dunha radical transición de tipo mental, social e
política.
Inseguridade,
revolta e feira franca
A
situación xeneralizada de inseguridade previa á grande irmandade do reino, que
xa estudiamos polo miúdo en A mentalidade
xusticieira dos irmandiños (1986),
resultou amplificada no imaxinario colectivo a mediados do século XV,
inicio simultáneo da acumulación mental de agravios e da cadea de revoltas
locais e rexionais que conflúen na insurrección total da primavera de 1467[44],
coa que se pretende e logra encher o baleiro de poder producido pola a guerra
civil entre Henrique IV, rei lexítimo apoiado pola irmandade galega, e o
príncipe Afonso XII apoiado maiormente pola nobreza. "Entonces no abia rey ni
los caballeros daban por el nada ni osaban yr de Pontevedra a Santiago ni de
Santiago a Pontevedra"[45],
declarou sesenta anos máis tarde outro campesiño, Alonso Carballo, de 70-80
anos, veciño da parroquia de San Salvador de Sobradelo na ría de Arousa.
Testemuño
que ten o seu valor engadido ó vir dun labrador, designado polo arcebispo
Tabera, contrario á Santa Irmandade, que
recoñece sen querelo a xustificación ética-política dos favorables à revolta:
falta de xustiza, paz e seguridade no reino de Galicia; oposición dos cabaleiros
ó rei natural, o que explica tanto o monarquismo imaxinario dos insurrectos
antiseñoriais como as razóns para toma do poder da primeira Xunta de Galicia
(irmandiña) en nome de "El-Rei"[46]. Escollemos esta cita, entre moitas,
polas súas referencias urbanas: "ni osaban yr de Pontevedra a Santiago ni de
Santiago a Pontevedra"[47].
Vía para a exportación de peixe e para difusión da tradición de revolta, como
vimos, entre os portos do mar, Santiago
e o resto de Galicia. Tramo esencial do Camiño portugués de importancia
vertebradora tanto para a Terra de Santiago como para a Galicia atlántica ata
hoxe en día[48].
Desde
a "farsa de Ávila" en 1465, Henrique IV, a diferencia do que vimos entre os
anos 1458 e 1461, procurou o apoio das cidades, e mailo pobo, para contrarrestar
a rebelión nobiliaria. O que logrará no Reino de Galicia logo de concederlle
unha irmandade de seu, a comezos de 1467, de entrada una simple extensión a
Galicia das "hermandades" que viñan funcionando desde o comezo da guerra civil
en Castela, sen prestar atención á forte
oposición dunha nobreza galega que en boa parte lle era politicamente desafecta[49]. Pero a maior decisión pro-irmandiña de
Henrique IV será a emisión dunha carta real asinada o 6 de xullo de 1467 e
redactada por Fernando de Pulgar, dando por bos os derrocamentos feitos "no seu
nome", pedindo incluso ós alcaides das fortalezas asediadas que se renderan á
Santa Irmandade[50]. Isto a pesar de que a irmandade galega
desobedecera varias veces a súa orde de respectar as fortalezas dos nobres
galegos do seu bando, o que amosa a intelixencia dos irmandiños de "obedecer
pero non cumprir" e a firmeza de Don Henrique, non exenta dos malentendidos,
contradiccións e ambigüidades propios das alianzas políticas de tódolos tempos,
así como dunha inútil pretensión de monarquía de manter certa función arbitral
nunha conxuntura de extrema confrontación social, política e mental[51].
Esa
boa aínda que interesada relación de Henrique IV coa Galicia irmandiña, que lle
axudou[52]
a gañar a guerra civil 1465-1468 pola Coroa de Castela, reflíctase nas mercés
irmandiñas a algunhas vilas, precisamente na fase insurreccional, pondo en
evidencia que na Corte contaba máis a necesidade de apoio político e social
para conservar a Coroa, que calquera inquietude clasista de feito só lle
preocupaba o patrimonio dos seus amigos- ante unha rebelión que crebaba
radicalmente[53] a relación entre vasalos
e señores no reino, que xa nunca serían as mesmas en Galicia[54].
Estando
en maio de 1467 en Madrid, El-Rei asina, nun prazo de poucos días[55],
documentos confirmando privilexios a Padrón (día 14), Ferrol (día 15) e Neda[56]
(día 15), sobre impostos e/ou carga e descarga de mercadorías polo mar. Pero a máis importante destas
cartas irmandiñas vai ser, sen dúbida, a concesión o 17 de maio de 1467 dunha
feira franca de 30 días a Pontevedra. Semellante á que concederá o 3 de xullo
de
Pero
volvamos ó tema que nos trouxo aquí, a feira franca de Pontevedra[60],
asinada por El-Rei o 17 de maio de 1467[61],
por mor da cal, como é sabido, se lle permitía durante un mes ós pontevedreses,
e maila xente que viña a comerciar (estaban protexidos, ademais, por un seguro
especial do rei), non pagar alcabalas por comprar ou vender calquera
mercadoría, desde 15 días antes ata 15 días despois de San Bartolomeu, data dun
mercado antigo que se remontaba ó século XIII. Non é pouco esta exención, a
alcabala viña sendo o máis tributo gravoso de carácter indirecto que afectaba á
economía urbana (unha sorte de IVA, mutatis
mutandis), ademais dunha fonte considerable de ingresos para a monarquía,
moi disputada pola nobreza máis belixerante como xa vimos, cando sete anos
antes, Álvaro de Soutomaior apropiárase -en nome do rei, naturalmente- das
alcabalas dun ano de Pontevedra, 18.000 maravedís, so pretexto de "guarda e
defenson da dita vila"[62].
Imos
ver como o agradecemento do rei lexítimo
a Pontevedra, vila arcebispal que nese tempo querían mangonear os
Soutomaior, ten carácter político[63]:
"por que vosotros con toda lealtad e dificilidad que habeis servido es
sostenido despues que los mantenimientos presentes se comenzaron en mis Reinos,
y por alguna enmienda e remuneración dellos", dise no carta da concesión do 17
de maio de 1467, cando xa se comezaran a botar abaixo torres e castelos por
toda Galicia. Alianza antinobiliaria entre Henrique IV e Pontevedra que xa se
materializara, o 2 de febreiro de 1467[64],
contra o sucesor bastardo de Álvaro de Soutomaior, que o superará en cobiza e
inimizade cara Pontevedra, Pedro Álvarez de Soutomaior. Henrique IV ordena en
dita data a Pontevedra, igual que a outros concellos, que non lle dean 140.000
mrs. "de juro" (mercé particular sobre as rendas do rei) que seica cedera
anteriormente a Pedro Madruga a causa da súa voda[65].
Probablemente
a feira franca de Pontevedra non entrou de seguida en vigor, como sabemos pasou
coa feira de Betanzos, outorgada dous meses despois, que comezou a
regularizarse cara 1478, deixando atrás os revoltos tempos alternos de guerras
feudais e levantamentos antifeudais. O que non quita nada de valor político e
histórico a estes excepcionais privilexios reais irmandiños[66].
Noutro contexto menos salientable, en canto a mobilización social e paralela
aliñación antimonárquica da nobreza, de seguro que Pontevedra, e mailas outras
vilas beneficiadas por estoutras "mercés henriqueñas"[67],
non as terían acadado tan doadamente.
Se
algún día, seguindo o exemplo do concello de Pontevedra, as institucións
oficiais de ámbito galego danlle maior importancia á única revolución merecente
dese nome que houbo na historia de Galicia, eu espero que alguén con autoridade
declare o 25 de abril de 1467[68]
o día da Galicia irmandiña[69],
do mesmo xeito que cada 14 de xullo os franceses celebran a toma da Bastilla,
acontecemento fundador da súa nación, cambiando por descontado o que haxa que
cambiar.
Escribimos
hai xa vinte anos que "O 22 e 25 de abril xa escomezara o asalto ó Castelo
Ramiro"[70].
Dous documentos ourensáns, un municipal
outro do cabido, proporcionan datos da primeira fortaleza derrocada
polos irmandiños de 1467 en Galicia, con graos distintos de precisión: o
primeiro (22 de abril) transluce opinións a favor e en contra da "da derrocaçon
do dito castelo"; mentres que o segundo (25 de abril) é máis concluínte pos
fala dun pregón que os da Santa Irmandade "auian lançado" para que "leigos e
clerigos, judios e mouros, fosen a derribar o castelo Ramiro", subscribindo
ante notario un sagaz cóengo que "era forçado de yr ala ao ajudar a
derribar".
O
tempo presente, inmediato, da acción individual e colectiva do texto sitúa logo
no 25 de abril a data mellor
documentada, hoxe por hoxe, do inicio da insurrección irmandiña contra os
fortalezas, froito en calquera caso dunha obrigada e relativa convención. Podemos admitir tacitamente unha data de
referencia para colocar un feito histórico no calendario outra convención-
sabedores de que este, a insurrección irmandiña, non responde á "consigna" dun
"Día D", por moito que a fase dos derrocamentos prendera espontánea e
mimeticamente por toda Galicia nun prazo de días ou semanas[71].
O
levantamento en Pontevedra
Un
mercador, rexedor de Pontevedra, Bartolomé de Sigueiro, de 80 anos, declara en 1526:
"que siendo este testigo moço podra aber sesenta años poco mas o menos dice que
vio que bino a la villa de Pontevedra un alguazil e traia una vara que dezian
ser del rey e fiziera pregonar en la dicha villa de Pontevedra que todos los de
la villa saliesen con sus armas a derrocar las fortalezas de alderredor de la
dicha villa de Pontevedra porque asi lo mandaba el Rey"[72].
Aclarando
a continuación que antes diso "ya los vezinos y gente comun de la dicha villa y
de las tierras de alderredor della estaban y andaban llevantados en hermandad e
tenian sus alcaldes e cuadrilleros"[73].
Todo un símbolo da precedencia da iniciativa popular algo que os pontevedreses
aprenderon motu propio en 1451- ó
consentimento, tres meses despois, dos derrocamentos por parte de
Henrique IV. Os favorables a Santa Irmandade, como o noso mercador, convenlles
dicir que El-Rei ordenara abater as fortalezas, e así o crían, aínda que na
primavera de 1467 foron xeralmente os alcaldes irmandiños quen chamaban e
dirixían a revolta anti-fortaleza. O dato de Pontevedra demostra, en todo caso,
que contaron coa participación dalgúns dos oficiais reais que a Corte real
enviara, a partir de febreiro do 67, para presidir as asembleas constituíntes
das irmandades. Aguaciles e correxedores que personifican, xunto coas cartes
reais, a crucial converxencia de intereses antinobiliarios entre El-Rei e os
"vezinos y gente comun", que tiñan polo demais na súa testa colectiva un Rei
máis imaxinario e xusticieiro que o real Henrique IV.
En
Pontevedra, como en Ourense, o pregón é xunto co toque de campás, como logo
veremos- o medio de comunicación social máis utilizado, especialmente eficaz
para poñer en armas a todos nun breve prazo de tempo[74],
en vilas relativamente pequenas rodeadas de murallas, onde se convocaba a "que
saliesen con sus armas a derrocar las fortalezas de alderredor de la villa"[75].
O que quer dicir dúas cousas: 1) que respectaban as murallas coas súas torres,
pois Pontevedra, e as cidades do resto de Galicia (quitando Monforte e Tui durante
un tempo), eran da Santa Irmandade que tiñan nas murallas urbanas os seus
únicos baluartes, o que terán que lamentar en 1469; 2) que os veciños e xente común tiñan armas de seu,
tanto na cidade como no campo, alá onde houbese vasalos que tiveran que prestar
servicio de armas o seu señor. É historicamente incorrecto por tanto que
campesiños, artesáns e pescadores, andasen como pode verse no ben intencionado
cartel irmandiño da Feira Franca que teño no faldón da mesa- con fouces,
gadañas, forcas e outros útiles agrícolas, asaltando castelos ou enfrontándose
ós exércitos señoriais. Todo o mundo tiña, ou podía ter, segundo o seu estado
(teoricamente), lanzas (cortas, medias u longas), escudos, cascos, espadas, coirazas, dagas e
cotas de mallas, feitos polos armeiros
locais[76],
ou importadas e vendidas polos barbeiros, o que está
particularmente ben documentado en Pontevedra[77]. Incluso tiñan béstas, a arma máis
cobizada que por veces o propio señor regalaba ó vasalo para servirlle
militarmente como besteiro: logo este volverá contra o señor a súa arma, maila
experiencia adquirida na guerra feudal.
Un
veciño de Cambados, Juan Martínez el Viejo, da mesma idade, orientación e
recordos que o rexedor Bartolomeu, subministra outros datos[78]
sobre o levantamento irmandiño de Pontevedra de interese para o conxunto do
levantamento. Dinos que os pontevedreses ían xuntos cos do Salnés a botar
abaixo as fortalezas da zona, o que confirman outras testemuñas[79],
milicias conxuntas que rememoran a experiencia da "primeira irmandade" que
derrocou fortalezas. Dinos ademáis que os alcaldes irmandiños "traian unas
baras de justiçia, pintadas en ellas una saeta", representando o xeito xeral de
axustizar das "Santas Hermandades"[80].
Declaración xenerosa en imaxes quen nos achega xa que logo a un dos dous
símbolos irmandiños documentados[81].
Martínez o Vello permítenos saber doutra bando como a revolta contra as
fortalezas tiña un carácter festivo: "e yban a ellas a derrocar como si fueran
para la iglesia". Confirmando de paso o respecto da Santa Irmandade polos
edificios da Igrexa: un caso visible é a capela románica das Torres do Oeste
incólume ata hoxe pese ós derrocamentos sufridos na primeira e segunda
irmandades. Por último, o home de
Cambados proporciónanos un dato cuantitativo sobre os irmandiños do "conçejo de
Pontevedra que serian hasta quatroçientos onbres"[82].
Por
aqueles anos, principios do século XVI, escribía o coruñés Vasco de Aponte
asegurando que na época irmandiña os pontevedreses viñan sendo "mil veçinos al
menos"[83].
Temos para nós que os 400 irmandiños da testemuña oral equivalen na práctica
tódolos homes en condicións de tómalas armas e posuidores delas- en
Pontevedra, validando a sabida xeneralización da revolta. Vémolo, algo despois,
nas novas que veñen no nobiliario de Aponte sobre as convocatorias de campá
para que os veciños de Pontevedra
"saliesen con sus armas", a favor do arcebispo
Fonseca (reconciliado co concello irmandiño en 1469) e contra Pedro
Álvarez de Soutomaior, pois resultan uns cincocentos homes armados: "salian
della a un repiquete de campana con quinientos omes de a pie y quarenta lanças"[84]. Contando sempre coa marxe de error propia das
cifras nas fontes medievais, na cidade saen máis ou menos os mesmos e as mesmas
á revolta social como á guerra feudal, a diferencia está na motivación.
Fortalezas
derrubadas
As
dez testemuñas do Preito Tabera-Fonseca que, en total, falan con algún detalle
da revolta irmandiña en Pontevedra e no Salnés, onde vivían naquel entón e
viven polo regular no momento das probanzas,
achégannos ante todo nomes de fortalezas derrocadas e de dirixentes
irmandiños, cun grao notable de concordancia e complementariedade, facilitado
por ser todas elas participantes ou testemuñas oculares dun levantamento, que
consideraban maiormente aínda seis décadas despois- como algo xusto, necesario e victorioso, polo cuxa
actitude favorable foran designadas para dar testemuño polo arcebispo Fonseca,
que non consideraba fora de responsabilidade súa, ou de seu pai, o estado
ruinoso ou desaparecido das fortalezas do arcebispado.
A
xente irmandiña de Pontevedra e o Salnés formando un só exército, ou
separándose momentaneamente para dirixirse a dúas fortalezas distintas, botan
abaixo cando menos as fortalezas de Lantaño, Lobeira, Peñaflor, Soutomaior,
Rianxo, Sobroso, Montes (por segunda vez), Tenorio, Gondar e Cotobade. Castelos
propiedade na súa meirande parte de Álvaro de Soutomaior, Sueiro Gómes de
Soutomaior e o arcebispo de Fonseca (pai do coprotagonista do preito) na rías
de Pontevedra e Arousa, chegando no extremo norte do seu itinerario ata a torre
de Rianxo -deixando esta vez as Torres
do Oeste para a irmandade de Santiago- e no extremo Sur, penetrando no
interior, ata Sobroso por causa de asegurarse os de Pontevedra que as
fortalezas máis importantes dos seus grandes inimigos Suero Gómez e Álvaro de
Soutomaior, quedaban polo chan.
O
sistema era sempre o mesmo, tomaban as fortalezas[85]
e -precisa outro mercador de Pontevedra- "despues de las aber tomado e tenido
en su poder las derrocaran todas hasta el suelo"[86];
especificando máis unha testemuña, de oficio pescador e tamén pontevedrés: "las
derrocaran todas por el pie"[87].
Os
irmandiños de Pontevedra, ademais de derrubar a parte que lle tocaba das
fortalezas da Igrexa de Santiago, como Lobeira ou Castro de Montes, axudaron ós
de Santiago na toma e destrucción da Rocha Branca de Padrón; e ós de Tui na
toma da cidade cercada, onde topara refuxio Álvaro de Soutomaior. A verdade é
que aínda que as testemuñas[88],
por transmisión simplificador da memoria colectiva, dan por tomada a cidade ó
mesmo tempo que as fortalezas do señorío derrocadas na primavera e verán de
1467: Tui vai resistir durante un ano o asedio
irmandiño, que terminará en agosto de 1468 ó morrer Álvaro de Soutomaior[89],
por causas naturais, quen deixa escrito no seu testamento que a capital tudense
fose entregada á Santa Irmandade unha vez que el non estivera.
A
división do traballo entre as diferentes irmandades no tocante ó sistemático
derrubamento de tódalas fortalezas do reino, xunto coa converxencia precisa en
ocasións para afrontar un obxectivo grande (batalla ou cerco), mostra un grao
importante de coordinación, sobre todo entre as irmandades máis próximas, como
vimos nos casos Pontevedra-Santiago e Pontevedra-Tui, no cadro dunha
concertación multilateral e xeral mediante a mesma Xunta da Santa Irmandade do
Reino de Galicia, que se axuntou cando menos 5 veces en 5 lugares distintos
durante o bienio irmandiño, poñéndose en práctica deste xeito o papel decisivo
que dicíamos ó principio xoga a escala galega do levantamento.
Dirixentes
pontevedreses
A
revolta irmandiña foi por definición un fenómeno colectivo, asembleario á hora
de elixir alcaldes e deputados (ou facer xuntas locais, comarcais e de
Galicia), quen logo podían ser máis ou menos seguidos nas súas iniciativas, ás
veces discutidas entres eles mesmos como sabemos pola documentación ourensá.
Pero tiña así mesmo a meirande importancia, como noutros grandes movementos
sociais ó logo da historia, a
individualidade, a representatividade, a capacidade organizativa e o prestixio
dos seus dirixentes. Sobre todo os alcaldes, cuxas varas pintadas viñan a dicir
que eles eran a máxima autoridade, cara dentro e cara fóra da irmandade, por
riba dos cargos estrictamente militares, que eles asumen directamente na toma e
abatemento das fortalezas. Outra cousa serán algunhas batallas a campo aberto
que terán lugar sobre todo ó final da
revolución xusticieira, onde as milicias irmandiñas pasan a ser comandadas por
cabaleiros experimentados no oficio da guerra, nomeados capitáns da Santa
Irmandade dunha ampla xurisdicción como Alonso de Lanzós, Pedro Osorio, Diego
de Lemos, Fernando Días Teixeiro ou Lopo Pérez Mariño de Lobeira, aínda que
tamén houbo capitáns burgueses, labradores e notarios, dos que temos poucas
noticias porque non veñen en nobiliarios
e cadros xenealóxicos.
Malia
falta da documentación municipal ou irmandiña pontevedresa para eses anos 1467,
1468 e 1469, coñecemos relativamente ben a composición dos cadros irmandiños, mercé á información facilitada
polas testemuñas da localidade e bisbarra no preito Tabera-Fonseca.
Os
10 cargos institucionais alcaldes principalmente[90]-
da Santa Irmandade en Pontevedra mellor recordados,
más de medio século despois, son (por orde alfabética): (1) Alonso de Camba,
zapateiro, alcalde e deputado SI (vicario da Confraría San Xiao dos zapateiros,
en 1445)[91]: (2) Álvaro Afonso
Jacob, alcalde SI[92]; (3) Afonso Mouriño, alcalde e
deputado SI (fiel ou encargado da alcabala do viño en 1459)[93];
(4) Diego Zapateiro, cuadrilleiro SI; (5) Gómez Barbeiro, alcalde
SI (criado de Pero Fernández Barbeiro e
recibido como veciño en 1444)[94];
(6) Joan Cabaneiro, pescador, alcalde SI[95];
(7) Joan Domínguez, carniceiro, alcalde SI (fiel da alcabala da carne en
1454 e 1456)[96]; (8) Joan Rodríguez, O
Pancho da Moureira, mareante, alcalde e deputado SI; (9) Lope Pérez
Mariño de Lobeira, cabaleiro, capitán SI; (10) Pero García de Cangas,
pescador, alcalde e deputado SI. Habería que engadir os dous dirixentes, Juan
García de Barla e Juan García Chichontes, pescadores e/ou labradores
dos arredores de Pontevedra (non aparecen na documentación municipal) pero integrados dalgunha forma na súa irmandade,
que protagonizan o episodio heroico da Lanzada (onde morreu cando menos un
deles, como veremos ó final).
A meirande parte dos dez líderes irmandiños[97]
son xente do mar e diferentes gremios artesanais (zapateiros, carniceiros,
barbeiros), con frecuente experiencia na xestión e representación dos gremios.
A diferencia doutras cidades[98],
os mercadores non semellan estar tan representados[99],
habendo ademais unha neta separación, como xa dixemos máis enriba, entre cargos
do concello[100]
e cargos da irmandade[101].
Distinción de responsabilidades respecto do concello, que afecta tamén ó
mareante Pancho e ó cabaleiro Lopo, dirixentes saídos da élite social pero cun
importante prestixio no "pobo miúdo"[102]
que copa, con máis contundencia que noutras vilas, os postos da Santa Irmandade en Pontevedra[103].
Entre
os dirixentes irmandiños de Pontevedra o
máis citado[104], e polo tanto recordado,
entre as testemuñas do preito Tabera-Fonseca, é o mareante[105]
Pancho da Moureira. O seu liderado persoal vese cualitativamente na declaración
verbal do labrador de Nogueira (Meis),
Fernán da Bouza, que dixo: "bio benir mucha gente de la villa de
Pontevedra de la hermandad con la qual benia Pancho da Moureira que hera
alcalde de la dicha hermandad y traia bara de justiçia y este testigo los bio
yr azia Lantaño que hera de Suero Gomez y que la iban a derrocar y que despues
este testigo la bido derrocada"[106].
Un
bo exemplo de como os alcaldes irmandiños máis representativos se poñían á
fronte[107], cos seus bastóns de
mando, das tarefas de asalto e derrubamento dos castelos, o que redundaba na
súa maior autoridade e sona entre á xente común iracunda coas as fortalezas. A
razón diso é que a toma e derrocamento
dos castelos se consideraba máis unha acción de xustiza (maior) que unha acción
de guerra, polo que correspondía ós alcaldes non ós capitáns levar a
iniciativa, o que non quer dicir que todos destacaran por igual nesa labor: só
o Pancho sobresae como cabeza da insurrección. Favorecido, sen dúbida, polas
intensas relacións persoais desde o barrio de pescadores, extra muros, coa
xente mariñeira das rías de Pontevedra, Salnés e Morrazo (Rianxo), que tiñan
que levar as capturas ó arrabalde da Moureira
para salgar e vender o peixe, como xa dixemos[108].
O
segundo dirixente que cómpre subliñar[109],
a pesar de que suscita menos atención[110]
no preito Tabera-Fonseca[111]
que os dirixentes populares, é o xefe militar dos irmandiños de Pontevedra,
Lopo Pérez Mariño de Lobeira ou Valadares, fillo de Paio Mariño de Lobeira e
Elvira de Valadares, tivo na súa relevante intervención na loita irmandiña que
logo analizaremos- o feito máis relevante da súa vida, segundo a memoria
xenealóxica familiar[112]. Cabaleiro segundoxénito[113],
como outros nomeados capitáns nas diferentes xurisdiccións da Santa Irmandade
do Reino, habitualmente parte así mesmo da comunidade de agraviados[114]
pola rapacidade dos grandes señores polo seu patrimonio, poder militar e
agresividade social[115].
A pequena e media nobreza irmandiña veu tamén, nos tempos excepcionais de
xustiza revolucionaria que protagonizaron, unha boa oportunidade de recuperar
propiedades e xurisdiccións.
Así,
o 2 e 7 de maio de 1468, Lopo Pérez Mariño de Lobeira, co apoio dos alcaldes
irmandiños de Pontevedra (Álvaro Afonso Jacob) e terra de Morrazo (Iohan
Feixoo) recobra, en nome da súa avoa, Maior Rodrigues dAldao, sen facer
constar nos documentos o seu cargo na irmandade e presentado documentos
que xustifican a demanda, o padroado da
igrexa de Hío e a posesión dun casal na mesma parroquia[116].
Algo que, polo demais, a Santa Irmandade fixo por toda Galicia en favor, ante
todo, dos bens eclesiásticos ocupados, a miúdo desde había moitos anos, polos señores das fortalezas.
Un
encontro, dúas versións
Na
primavera de 1469, entran en Galicia tres exércitos señoriais desde Salamanca
(Fonseca), O Bierzo (Conde de Lemos) e o norte de Portugal, organizado este
último por Pedro Álvarez de Soutomaior, que chegou ata o río Lérez con 100
lanzas dacabalo e 2000 peóns[117],
seguindo o fundamental Camiño portugués neste caso vía de comunicación militar
da contrarrevolta- coa intención de xuntarse coas outras dúas mesnadas
contrarrevolucionarias en Santiago[118].
As tropas galego-portuguesas de Pedro Madruga, superiores en número á milicia
urbana que podía convocar a Santa
Irmandade de Pontevedra, 400-500 homes segundo vimos[119],
por moito que estivesen reforzados polos pescadores e campesiños dos arredores,
segundo veremos. O capitán Mariño de Lobeira sitúa os seus homes na porta da
vila, botando peito porque malamente podían aspirar a vencer a Madruga
abertamente logo da derrota irmandiña na que é posible que participaran
pontevedreses- no castro de A Framela, entre Tui e Pontevedra, ante "cuatro o
çinco mil villanos", se cremos a Vasco
de Aponte[120].
Contrarios
e favorables danos, nas fontes escritas e nobiliarias, visións diferentes do
encontro, máis simbólico que físico, de ámbolos dous exércitos nas portas de
Pontevedra. Apesáranos non dispoñer sobre esta confrontación de vontades e
imaxes bélicas unha versión da tradición oral e popular pro-irmandiña, que non
soe referirse ó final da revolta, ó contrario dos nobiliarios de inclinación
anti-irmandiña vinculados a grande nobreza (Aponte e Gándara[121])
que se recrean na descrición das victorias -logo de dous anos de derrotas- dos
señores máis refractarios nalgunhas batallas campais de 1469[122].
Por fortuna demos cunha tradición
escrita defensora da obra
xusticieira da Santa Irmandade, vinculada ós pequenos liñaxes de grande
influencia local na Galicia meridional, polo que foron dezmados con teimosía e
total falta de escrúpulos polo novo señor de Soutomaior[123].
Poñamos
primeiro a versión de Aponte, entusiasta de Don Pedro Madruga[124]:
"pasaron junto a Pontevedra, y pasó el río de Lérez, y quisieron los villanos
pelear con él, y no osaron"[125].
Máis adiante precisa: "Y desde allí [A Framela] fue su camino adelante [cara
Santiago]; y el más seguro era por Pontevedra, aunque era reçio paso. Y
llegando fuera de la villa, que son mil veçinos al menos, y con forasteros y
otros de los términos que eran muchos, levantaron por capitán a Lope Pérez
Mariño". Relatando de seguido que "saliéndose fuera de la villa pusiéronse
donde lo esperar; mas él, como los vido, puso su gente en ordenança, delante de
la cual para escudarse puso lanças largas y ballesteros, y en pos de ellos los
cavalleros pegados a ellos, y yendo más adelante, y él cerca dellos".
Información de interese para unha (nova)
historia militar do baixomedievo galego, onde Pedro Álvarez xurde da man de
Aponte como o cabaleiro máis valente e experimentado, imaxe que o propio
Madruga alimenta de continuo, respondendo cunha exhibición de forza ó reto
insolente dos irmandiños de pretender impresionalo cunha presencia armada
diante da vila, seguramente sen orde algún polo que el organiza a súa xente "en
ordenança".
Pero
continuemos coa Relación: "viéndolos en esta orden los de la villa
dijeron a su capitán que se acogiese dentro de los muros. Y así lo hiçieron, y
dejáronle pasar", absolutamente impresionados polo "orden" das súas tropas. O
autor deixa por covardes ós defensores de Pontevedra, sobre todo ós plebeos
irmandiños que tacha unha e outra vez de "villanos" na súa obra, porque ó
capitán que respecta por ser nobre, queda máis ben como mal acompañado e, por
tanto, mal aconsellado. Sen considerar que se trata obxectivamente dunha
fuxida, remata Aponte a "fazaña" de Madruga: "Y él por la mar, bajando la marea, pasó el río
Lérez, caminando de prisa hacia Santiago, pasando puentes y pasos peligrosos. Y
porque iba muy feroz nadie se le paraba delante"[126].
Sorprende que un criado da casa dos Andrade escolla como paradigma da nobreza
baixomedieval, o seu representante menos presentable, pola súa crueldade e
mañas incompatibles co modelo cabaleiresco, en pleno deterioro a finais da Idade
Media na alta nobreza galega[127].
O
autor anónimo das glosas ó cadro xenealóxico dos Mariños de Lobeira ofrécenos a
outra versión do famoso encontro: "Lopo Peres Marinho, que viveu em 1469,
bizarro capitâo, e defensor estrenno de Pontevedra contra as hostes de Pedro
Madruga"[128]. Onde Aponte vía
retirada e covardía, os Mariño de Lobeira vían "defensa extrema" (perante un
inimigo superior) e bizarría cabaleiresca. Referencia infelizmente breve e
baseada, seguramente, noutros documentos e tradicións anteriores e posteriores[129]
ó nobiliario de Aponte[130]. A data de 1469 distingue este
enfrontamento irmandiño, sen sangue, de Pontevedra con Pedro Madruga dos que
tiveron lugar nas épocas previa e posterior á revolta irmandiña.
A
"defensa estrenna" de Pontevedra por parte dos irmandiños non casa coa versión
pro-Madruga de Vasco de Aponte, pero tampouco oculta o carácter defensivo da
acción do "bizarro capitâo" Lopo e a súa xente. Na outra banda, tamén Pedro
Madruga ensina os dentes pero non morde: non ataca ós concentrados, renuncia ó
asedio da vila -necesariamente longo e pouco útil-, escapa a todo correr cara a
Santiago deixando a cidade irmandiña de Pontevedra as súas costas. Alén dos
discursos lexitimadores, resulta evidente a converxencia tácita, partindo de
estratexias opostas, entre os irmandiños que non querían arriscar o control da
cidade nunha aberta confrontación de final dubidoso, e un Pedro Madruga que non
podía se entreteñer en Pontevedra se
quería chegar a tempo a Santiago. Foi así como acadou xuntarse en Balmalige con
Fonseca e Juan Pimentel antes de que
chegaran máis irmandiños, facendo fuxir persoalmente -de novo segundo
Aponte- ó seu capitán, agora Don Pedro Osorio[131].
A situación de Pontevedra quedará, xa que logo, en empate: Pedro Madruga non
perderá ocasións posteriores de axustar contas con eles.
Acordo
final
O
feito de que deixar Pontevedra nas mans dos irmandiños condicionará o desenlace
do bienio revolucionario na parte sur de Galicia, en favor dos irmandiños e logo
do arcebispo Fonseca, que pronto cambia de bando[132]
vistas as dificultades para controlar a Terra de Santiago, tomada polos nobres
laicos que pasan axiña de aliados a inimigos. O problema da contrarrevolta é
que gaña batallas en campo aberto pero non son quen de reconquistar as urbes
amuralladas derradeira liña da defensa irmandiña- polo que vense forzados a
pautar dunha forma ou outra cos concellos irmandiños. O caso máis explícito,
radical e documentado é o acordo de Fonseca con Santiago, Pontevedra e
demais vilas da Terra de Santiago,
chegando a aliarse militarmente co
capitán Alonso de Lanzós e outros guerreiros irmandiños contra os novos inimigos comúns da cabalaria laica.
Desde
Pontevedra, un pescador do arrabalde, Roi da Fontaiña, proporciónanos a versión
popular de como se xestionou na primavera-verán de 1469 o pacto
irmandiños-arcebispo Fonseca (Patriarca de Alexandría e pai do Fonseca do
preito): "bino de alla [Castela] y traxo mucha gente de caballo y çercara la
billa de Pontevedra y los de la dicha villa le respondieron que se fuera a la
dicha çiudad de que hera cabeça e que si alli le obedesçiesen que asi arian
ellos e estonçes el dicho Patriarca con la dicha gente se fuera a la dicha
çiudad de Santiago y lo obedesçieran en
ella y luego la dicha villa de Pontevedra le obedesçiera"[133].
O pacto de Fonseca coas cidades irmandiñas da Terra de Santiago, implicará a
transcendental concesión da non
reedificación das fortalezas arcebispais derrubadas, o que provocará seis
décadas despois o preito Tabera-Fonseca.
Este
segundo fracaso na toma da Pontevedra irmandiña é posterior á batalla de Balmalige, dispersándose a continuación os
señores confederados a fin de recuperar
cada quen a súa xurisdicción. Fonseca o intenta en Pontevedra, pon un cerco
imposible e seguindo o consello dos pontevedreses viaxa cara Santiago, que
tampouco puidera reconquistar, para unha negociación global que funciona.
Cóntanos o que segue, a citada testemuña do couto de Lérez: "e despues que lo
vido aseñoreado de Santiago y de Pontevedra dize este testigo quel dicho
Pedralbares se tomara a desconçertar con el dicho Patriarca sobre los dichos
çincoenta mill maravedis que dicho tiene"[134].
Trátase da parte que corresponde a Pontevedra dos 140.000 mrs. de xuro que
dixemos antes[135]-
Henrique IV doara a Pedro Madruga por mor do seu casamento, ordenando El-Rei
unha vez constituída a irmandade que ás vilas da terra de Santiago non lle
pagaran tal.
Irmandiños
na Lanzada
O
derradeiro enfrontamento documentado entre os irmandiños de Pontevedra e Pedro
Madruga, terá lugar na antiga fortaleza de A Lanzada no tempo en que Don Pedro
andaba no Salnés tentando "desfacer a irmandade", dicían testemuñas de Tabera, que nos contan como un
grupo de labradores e pescadores irmandiños, dirixidos polos peóns Juan García
de Chichontes e Juan García de Barla, ocuparon para fortalecelo o que quedaba
do castelo da Lanzada, entre Sanxenxo e o Grove, no límite entre a ría de
Pontevedra e a ría de Arousa.
Na
Lanzada había naquel momento, ademais da ermida románica da romaría[136], unha torre "de un onbre y medio"[137]
cercada polo mar, cunha ponte levadiza. Pequeno castelo da Igrexa de Santiago
dos tempos do bispo Sinando (século X), medio derrubado, que estaba sen habitar
nin tiña alcalde desde antes da Santa Irmandade, segundo coinciden tódalas
testemuñas. Seis das cales, cinco delas nomeadas por Tabera e veciñas das mesmas rías de Pontevedra e Arousa,
relatan como se meteron dentro do seu recinto
6 ou 7, 7 ou 8, 10 ou 12, 11 ou 12, 20 ou 30, "peones labradores y
pescadores"[138] irmandiños dos arredores
de Pontevedra[139]: o número varía segundo
cada informante e o momento da acción[140].
Unha vez que non deixaron en pe canto castelo ou fortaleza había en Galicia, non lles quedaba máis
remedio ós irmandiños que aproveitar
castros e torres abandonadas para facer fronte en campo aberto á
contraofensiva señorial.
Despois
de Balmalige, Pedro Madruga enviou -non sabemos exactamente cando- uns
escudeiros a expulsar ós irmandiños do baluarte da Lanzada, onde fixeran unha "palizada"
para tapala "la terçia parte [de] lo que le faltaba", e tamén un "murezico de
piedra seca" para impedir o acceso á ponte levadiza. A xente de Madruga
presentáronse a "requerirlos que se saliesen de alli y que los de dentro
salieron fuera de la dicha torre a pelear con los dichos escuderos e le
firieran un onbre o dos y mataran un onbre de Noguera". Coa súa valente acción,
os defensores impediron a toma da torre, pero tiveron baixas, a fin de vingalas
"despues en Fefiñanes prendieran unos dos de los dichos escuderos e los llebaran a Pontevedra e los ahorcaran". Co que se
demostra que os ocupantes da Lanzada non estaban cercados nin probablemente
perseguidos nun principio por ninguén, movíanse libremente entrambas rías, de Pontevedra ó Salnés, do Salnés a
Pontevedra, onde a Santa Irmandade seguía funcionando como referencia
xurisdiccional e centro de coordinación das forzas irmandiñas nas dúas rías. A
decisión tomada en Pontevedra de vingar ós peóns mortos e feridos da Lanzada
aforcando de xeito plebeo[141]
a dous escudeiros de Madruga, posiblemente fidalgos, implica unha dobre afronta
para eles, ás súas familias e o seu amo.
A
resolución militar de facer da Lanzada un bastión de retagarda, se tomou
probablemente tamén en Pontevedra, co obxecto de dificultar os movementos de
Pedro Madruga e outros cabaleiros polo Salnés. Que as testemuñas taberanas
interpreten que os irmandiños estaban alí refuxiados por "temor de Pedro
Alvarez"[142], formaba parte da
minoritaria pero efectiva tradición oral anti-irmandiña no sur de Galicia ó
redor da figura imaxinaria de Pedro Madruga, que tiña en Aponte o seu
representante máis letrado, favorecida no episodio da Lanzada polo final que ó
parecer tiveron os seus ocupantes: "el dicho Conde de Camiña los bino a
desbaratar e debarato"[143].
Pero
continuemos coa testemuña do Grove, Pedro Brión, bastante contrario na súa
actitude cara os irmandiños e cuxo relato estamos seguindo: "E que despues con
aquel henojo [aforcamento dos seus escudeiros] biniera el dicho Pedro Alvarez"
con outros cabaleiros "sobre la dicha torre e hestaba dentro el dicho Juan
Garçia con hasta siete u ocho honbres y los conbatieran y los tomaran", o que
finalmente só foi posible porque "los bendiera uno de los questaban de dentro",
rematando esta cadea de vinganzas moi ó gusto daqueles tempos e mentalidades
tardofeudais: "aorcaron dos de ellos e los otros mataron a llançadas"[144].
Dous aforcados por dous aforcados[145],
o resto -5 ou 6 se levamos ben as contas- pasados polo aceiro, unha vez tomado
o baluarte da praia da Lanzada. Veremos que outros declarante menos contrarios
ou máis favorables á irmandade que Pedro Brión contan este final doutro xeito.
Madruga
puido, por fin, alimentar a súa lenda cruel e invencible cunha vinganza
sanguenta sobre os "villanos" irmandiños de Pontevedra, que lle derrocaran
Soutomaior, Sobroso e Cotobade, que tivera que esquivar a súa volta de
Portugal, que se atreveran a axustizarlle dous escudeiros cando tentaba
impoñerse como única autoridade na Galicia meridional. O caso é que tivo que
empregar unha forza militar desproporcionada para poder desaloxar unha cativa
torre defendida por 7 ou 8 peóns, o que
di moito da moral e capacidade combativa de Juan García e maila súa xente, non
das virtudes militares e cabaleirescas de Don Pedro, segundo queren
convencernos os seus admiradores.
¿U-los
heroes?
Completamos
o relato do asalto final coa declaración dun labrador máis moderado (algo
contrario) que "bibe al pie de la dicha casa de Lançada": "a la dicha bara de
casa los dichos caballeros le tiraron muchas bonbardadas y que hera tan rezia
que no la podian hazer daño e ansi la tobieran çercada çinco o seis dias e
despues por la parte de la mar la tomaran"[146].
A vella torre (vara de casa) era de argamasa, non de pedra seca, dise esta e
outras testemuñas, pero unha forza militar tan superior, dirixido persoalmente polo xenio militar de
Pedro Madruga, ben podía entrar nela doadamente pola "palizada" (valo) de
estacas, salvando antes o "murizico",
que fixeran os defensores no perímetro da Lanzada. O problema para Madruga foi
a resistencia numantina -provocada como no caso do castelo Tenorio pola súa
fama- dos 7 ou 8 homes bombardeados, asediados, asaltados por terra e por mar e
ó cabo traizoados, unha fazaña
obxectivamente moito máis verdadeira que a que se atribúe ó Conde de Camiña.
As
lombardas ou bombardas viñan sendo canóns
de boca ancha, de uso frecuente na Europa dos séculos XIV-XV, que
tiraban proxectís de pedra, desde a terra ou o mar. Temos outro relato oral no
preito Tabera-Fonseca de como Pedro Madruga, na súa guerra particular con
Fonseca logo da revolta irmandiña, tomou con bombardas desde unha galera e unha
nao a fortaleza de Palmeira (Santa Uxía
de Ribeira) da Igrexa de Santiago, situada xustamente fronte da Lanzada, na
outra banda da ría de Arousa[147].
Rematando a continuación da Lanzada co outro obstáculo fortificado que lle
impedía dominar as entradas nas rías de Pontevedra e Arousa. Todo gracias o seu
dominio do mar é da pólvora para usos militares, que polo de agora non temos
documentado por parte da Santa Irmandade, aínda que si por parte de Fonseca que semella usar o mar máis que nada para o transporte de
tropas[148]. Todo sempre desde Pontevedra, porto de pescadores
e mareantes preparado para a guerra naval
que se facía naquel entón.
En
resume, o que empeza sendo un punto forte relativamente estable (algúns levaron
incluso a familia[149]) da irmandade na fronteira extrema
das rías dos portos aliados de Pontevedra e Arousa desde a "primeira irmandade
que derrocou fortalezas", pasa a ser,
por unha cuestión de honor e de poder (xente popular versus Don Pedro Madruga), unha inédita
tradición irmandiña sobre os heroes da Lanzada igual que foi, en
A
diferencia reside en que memoria de Juan Garçia e os peóns, labradores e
pescadores, resistentes ata a morte na Lanzada non prosperou na tradición oral
maioritariamente favorable ós irmandiños
porque esta se baseou en victorias máis que en derrotas: co paso dos
anos esqueceron o que tivera de negativo a grande revolta de 1467-1469, de
xeito inconsciente pero tamén consciente, esporeados polo choque coa tradición
oral minoritaria dos populares que se arrimaron os señores nas décadas
posteriores.
Tampouco
tiveron os irmandiños, nos tempos que seguiron a revolta, un pequeno glosador
como Lopo Mariño de Lobeira que glorificase na súa defensa sen sangue de
Pontevedra, e menos un cantor - historiador como Juan Rodríguez de Padrón que
os inmortalizase na escrita como a Gómez Pazos de Probén e os demais inmolados
aínda que innominados- no castelo Tenorio 6 ou 7 anos despois que A Lanzada,
polo mesmo Pedro Madruga coas mesmas mañas de "mal cabaleiro"[151].
Se
cadra foi mellor así, e tiñan razón os irmandiños e seus sucesores en basear a
tradición irmandiña nos feitos positivos. ¿Que pasaría se o romanticismo de
Vicetto lle levara a construír en base á "masacre da Lanzada" o mito dos
"últimos irmandiños" ó xeito dun medieval Monte Medulio[152]?
Que esqueceriamos o que tivo de triunfo histórico a grande revolta da xente
común do Reino de Galicia, tanto subxectiva como obxectivamente. Nin sequera
Pedro Madruga, modelo galego de cabaleiro cruel pero home astuto[153],
organizou a represión contra os irmandiños nos seus señoríos, nin cando ocupou
Pontevedra na guerra contra Fonseca. Polo que sabemos, os dirixentes irmandiños
morreron de vellos, en xeneral, cousa que non permitiu o Conde de Camiña coas
cabezas dos pequenos liñaxes que lle estorbaban, para o cal aproveitou
obviamente as súas victorias militares, como se pode verificar no
anti-nobiliario de Aponte: Descendencia
de los Pazos de Probén.
Ó
mesmo tempo compre, claro está, combater o posible mito da fazaña de Pedro
Madruga na Lanzada. Precisamos para iso volver ós informantes máis próximos,
por razóns temporais, xeográficas e/ou familiares, ós irmandiños da Lanzada: o
labrador Alonso de Sontallo, algo contrario, que vivía o pé da torre; e o
pescador de Vilanova a Arousa Juan Goldrino, algo favorable, cuxo sogro fora un
dos soldados irmandiños da Lanzada. Os aspectos que aportan discordantes co
discurso pro - Madruga de Pedro Brión, afectan a tres temas: o papel de Fonseca
no cerco, o alcance da vinganza de Madruga e o derrocamento posterior da torre.
O
do Grove, que tiña na súa contra non ser unha testemuña directa, sitúa
estrañamente a Tristán de Montenegro,
Pedrares de Aldao e outros "que
bebian con el dicho señor Patriarca", xunto a Pedro Madruga no intre de asaltar
á Lanzada irmandiña[154].
Por contra o pescador Goldrino, xenro do
irmandiño que se metera coa súa muller
na Lanzada, dinos que, logo de ver a fortaleza tomada e derrocada por Madruga,
andando "el testigo en un barco a pescar cabe de la dicha torre e que otro dia
por la mañana el arçobispo de Santiago enbiara gente de Pontevedra en unos
trincados[155] para socorrer a los de
la dicha fortaleza e que ya hallaran la dicha torre e fortaleza derrocada e
desecha como dicho tiene", engadindo que "el dicho Pedro Álvarez fuyera"[156]:
algo moi propio dun favorable ós irmandiños. Resultan pois datos
contradictorios, Tristán de Montenegro (anos despois tamén caído nas más de
Madruga[157]) será o alcaide de
Pontevedra posto por Fonseca, en 1470[158],
despois de chegar a un acordo cos concellos irmandiños de Santiago e
Pontevedra, e Pedrares de Aldao un cabaleiro tránsfuga que estivo, sucesiva e
alternativamente coa irmandade, Fonseca, Sueiro Gómez e Pedro Madruga.
A
cuestión de fondo, o enfrontamento irmandiños-Madruga na Lanzada, non cambia se
tivo lugar no breve tempo en que Fonseca, a mediados de 1469, estando cercando
Pontevedra puido hipoteticamente prestoulle ós seus cabaleiros máis valiosos
como Tristán de Montenegro e Pedrares de Aldao a Don Pedro para resolver o seu
problema de Madruga na Lanzada, que por riba era do mesmo arcebispo non de
Soutomaior. O máis probable é que episodio acontecera, ó igual que a citada
toma por mar da Palmeira[159],
nun tempo despois de que Fonseca se desconcertara con Madruga polos 50.000 mrs.
de marras, antes incluso da
confederación nobiliaria que os cabaleiros constitúen en todo o Reino (3 de
novembro de 1470) contra o arcebispo Fonseca, a Marquesa de Astorga (cuñada do
irmandiño Pedro Osorio) e as irmandades, coa acusación principal dirixida cotra
Fonseca por ter "comenzado nuevamente
levantarlos [os pobos] en hermandad para los destruir e ocupar las casas e
fasiendas de los sobredichos caballeros e fidalgos". Entre os confederados
anti-irmandiños , e agora anti-Fonseca,
estaban, ademais o Conde de Lemos, Sancho de Ulloa, Juan de Zúñiga,
López Sánchez de Moscoso, Diego de Andrade, Sueiro Gómez de Soutomaior, Pedro
Madruga e Diego de Lemos (que cambiara de bando)[160].
No
tocante á vinganza contra os resistentes da Lanzada, o testemuño ocular de
Goldrino, que tivera ó seu sogro dentro
e polo tanto sabía de que falaba, infórmanos soamente que Pedro Madruga os
"debaratara" e roubara, sen aludir ós aforcamentos e ás mortes a lanzadas de
todos eles[161]. O terceiro testemuño directo do labrador
Sontallo que vivía preto da Lanzada bota máis luz sobre a dimensión do
desbaratamento: "entraran con los de la dicha hermandad e mataran muchos de
ellos e los hecharan de alli e derrocaran la dicha fortaleza"[162].
Quérese dicir que Madruga non matara a todos os defensores, como teimaba o seu
admirador do Grove, Pedro Brión, que curiosamente non confirma que, logo de
tomada, a Lanzada fora derrocada polo
mesmo Madruga aparte do dano producido polas bombardas- senón por
Fonseca-Patriarca que lle dera o encargo a un escudeiro de Noia, Jorge Pérez,
para que "derrocase la dicha torre"[163],
da que hoxe queda un resto da famosa vara de casa (torre) de argamasa.
As
testemuñas máis directas non confirman,
xa que logo, o que di o bastante contrario, e moi indirecto nos seus
testemuño, o grovense Brión, que Fonseca
axudara a Madruga na toma da Lanzada, todo o contrario, tentou salvalos,
nin que Madruga matara a tódolos resistentes, pois parte dos 7-8 defensores
simplemente se foron de alí, nin que Madruga derrocara a fortaleza, xa que foi
recuperada por Fonseca coa xente fonseca-irmandiña de que levou nos trincados e
logo derrocada por innecesaria. En fin, así se escrebe a historia,
diversamente.
* Transcrición, revisada e ampliada polo autor, da
conferencia "Os irmandiños de Galicia. A revolta en Pontevedra" dictada en
Pontevedra o 27 de agosto de 2004, no ciclo de conferencias Galiza no século XV. Os irmandiños no seu
contexto histórico, organizado na Casa das Campás polo Concello de Pontevedra
con motivo da conmemoración anual da concesión á vila, en 1467, da Feira Franca
por parte de Henrique IV (audio disponible en https://www.h-debate.com/cbarros/spanish/audio.htm).
[1] No intre de revisar este texto (abril
2006) temos xa datos que indican un certo cambio de situación, no tocante ó
tema irmandiño e outros relacionados coa historia de Galicia, como consecuencia
da nova Xunta de Galicia saída das eleccións de 2005.
[2] Gústanos dicir que a revolta dos
irmandiños é a nosa Revolución Francesa, pese ós seus diferentes contextos históricos, véxase
"Search-for-justice
mentality in social revolts (Middle and Modern Ages)", International
Conference "Justice/Violence/Hegemony", The Berlin Institute of
Critical Theory (INKRIT)-Freien Universität Berlin. Berlín, 1-4 de xuño de 2000
(dispoñible así mesmo en castelán, https://www.h-debate.com/cbarros/spanish/articulos/historia_medieval/berlin.htm).
[3] Véxase "Cómo construye su objeto la
historiografía: los irmandiños de Galicia", Hispania, nº 175, 1990,
pp. 841-866.
[4]
"Nada há de mais absurdo do que confundir a língua com a nacionalidade.
Mas não o seria menos negar o seu papel na cristalização das consciências
nacionais", citado en "A base
material e histórica da nación en Marx e Engels", Dende Galicia: Marx.
Homenaxe a Marx no 1º centenario da súa morte, A Coruña, 1985, p. 157.
[5] ídem,
p. 151.
[6] ¡Viva El-Rei! Ensaios medievais,
Vigo, 1996, pp. 130-133.
[7] ídem,
p. 149.
[8] Demos a coñecer catro anos despois esta
revolta de mediados do século XV en A mentalidade xusticieira dos
irmandiños, Vigo, 1988, pp. 44, 84 (Mentalidad justiciera de los
irmandiños, Madrid, 1990, pp. 32, 82).
[9] Poñéremolo en castelán porque así vén nas
probanzas do preito arbitral entre os dous arcebispos, cumpría con todo facer a
traducción inversa, as testemuñas contestaban polo regular en galego que,
asemade, os escribáns pasaban ó castelán.
[10] Ángel RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, Las
fortalezas de la Mitra compostelana y los "irmandiños". Pleito
Tabera-Fonseca, Pontevedra, 1984, pp. 286, 297, 307, 320, 340, 344,
353, 358, 383, 389, 394.
[11] ídem, pp. 265-266.
[12] O liderado de Pontevedra nesta
"primeira irmandade" veuse favorecido pola constante ligazón do seu barrio de
pescadores cos portos das rías de Pontevedra, O Salnés e incluso O Morrazo, cuxos
pescadores tiñan a obriga de levaren o peixe capturado á Moureira para salgar e
vender, Elisa FERREIRA, Galicia en el comercio
marítimo medieval, A Coruña, 1988, p. 133.
[13] Mentalidad
justiciera de los irmandiños, p. 82.
[14] Libro do Concello de Pontevedra
(1431-1463), Pontevedra,
1989, p. 201.
[15] O
libro do concello non é unha crónica dos acontecementos, que poden ou non verse
reflexados nel, se ben silencios ou mencións indirectas poden ser
significativos, como no caso que nos ocupa, tamén a ausencia total de
referencias á rebelión xeral da Terra de Santiago contra Rodrigo de Luna na
documentación 1458-1460.
[16] Un pescador de Pontevedra, Ruy de
Fontaiña, que citaremos máis veces e unha das poucas testemuñas que viron esta
revolta de 1451 conta, como finalmente se tranquilizaron, sen máis: "siendo
este testigo mochacho pequeño hes acordado que vio andar en la villa de
Pontevedra e sus comarcas las gentes comunes della rebuelta e dezian que heran
contra los caballeros para defenderse dellos resçibian agrabio y ansi
andobieran alterados algun tiempo contra ellos y despues se asosegaran",
Pleito Tabera-Fonseca, p. 394.
[17] Libro
do Concello de Pontevedra (1431-1463), p. 202.
[18] Véxase a nota 16.
[19] Trátase dunha imposición que forma parte
da reacción señorial que segue a toda revolta éxitosa, para nada é o caso do
acordo de 1469 entre o arcebispo Fonseca e concellos de Santiago, Pontevedra e
outras vilas, de volver á xurisdicción arcebispal sobre a base de respectar Fonseca os usos e
costumes urbanos e de non reedificar os castelos derrubados en toda a Terra de
Santiago.
[20] Libro do Concello de Pontevedra (1431-1463), p. 203.
[21] Véxase a nota 16.
[22] Tardará dez e seis anos en levantarse de
novo Pontevedra en armas coas mesmas
características que en 1451, pero aumentando a mobilización militar e o número
de fortalezas derrubadas (dez en 1467).
[24] Libro do Concello de Pontevedra (1431-1463), pp. 206-209.
[25] Antonio LÓPEZ FERREIRO, Historia de la Santa A.
M. Iglesia de Santiago de Compostela, vol. VII [1904], Santiago, 1983, p. 120 (Apéndice).
[26] ídem, pp. 229-230.
[27] Libro do Concello de Pontevedra (1431-1463), pp. 219-222.
[28] ídem, pp. 225-227.
[29] O xefe dos Osorios e Conde de Trastámara
morre o 1 de xuño de 1461 un ano despois que seu adversario Rodrigo de Luna,
ambos en estrañas circunstancias, "yerbas venenosas" , no caso de Álvarez
Osorio, segundo Antonio LÓPEZ FERREIRO, op.
cit., p. 245.
[30] ídem,
pp. 244-245
[31] Pleito Tabera-Fonseca, pp. 320,
344, 358; as testemuñas ratifican dúas das
tres fortalezas da Igrexa que viñan na pregunta (op. cit., p. 266), engadindo outras dúas dos Moscoso, pero non
confirman o castelo de Melide, polo cal non o consideramos, salvo que aparezan
novos datos, en todo caso estaba demasiado lonxe do escenario da revolta dos
portos, foi derrocado con todo en 1467.
[32] Igual fixera a revolta "irmandiña" en 1431 de Ferrol, Pontedeume e Vilalba que, segundo Fernán Pérez de Guzmán, mesmo tentou tomar Santiago, Crónica de Juan II, BAE, nº 68, p. 493.
[33] Os derrocamentos de 1451 foron
probablemente parciais, os informantes dinos (Pleito Tabera-Fonseca, p.
266) que "çercaron las dichas fortalezas de Oeste y el castillo de Montes
y
las de que començaron a derrocar"; a diferencia de cando falan da revolta de
1467, entón porfían en dicir que a irmandade (definitiva) non deixou pedra
sobre pedra.
[34] Esta segunda vez foi a irmandade de
Santiago, como era lóxico quen derrocou
Oeste e Altamira (Castro de Montes seguía sendo cousa dos portos), axudando a
irmandade de Pontevedra-Arousa ós
compostelanos a derrocar a Rocha Blanca de Padrón, podendo así adicarse a botar
abaixo as fortalezas de Álvaro de Soutomaior e Sueiro de Soutomaior, seus inimigos
cabaleirescos máis directo cara 1467.
[35] Denominación baixomedieval documentada en
Pontevedra en 1440, Libro do Concello de
Pontevedra (1431-1463), Pontevedra, 1989, p. 150.
[36] Pleito Tabera-Fonseca, p. 353.
[37] Hoxe
é Santa Olalla (cultismo) de Oza, Teo.
[38] Pleito Tabera-Fonseca, p. 297.
[39] ídem, p. 344.
[40] ídem, p. 307.
[41] ídem, p. 286.
[42] ídem, p. 213.
[43] A memoria de 1451 foi revalorizada pola xeración
de 1467 por contraste coas irmandades frustradas de 1454-1461, chegando ó
limite das tradicións orais en 1526-1527 polo impulso exitoso da grande revolta
de 1467-1469, debedora das ensinanzas dos portos do mar das Rías Baixas
difundidas, probablemente, no resto de Galicia por medio de Santiago de
Compostela.
[44] Mentalidad justiciera de los
irmandiños, pp. 82 ss.
[45] Pleito Tabera-Fonseca, p. 231.
[46] Véxase "As orixes medievais da Xunta de
Galicia", O poder na historia de Galicia,
VII Semana Galega de Historia, Santiago, Asociación Galega de Historiadores,
1999, pp. 73-83.
[47] Os irmandiños de Pontevedra non deixan
pasar, en
[48] Xosé Manuel SOUTO, "El Camino portugués y
el Eje Atlántico", Los Caminos de
Santiago y el territorio, Actas del
Congreso Internacional de Geografía, Santiago, 1993, pp. 725-753.
[49] Véxase "La revuelta de los
irmandiños. Los gorriones corren tras los halcones", Historia de
Galicia, fascículo nº 24, Vigo, 1991, p. 443 (así mesmo en www.cbarros.com).
[50] ídem, p. 451.
[51] Mentalidad justiciera de los
irmandiños, pp. 64-80; ¡Viva
El-Rei! Ensaios medievais, pp. 223-233.
[52] O
apoio da Santa Irmandade do Reino de Galicia ó rei Henrique IV foi de
retagarda, máis político que directamente militar, socialmente neutralizador dunha
nobreza galega que lle era maiormente contraria e que os irmandiños deixaran
sen vasalos, nin fortalezas nin exércitos.
[53] ¡Viva El-Rei! Ensaios medievais,
pp. 223-233.
[54] Ídem,
pp. 267-269.
[55] O que supón coincidencia de emisarios
destes concellos maiormente mariñeiros perante El-Rei.
[56]
O privilexio irmandiño
de Neda, tan lexítimo e veraz como os restantes, non chegou a funcionar, sendo
simbolicamente confirmado en 1746 por Fernando VI, Elisa FERREIRA, Galicia en el comercio marítimo medieval, pp. 82-83.
[57]
Motivo tamén da celebración dunha festa medieval, desde 1998, como a
de Pontevedra.
[58] Probablemente participou na xestión o
propio Joan Branco, escribán que coñecía persoalmente a El-Rei, pois dous anos
antes representara a Galicia nas Cortes de Salamanca, recuperando
momentaneamente o voto en Cortes e demandando en nome de Betanzos a ampliación
da irmandade a Galicia, onde chegou a
ser o seu líder máis significado, Revuelta
de los irmandiños. Los gorriones corren tras los halcones, pp. 443, 451, 459.
[59] ídem,
p. 443.
[60] Razón de ser da festa medieval cuxa 5ª
edición xustifica este texto.
[61] Copia no Museo de Pontevedra, col.
Sampedro, caixa 30-B; publ. Enrique FERNÁNDEZ VILLAMIL, Privilegios reales del Museo de Pontevedra, Pontevedra, 1942, pp.
155-158; dispoñible en https://www.feirafranca.org/.
[62] Libro
do Concello de Pontevedra (1431-1463), pp. 222-225.
[63]
Apoio que foi recíproco, vimos máis enriba como Pontevedra deixou abondo
de apoiar, entre 1458 e 1461, ós seus irmáns de Santiago, Noia e Muros,
rebeldes contra o arcebispo Rodrigo de Luna, porque Hernrique IV sostía a súa
causa (perdida): en 1467 chegou a hora do premio.
[64] Coidamos que en febreiro do
[65] AHDS, leg. 21, fol. 142-143; véxase tamén
a nota ¡Error! Marcador no definido..
[66] Foi, polo tanto, un grande acerto historiográfico xuntar feira franca e
revolta irmandiña, pola parte do Concello, nesta V edición da festa medieval de
Pontevedra.
[67] A historiografía tradicional
denominou "mercedes enriqueñas" as
concesións xurisdiccionais á alta nobreza do primeiro rei da Casa Trastámara, Henrique
II, logo da súa victoria en 1369 contra Pedro I, quen tivo o sostén da maior
parte do reino de Galicia, empezando
polas cidades: un século despois o sentido das mercés de Henrique IV invértese
claramente.
[68] Véxase "O día dos irmandiños" no apartado
de "Efemérides" de A Voz de Galicia,
o 25 de abril de 2006.
[69] O triunfo da Santa Irmandade do Reino de
Galicia supón, entre outras cousas, a fundación histórica da Xunta de Galicia,
a primeira experiencia de autogoberno galego (daquela, en nome do Rei,
naturalmente), véxase As orixes medievais
da Xunta de Galicia en www.cbarros.com.
[70]A
mentalidade xusticieira dos irmandiños, p. 103; Mentalidad justiciera de los irmandiños, pp. 106-107.
[71] O 15 de maio aínda estaban derrubando
castelos no Ribeiro, con persistentes posicións favorables e contrarias entre
os membros do concello, ibídem.
[72] Pleito Tabera-Fonseca, p. 383.
[73] ibídem.
[74] De aí que cando o cóengo
"forzosamente" irmandiño escoita o pregón, apresurase ir ó notario porque
tocaba ir sen dilacións ó Castelo Ramiro, todo no mesmo día, publ. Xesús FERRO
COUSELO, A vida e a fala dos devanceiros, I, Ourense, 1967, p. 375.
[75] Pleito Tabera-Fonseca, p. 383.
[76] Os armeiros
pontevedreses fixeran popular no século XV unha sorte de escudos de medio corpo
chamados "de Pontevedra", José ARMAS, Pontevedra
en los siglos XII a XV. Configuración y
desarrollo de una villa marinera en la Galicia medieval, Pontevedra,
1992, p. 167.
[77] As armas viñan de Valencia, Vizcaya e
outros portos, onde se levaban tamén a reparar, sendo especialmente activos
como intermediarios os barbeiros de Pontevedra, Elisa FERREIRA, Galicia
en el comercio marítimo medieval, pp. 211-212.
[78] Pleito Tabera-Fonseca, p. 532.
[79] ídem, pp. 526, 527.
[80] Na Coroa de Castela as
irmandades axustizaban cravando frechas de béstas ("ballestas") no
corpos do malfeitores, como no martirio de
San Sebastián: os irmandiños asetearon, por exemplo, a un delincuente
que colleron roubando unha pescada no mercado de Santiago, dise no preito
Tabera-Fonseca.
[81] O outro símbolo son as bandeiras brancas que levaban como mortallas ou sudarios, véxase Mentalidad y revuelta en la Galicia irmandiña: favorables y contrarios, Santiago de Compostela, 1989.
[82] Pleito Tabera-Fonseca, p. 532.
[83] Relación de las casas antiguas del Reino de Galicia, p. 223; o que podría
cadrar cos cinco mil de Fernando de Colón cara 1517-1523, sempre que foran
habitantes, contando mulleres e nenos,
Javier RUIZ ALMANSA, La población de
Galicia, 1500-1945, según los documentos estadísticos y descriptivos de cada
época, vol. I, Madrid, 1948, p. 37.
[84] Relación de las casas antiguas del Reino de Galicia, pp. 238, 243.
[85] Non sempre precisaban tomar as fortalezas
ó asalto: moitas rendíanse de seu á Santa Irmandade ou xa estaban nas mans
desta desde antes de comezaren as demolicións.
[86] Pleito Tabera-Fonseca, p. 399.
[87] ídem, p. 395.
[88] íbídem.
[89] Sucederalle logo, daquela maneira reconquistando
pola forza o señorío en mans irmandiñas-,
Pedro Álvarez de Soutomaior, Pedro Madruga.
[90] O concello elexía regularmente dous
alcaldes por ano, no caso da irmandade deberían nomear cando menos tres por
ano, porque temos oito alcaldes irmandiños no noso listado para os anos
1467-1469.
[91] Libro
do Concello de Pontevedra (1431-1463), p. 187.
[92] Un Álvaro Afonso aparece como alcalde do
concello, en 1460, ídem, p. 225; outro Álvaro Afonso é o mariñeiro que aparece de
primeiro, en 1459, na lista da nao de O Pancho da Moureira, Elisa FERREIRA, Fuentes para la exportación gallega de la segunda mitad de siglo
XV: el peatge de mar de Valencia,
Santiago, 1984, pp.37, 115.
[93] Libro
do Concello de Pontevedra (1431-1463, p. 221.
[94] ídem, p. 176.
[95] Atopamos un Joan Cabaneiro,
mareante, en 1433, Minutario notarial de
Pontevedra (1433-1435), Santiago, 1992, p. 60; e, com maior probabilidade,
un Johan Peres Cabaneiro, embarcado como mariñeiro nunha nao de Pontevedra, en
1494, Fuentes para la exportación gallega
de la segunda mitad de siglo XV, pp. 47, 237.
[96] Libro
do Concello de Pontevedra (1431-1463, pp. 214, 216.
[97] Propusemos na conferencia que, nestes celebrados tempos de recuperación da
memoria histórica, a vila e concello de Pontevedra debería lembrar nas súas
rúas os nomes desta ducia de "grandes homes" irmandiños.
[98] O exemplo contrario é Santiago de
Compostela onde os cambiadores xogarán un sinalado papel, dándose ademais unha
maior coincidencia entre os dirixentes do concello e os dirixentes da
irmandade.
[99] En todo caso, fáltanos por localizar
profesionalmente os números 2 e 3 do listado.
[100] Tal vez explicable pola actitude remisa
do concello despois da irmandade de 1451.
[101] Existe a posibilidade (véxase a nota 92) de que o alcalde irmandiño Álvaro Afonso Jacob sexa,
ou fora, ó mesmo tempo, alcalde do concello.
[102] Salientemos o caso do Gómez Barbeiro,
vinte e tres anos atrás un "simple" criado e agora alcalde da Santa Irmandade;
probablemente deixara xa de servir a outro barbeiro; de seguro que a súa
presencia na dirección irmandiña contribuíu, de haber necesidade, á provisión
de armas (véxase a nota 77).
[103] Unha situación distinta é a de Ourense:
por un lado está o procurador do común, Nuno Dousende, escudeiro e alcalde
maior da Santa Irmandade na cidade e a provincia (diocese), que leva a
iniciativa co apoio da "sociedade civil"; polo outro, os tamén dirixentes irmandiños, Gonçalvo Rodrigues dOlveda,
mercador, e Pedro Lopes da Barreira, escudeiro, que actúan ó principio e ó final
da revolta como contrapunto conservador, Mentalidad justiciera de los
irmandiños, pp. 51, 226-229, 262-263.
[104] Seguido do pescador Pedro García de
Cangas, do barbeiro Gómez é de Afonso Mouriño; o feito de que o mareante Pancho
e o pescador Pedro, sexan alcaldes e tamén deputados (igual que Mouriño),
confirma que tiñan a confianza popular, e doutra banda o peso da xente do mar
na revolta de Pontevedra.
[105] Propietario como xa anotamos (véxase a
nota 92) dunha nao que consta levando peixe a Valencia en
1459.
[106] Pleito Tabera-Fonseca, p. 530.
[107] Mentalidad justiciera de los
irmandiños, pp. 232-233.
[108] Véxase a nota 12.
[109] Conservase a casa familiar dos Mariño de
Lobeira no nº 6 da rúa César Boente, Inventario
Pazos y Torres. 7. Pontevedra y Tierra
de Montes, Vigo, 1985, p. 359.
[110] Ó revés que nos nobiliarios, a tradición
oral favorable deixa nun evidente segundo plano a participación de cabaleiros e
fidalgos na revolta irmandiña, sendo así que o notario Joan Branco de Betanzos,
alcalde, deputado e capitán xeral da irmandade, resulta o máis citado
espontaneamente nas probanzas, por riba dos afamados capitáns cabaleirescos
Alonso de Lanzós, Diego de Lemos e Pedro
Osorio, "La revuelta de los
irmandiños. Los gorriones corren tras los halcones", Historia de
Galicia, fascículo nº 24, p. 459.
[111] Soamente unha testemuña, o notario pontevedrés Afonso Fruitoso, cita a Mariño de Lobeira, entre os dirigentes irmandiños, Pleito Tabera-Fonseca, p. 404.
[112] MP Colección Sampedro, Caixa 11, Carta
Executoria Mariño de Lobera, fol. 1-2, 10-11.
[113] A súa irmá Sancha Mariño de Lobeira fica
como herdeira universal da súa nai Elvira de Valadares, ídem, fol. 1-2.
[114] Puxemos como exemplo de cabaleiro agraviado a Alonso de Lanzós en Mentalidad justiciera de los irmandiños, pp. 229-236.
[115] O irmán do noso capitán irmandiño, Pedro
Álvarez de Valadares, foi asasinado polo señor de Sobroso, Diego Sarmiento,
quen a súa vez foi degolado por Pedro Madruga, Relación de las casas
antiguas del Reino de Galicia, p. 221; véxase a nota 112.
[116] MP Col. Sanpedro, Caixa 81-1.
[117] Relación de las casas antiguas del Reino de Galicia, p. 223.
[118] "La revuelta de los irmandiños. Los gorriones corren tras los halcones", p. 454.
[119] Véxase así mesmo a nota 148.
[120] Relación de las casas antiguas del Reino
de Galicia, p. 223.
[121] Aponte e Gándara cadran na súa mentalidade
social de clase pero discrepan sobre a valoración da nobreza da época, verémolo
axiña.
[122] Enfrontamentos á campo aberto, ou arredor
dos castros (Framela, Gondían), que cómpre recoñecer non chegarían a nós, e
nada saberíamos deles, se non fora por las fontes nobiliarias contrarias.
[123] Véxase a nota 130.
[124] Esta nostalxia pola nobreza feudal
perdida, asumindo paradoxalmente os seus aspectos máis salvaxes encarnados en
Pedro Madruga, non é maioritaria na tradición nobiliaria galega (véxanse as
notas seguintes) e aínda menos na castelá, que non perdoará a Pedro Álvarez de
Soutomaior ter defendido a Afonso V e a Beltranexa contra os Reis Católicos na
guerra 1474-1979 pola sucesión de Henrique IV na Coroa de Castela, Felipe de la GÁNDARA, Armas
y triunfos. Hechos heróicos de los hijos
de Galicia, Madrid, 1662,
pp. 389 ss.
[125] Relación de las casas antiguas del
Reino de Galicia, p. 106.
[126] ídem, p. 223.
[127] Ó
contrario da pequena e media nobreza
que fai bandeira ó longo do século XV dos valores cabaleirescos sustentando a
Santa Irmandade e/ou enfrontándose á brutalidade e avaricia de poder da nobreza
tardofeudal tipo Pedro Madruga, "Cómo vive el modelo caballeresco la
hidalguía gallega bajomedieval: los Pazos de Probén", Galicia en la Edad Media, Madrid, 1990, pp. 231-246.
[128] MP, Colección Sampedro, Caixa 7; o propio
Sampedro deixou una nota sobre Lopo: "Capitán de las fuerzas de Pontevedra
contra Pedro Álvarez de Soutomaior,
[129] Con
seguridade xuntouse aquí a tradición
familiar dos Mariño de Lobeira, activa no século XVI (nun contexto favorable
como veremos na próxima nota), coa necesidade do glosador do seu nobiliario de
responder as acusacións contra Lopo Pérez vertidas no Recuento
de las casas antiguas del Reino de Galicia, escrito cara 1530, que o
glosador non cita pero semella coñecer.
[130] A memoria pro-irmandiña dos Mariño de
Lobeira cadra con outras memorias familiares das casas solariegas
sinaladamente a Descendencia de los Paços
de Probén (1587) de Juan de Ocampo-
que seguiron, na década dos anos
[131] Relación de las casas antiguas del Reino de Galicia, p. 224.
[132] ídem, p. 226
[133] Pleito Tabera-Fonseca, p. 397.
[134] íbidem.
[135] Véxase a nota 65.
[136] Un
pescador de Vilanova de Arousa declara: "podra haber sesenta años poco mas o
menos que yendo el testigo con su padre a Sancta Maria de Lançada la bido [a
torre] pasando por cabe della
no
bebia nadie en ella", Pleito
Tabera-Fonseca, p. 217.
[137] ídem, p. 211.
[138] ídem, p. 220.
[139] Os pescadores e labradores da bisbarra de
Pontevedra estaban dalgunha forma vinculados a Santa Irmandade da cidade -o mesmo
que en Santiago de Compostela e outras vilas- polo que participan con eles nos
asaltos ós castelos, defenden cos cidadáns Pontevedra fronte a Madruga ante ou
encárganse de facer un baluarte na Lanzada en contacto con Pontevedra.
[140] Pedro Brión do Grove, distingue na mesma
declaración que cando entraron os irmandiños para fortificar A Lanzada eran 20 ou 30 pero logo,
cando os ataca Madruga, estaban dentro
gardándoa soamente 7 ou 8, Pleito
Tabera-Fonseca, p. 211.
[141] "Cómo vive el modelo caballeresco la hidalguía gallega bajomedieval: los Pazos de Probén", p. 242.
[142] ídem, p. 206.
[143] ídem, p. 217.
[144] ídem, p. 211.
[145] O máis seguro é que foran tamén dous os finalmente mortos da irmandade no primeiro combate: o número é importante para entender a aplicación cabaleiresca do "ollo por ollo".
[146] Pleito Tabera-Fonseca, p. 201
[147] ídem, p. 221.
[148] Veremos logo que Fonseca enviará desde Pontevedra uns barcos trincados a socorrer ós da Lanzada e, máis adiante, 400 ou 500 homes nunha galera e uns trincados dirixidos por Tristán de Montenegro para recuperaren o castelo do Penço en Vigo ocupado por Madruga, ídem, pp. 514-515.
[149] Juan Goldrino, pescador de Vilanova de
Arousa, testemuña favorable, di que entre os 6 ou 7 da Lanzada estaba "un
suegro deste testigo y su mujer", engadindo algo que tal vez non diría un
seguidor popular de Madruga, pois declara que cando os desbaratou "robara a
algunos", ídem, p. 206.
[150] Véxase o que di o Conde de Lemos en
"Cómo vive el modelo caballeresco la hidalguía gallega bajomedieval: los
Pazos de Probén", p. 239.
[151] ídem, pp. 234-241.
[152] A idea da revolta irmandiña como unha
"grande desfeita" que pasou de Aponte á historiografía galeguista a través de
Vicetto, veríase reforzada co mito dun Medulio irmandiño, felizmente non puido ser
xa que a tradición oral, popular e contraria que transmitiu o episodio da
Lanzada estaba felizmente lonxe da tradición escrita, nobiliaria e contraria
que se reflexa o Recuento de Vasco de
Aponte.
[153] Salvo nos combates, naturalmente, pois
Pedro Madruga tiña por hábito castigar coa morte ós que collía prisioneiros,
incluso esaxerando os mortos e feridos causados, formaba parte do seu
"prestixio", sobre todo cando lle producían baixas entre os seus ou lle
interesaba desfacerse dun competidor.
[154] Pleito Tabera-Fonseca, p.
211
[155].O trincado era una barco grande de pesca
típico das rías, tirado por remos, con dúas proas e por veces una vela,
preparado para levar grades redes... ou xente armada, Galicia en el comercio marítimo medieval , pp. 266-268; véxase a nota 148.
[156]Pleito Tabera-Fonseca, p. 206
[157] Tristán de Montenegro morre intentando
tomar á fronte do exército de Fonseca as Torres de Pontevedra ocupadas, cara
1474-1479, polo Conde de Camiña, ídem,
pp. 387, 397, 411, 569.
[158] Pontevedra
en los siglos XII a XV, p. 297; Tristán xa fora alcalde das Torres de
Pontevedra, en nome de Fonseca, entre a primeira e segunda irmandade, véxase Libro
do Concello de Pontevedra (1431-1463), Pontevedra, 1989.
[159] As preguntas e as respostas sobre A
Lanzada e a Palmeira van sempre xuntas no preito Tabera-Fonseca, coa diferencia
de que no primeiro caso a irmandade leva a iniciativa, sendo os feitos
probablemente tamén anteriores; tal vez non estaba logo tan confundido Juan
Martínez el Viejo, un vasalo cambadés de Fonseca (80 anos, bastante favorable,
no proporciona datos moi precisos de
mentalidade) cando di que en "tienpo de
guerras", distinto do tempo da irmandade, "se acogiera en la Lanzada unos diez
o doze onbres de la tierra", e tamén en Palmeira , onde a xente da terra foran
cercados e matados por cabaleiros, Pleito
Tabera-Fonseca, p. 533.
[160] "La revuelta de los irmandiños. Los
gorriones corren tras los halcones", p. 455.
[161] Pleito Tabera-Fonseca, p. 206; véxase a nota 149.
[162]
ídem, p. 201
[163] ídem,
p. 211