Manuel Barros, obra e fonte*
Carlos Barros
Universidade de Santiago de
Compostela
Este
libro testemuñal vai ter, con independencia da motivación do autor, dous tipos
de lectores: 1) O lector curioso que busca rememorar e coñecer en modo
subxectivo, persoal, a vida da xente común e o impacto nela dos grandes feitos
desde a I Guerra Mundial ata a transición á democracia en España, un tempo de tránsito
conflictivo da vida rural á vida urbana, da aldea de Coruxo de principios de
século ó Vigo industrial dos anos 60 e
70. 2) O lector estudioso da historia social e da antropoloxía cultural e
social de Galicia que atopará nestas memorias, ademais de información sobre
acontecementos, estados de ánimo, sentimentos, sufrimentos, ilusións, liñas de
vida, un rico imaxinario emocional e popular..., mentalidades colectivas que
aínda hoxe se investigan ben pouco, por
veces co pretexto de falta da fontes directas: ofrecemos un fermoso exemplo no sentido
contrario. A forma narrativa de O rapas
da aldea facilita a lectura a un público extenso, pero tamén o seu uso
historiográfico para unha historia renovada das clases e dos movementos sociais
que introduza sinaladamente as mentalidades na temática a investigar, o que ten
excelentes e coñecidos precedentes (Past
and Present, History Workshop...)
pero aínda hoxe poucas aplicacións prácticas.
A
obra de Manuel Barros é por riba de todo orixinal (non copiou a ninguén), única
(non escribiu máis nada) e irrepetible: a
súa vida por escrito, desde que nace ata que se xubila no estaleiro, mellor
dito, a parte da súa existencia que considerou necesario, incluso urxente,
contar negro sobre branco. As memorias
de Manuel Barros como fonte histórica para o estudio do século XX terán
consonte avance o século XXI máis interese, polo feito mesmo da desaparición física
dos seus actores. Se cadra acordámonos tarde en recuperar de xeito público- esta
memoria histórica, o meu pai tería hoxe 90 años, quedan poucas posibilidades xa
de obter información directa da primeira metade do século XX[1],
memorias autobiográficas por escrito, ou historias de vida expostas oralmente, ausentes
polo regular da documentación histórica de uso habitual (administrativa, oficial, prensa, etc.) e
intencionalidade de continuo parcial[2].
Oxalá que este libro serva de pulo e exemplo para que outros traballadores escriban
as súas memorias. Se un rapas de aldea, logo peón especializado da construcción
naval, puido facelo, calquera debería poder seguir o seu exemplo, ¿non?; máis
aínda os que nos beneficiamos na segunda
metade do século pasado dunha mellor formación
escolar, cultural (no sentido libresco), incluso académica. Veremos se somos
quen[3].
Como se
fixo
Manolo
escribiu pola súa propia man nada menos que 873[4]
folios (30 ×21) entre xaneiro de 1983 e
novembro de 1987, cando tiña 64-69 anos, utilizando as típicas follas longas cuadriculadas.
-a fin de seguir ben mellor as liñas, como na escola- dos cadernos, que logo meteu en catro grandes carpetas azuis suxeitas
con gomas, fotocopiadas por nós e escaneadas posteriormente.
Certamente
foi suxestión miña[5] a idea do meu pai de poñer
por escrito a súa vida, aproveitando o tempo libre que lle deixaba a súa pre-xubilación
ós 58 anos, pero logo a verdade é que non seguín día a día ó seu labor, por
causa dos meus propios traballos, pero si que lle preguntaba cando íamos a
comer a súa casa, animándoo a retomalo cando o deixaba, recalcando en cada ocasión
a importancia de que un traballador coma el escribise as súas memorias[6]. Manuel comentáballe arreo as dúbidas,
e amosáballe os avances, a súa nora preferida, María Luz García Docampo, Marilus, que vía case tódolos días ó ir polo
serán a buscar a miña nai á nosa casa, tamén en Coia[7],
para dar o paseo. Mariluz foi páxina a páxina durante catro anos a confidente
do autor, sabía escoitalo e representaba ademais a cultura savante. De certo que comentaba por veces e lía o que ía facendo á Carme
Guimeráns (Mucha de nome familiar), miña nai, sostén principal desta trama, pero
non lle era suficiente á hora de meterse a escritor, precisaba a opinión da
alguén próximo con mais estudios. As informacións que manexamos sobre o proceso
de creación da obra son, polo tanto, da muller do seu fillo. Sobra dicir que a nosa
orientación foi sempre animalo a escribir na súa propia fala, como soubera
facelo, libremente en canto a temas (sen excluír as súas andanzas sexuais), sen
complexos e conscientes todos de que -en principio- tratábase dun asunto
familiar, non público.
Manuel
escribía a lapis porque dicía- "non sabía facelo a bolígrafo", para poder
borrar e reescribir enriba, cousa que non fixo demasiado segundo vemos no
manuscrito, que aparenta pulcro, sen engadidos nin tachas, como se fora escrito
dun tirón, tamén porque rompía con frecuencia as follas que lle saían mal e
volvía pacientemente a escribilas. A redacción de O rapas da aldea está sorprendentemente moi coidada, por moito que
non soubera Manuel como se escribían algunhas palabras ou como se empregaban os
signos de puntuación. Dicíalle moitas veces a Mariluz, "esto hai que labralo
moito", no sentido dunha revisión ulterior por alguén con maior coñecemento da
escrita galega, pero tiraba para adiante[8]. O texto ten poucas reiteracións, algunhas son
adrede, outras inevitables nunha obra tan extensa feita de memoria, seguindo
criterios secuenciais de transmisión oral e visual, como feitos dubidosamente
situados no tempo ou mal recordados[9].
Chama tamén a atención un claro fío narrativo que o autor xamais perde, cun
contido diferenciado cronolóxico e asemade temático, o que
facilitounos grandemente a clasificación final en capítulos para esta edición. Para non interromper esta coherencia da
escrita, Manuel renuncia de cotío a reintroducir cousas que esquecera no seu
momento, nas páxinas xa feitas, tampouco as interpolaba máis adiante, fóra de
contexto, fiel sempre ó plan que tiña na súa cabeza.
Cismaba
moito antes de escribir[10],
o enorme esforzo que fixo o noso traballador manual reconvertido en escritor novel
non se debeu soamente á dificultade da escritura de tantos folios sen estudios
axeitados nin experiencia previa -tampouco como lector de libros[11]-, senón e sobre todo porque tiña que
rememoralo todo, de xeito organizado, e logo pensar ben o que ía dicir e como poñelo
no papel, no cadro sempre dun plan xeral e doutro particular para cada apartado:
todo de memoria, sen esquemas, notas ou fichas
en soporte escrito[12].
Sen consultar a outras testemuñas dos mesmos feitos, moitos xa mortos, se
pensamos nos nacidos no período de entreguerras. Sen consultar documentos nin
libros que o puideran axudar, tanto para refrescar a memoria como encher
baleiros, obter datos complementarios, contrastar interpretacións, procurar
explicacións..., como para escribir mellor[13]. Improvisando sobre a marcha,
naturalmente, alongado unhas partes, reducindo outras, seleccionando sempre, dicindo
unhas cousas e esquecendo ou agachando puntualmente algunhas outras[14],
deixándose levar pola testa máis que por un lapis que dominaba moito menos que a
fala.
Cómpre
situar non seu contexto vital a envergadura do enorme e continuado traballo tan
distinto do que lle era habitual- que fixo Manuel Barros para escribir as súas longas
memorias: supoñía restar tempo ó lecer (jubilatio).
Os traballadores manuais, a diferencia se
cadra doutras profesións e actividades menos alienantes, viven a miúdo a
xubilación como unha liberación, despois
dun prolongado, as veces duro e pouco gratificante traballo mecánico[15],
durante máis de catro décadas, para os que empezaron de nenos despois da I
Guerra Mundial. Moitos como Manuel sabían ben organizar o ocio, mentres a saúde
o foi permitindo, facendo tódolos días o que non puideron facer casemente
durante a súa vida laboral. Entre ler a prensa (Faro de Vigo, cada día desde que volveu da guerra), escoitar os
partes e os partidos na radio (logo na TV), os paseos, as sagradas partidas de
dominó no club[16], os faladoiros na praza
das Travesas (na desembocadura da Avenida de Castelao) con outros traballadores
xubilados, e ademais atender a neta: non tiña un minuto libre. Abondo tiña con axudar
nas tarefas da casa (pasar a aspiradora, limpar cristais, "planchar", ir ó
hiper, segundo Mucha) ou arranxar algo que non funcionaba. Contrasta neste
panorama a dedicación diaria de media xornada[17],
1983-
Manuel
Barros non consagra ós anos 60 e 70 (capitais para o movemento obreiro e a
loita antifranquista) máis que 4 dos 21
capítulos[18] do seu libro, é dicir, 90
dos 873 folios do manuscrito final. A razón é individual (plan da obra),
xeracional (recambio) e práctica (cansazo). Temos para nós que, cando comeza a
contar o que pasa nos anos 60 o autor consideraba os seus obxectivos de vida
cumpridos, levaba xa escrito o 90 % dos seus recordos significativos, os que máis
lle interesaban: infancia, mocidade e primeira idade adulta; o límite sería a
folga do 62, cando relembra aquilo de "eu,
o rapaz da aldea, naquel entón tiña xa corenta e catro anos" (capítulo 18). Nese
intre, confesa que a folga lle sorprendeu, empeza a ter claro que entra en xogo
outra xeración na fábrica e na historia, a que pertencía ademais seu fillo. Recoñece no libro o seu
pasmo ante o estalido da folga en Barreras[19],
tardou en afacerse á idea de que era posible unha loita de masas contra a
dictadura, seino pola discusión que tivemos xustamente no hospital onde
convalecía. Entendía polo tanto que correspondía ós novos protagonistas contar
o que se fixo[20] neses anos decisivos a través das organizacións de CC. OO. e o Partido Comunista de España (PCG desde 1969), que tiveron
precisamente en Hijos de J. Barreras e Factorias Vulcano, as súas fortalezas
viguesas. Ademais, ¿non procurou case sempre "Barriños" manterse na retagarda,
nun segundo plano[21]?
Con
todo, meu pai puido escribir moito máis, por exemplo, da folga do 72 en cuxas actividades (paros, asembleas,
manifestacións) estivo presente e ben lúcido, sabémolo ben porque fixo de
asesor especial do seu fillo, naquel intre responsable do movemento obreiro na organización
do partido en Vigo. Era de esperar incluso que alongase un texto de intencións
tan autobiográficas ata o momento da escribir[22],
pero xa non serían as Memorias dun
traballador que rematan así: "Eu quedei todo cheo de rasón pola boa noticia
[que lle concederan a inutilidade absoluta], mirándome libre de ir a traballar
ó taller onde levaba 36 anos traballando, e non ter que morrer alí coas botas
postas. Sendo a miña retirada no ano
Tamén
conta, e moito, que pasadas as
setecentas follas escritas, cando a folga de 1962, tiña xa 69 anos e
sentíase canso. Bastante é que fixo un
derradeiro esforzo para terminar pasando rapidamente polos anos finais do
franquismo: suspendeu as partidas diarias de sobremesa no veciño Club de
Xubilados de Coia, para ter máis tempo para escribir e acabar antes. Informa
Mariluz, que foi a primeira en ler[23]
os 873 folios, levando catro as carpetas, unha a unha, do número 36 ó numero 54
da avenida Castelao, con grande mérito pola dificultade de lectura dun
manuscrito que non segue as convencións ortográficas. Pasados nos mesmos, depositarios
familiares das memorias, avatares diversos, incluído o cambio de domicilio de
Vigo a Santiago de Compostela, en 1992, pedinlle ó meu pai -sete anos despois
de rematadas- os orixinais, fixen copias
e unha primeira xestión nunha editorial, que non foi adiante[24]
pero motivou unha primeira revisión ortográfica e transcrición (1997) en Word
por parte Xosé Antonio Domínguez, historiador mozo da USC. Ata que, outra
década despois, a Fundación Dez de Marzo, toma a iniciativa desta edición, co
sostén da Consellería de Traballo da (nova) Xunta de Galicia, no contexto favorable
do actual movemento de recuperación da memoria
histórica.
Motivación
Na
familia de Manuel Barros nos preguntamos tamén que lle empurrou a cumprir -sen
que nada lle obrigara- este traballo, tan difícil para el, de escribir unhas memorias
extensas e complicadas, que lle estimulou a idear e porfiar tan magna obra.
Certamente Manolo era teimudo cando se propoñía un obxectivo, vese no seu
relato, empurrado por un fondo sentimento de orfandade e marxinación, pero eso non
chega como explicación, nin tampouco a miña "autoridade" de fillo comprometido e
sabido. Como todos os autores de memorias autobiográficas quería deixar
constancia escrita da súa vida, pero non sendo el alguén importante, coñecido
por un ou outro motivo¿a quen podía interesar? Non ten dúbida: á familia[25],
que Manolo sabía ben íamos valorar a historia escrita que lle pedíramos por
afecto, interese, mentalidade e ideoloxía, aínda que cometese faltas de
ortografía (unhas reais, outras supostas[26]).
A historia que Manuel tiña que contar, reforzaba a finalidade esencialmente familiar das memorias:
amosar como un rapas da aldea foi quen de construír desde a miseria máis
absoluta unha familia con casa de seu[27].
Cuestión aparte está a función liberadora que, para todos os escritores de
memorias, ten poñer por escrito a
determinada idade a propia vida, nunha sorte laica de balance final, máis
reivindicativa que penitencial.
Manolo
estaba orgulloso de nós (fillo, nora e neta) e quería ofrecernos un resultado de
vida para que nós estivesemos orgullosos del, así de simple é o motor que está
detrás da "estraña" teimosía deste heterodoxo escritor novel[28].
Anos despois de rematadas as memorias, nunha situación máis estable, desde o
punto de vista persoal, familiar e profesional, demandeille o texto manuscrito
para telo na nosa casa de Santiago, transcribilo e empezar a ver o da súa publicación,
a pesar do seu desinterese relativo. Falamos entón de que debiamos pensar nos
títulos do posible libro. O primeiro título decidido espontaneamente por Manuel,
en 1983, fóra, segundo puxo na primeira
páxina: "Memorias de un rapas da aldea de Coruxo -VIGO". Logo cando rematou de
escribir, en 1987, pon outro distinto nas portadas das carpetas que gardan as
"cuartillas" orixinais: "A vida dun rapas da aldea de paso polo planeta Terra";
que reflicte de novo a finalidade privada, a inxenuidade do vello traballador,
a ambición autobiográfica da obra e o sentido final de balance dunha vida de
loita e traballo que Manuel considera xa concluída exitosamente- cando "o
rapas da aldea" deixa de traballar "no taller de Barreras". De resultas a miña
demanda do material, diciamos, pensa outros tres títulos, onde volve á idea
inicial, por esta orde: "Memorias do meu pai Aldeano", "Memorias do Manoliño do
Rurral [sic]", "Memorias dun Rapas da Aldea". Inspirámonos en todos eles para decidir
o título definitivo do libro, pensando no lector alleo e procurando ser fiel ó
autor: O rapas da aldea. Memorias dun
traballador (1918-1976). A decisiva autodefinición
de Manuel Barros como "o rapas da aldea", a partir sobre todo da súa emigración
á cidade, puido inspirarse nominalmente no comezo do libro de Neira Vilas,
"Memorias do neno labrego" que ollou pero non leu[29].
O de chamar "memorias" ó que logo resultou máis ben unha autobiografía, estaba presente
desde o principio porque foi o que lle propuxen cando se xubilou, e así
denominamos sempre na casa ó que estaba facendo. A proposta nova de "Memorias
do meu pai Aldeano" é un lapsus que confirma para quen escribía, de seguido deuse conta que
podía entenderse que non era el o autor, rectifica sobre a marcha e pon os
outros dous títulos[30] onde o protagonista non é Manuel
como pai senón como "Manoliño" e "rapas da aldea". O que si é habitual no texto,
o uso da primeira persoa do singular[31],
non o pon na portada do libro que garda a distancia da terceira persoa apropiada
para súa proverbial modestia, carácter e mentalidade social.
O
dato empírico final sobre a motivación de Manuel Barros como escritor é que nolo
dixo, explicitamente, a cada un de nós en diversas ocasións. Recordo que unha das veces en que,
no comedor da súa casa gañada no polígono de Coia, el me dicía "para que van servir" as súas memorias, eu
porfiaba na súa transcendencia[32],
comentándolle incluso que se podían publicar, ría de tal maneira que debía
pensar que o tomaba por parvo, sentenciando: "esto queda para vós, para que a
nena as lea cando sexa maior", esa era a súa ilusión: iniciar unha memoria
familiar que continuara con Xiana. A derradeira vez que falamos das súas
memorias foi cando xa estaba enfermo do cancro (1997-1998), díxenlle con pesar que
non ía ver publicado o libro e respondeume que lle daba igual, e unha vez máis:
"esto queda para vós"[33].
Manolo era moi escéptico coa posible edición das memorias dun "rapas da aldea"
e traballador do montón coma el, tampouco parecía que lle apetecera demasiado, en
consonancia coa súa maneira de vivir escapando
sempre dos primeiros planos, aínda que coñecéndome non debía de excluílo
absolutamente: ¡deixou todo tan ben escrito! Temos para nós, polo tanto, que a Manoliño de Coruxo[34] lle gustaría saber que por fin publicamos
a súa vida, precisamente gracias a fundación das nosas CC. OO. de Galicia, cumprindo
ó cabo o seu encargo: "é para vós, facer o que queirades con elas".
Ideoloxía
O
meu pai, testemuña proletaria do chamado "pequeno século XX" que vai desde a
Revolución de Outubro e a caída do Muro de Berlín, foi un obreiro politicamente
consciente de ideoloxía comunista. Recordo unha primeira discusión con el, xa na
casa nova, a finais dos anos 50 ou principios dos anos 60, sobre una frase que el
repetía moito, "o que foi yunque ten que ser martillo [sic]", forma definitoria
para el da "dictadura do proletariado"[35],
que puido chegarlle a través de Ricardo, o seu contacto en Barreras co partido
nos anos 40, ou tal vez una elaboración propia da frase orixinal oída na
Pirenaica. A verdade é que orixinariamente dita expresión significaba outra
cousa. Trátase dun coñecido verso do poeta alemán Goethe sobre o dereito de
revolta ("Debes alzarte / vencer o sucumbir,/ triunfar o sufrir, /ser yunque o
martillo") que Jorge Dimitrov[36]
citou na súa defensa, e coa idea de reinvidicar unha fronte común contra o
fascismo[37], perante o tribunal nazi
de Liepzig, en 1933, que o acusaba falsamente de participar no incendio do
Reichstag. Manuel Barros non considerou -ou non coñeceu- estes matices, era un
comunista de tipo clásico, admirador dunha Unión Soviética que tivo unha influencia enorme nos
traballadores concienciados en todo o mundo nos anos 30 e 40, alén mesmo dos
partidos comunistas. Pero non era dogmático, todo o contrario, axudáballe a súa relación escasamente
orgánica co PCE e o PCG ata a legalización de ambos en 1977[38]. Enfadábase cando a guerra co
"fanatismo" do seu pai, vello militante confeso, que bébedo[39]
provocaba na rúa á policía franquista ó inicio da guerra civil (capítulo 4). No interminable debate (continúa hoxe en día)
que terá nos anos 80 e 90 con algúns compañeiros[40]
de traballo e veciños na Avenida de Castelao, Manolo non está do lado dos
partidarios da "liña dura"[41]. A última vez que meu pai e eu falamos
de política, foi nas proximidades das eleccións ó parlamento galego do 19 de
outubro de
Manoliño fíxose comunista de ideas[43]
en Coruxo durante a II República: "a clase humilde quería coller o exemplo de
Rusia para eliminar os privilexios e o caciquismo que había no país. Pero o
capital e o clero e todos os que vivían ben, xa se estaban preparando polo que
lles puidese vir" (capítulo 3). Continua o relato coa suxestiva imaxe dun desafío
de rapaces na praia cos fillos do médico da parroquia na primavera do ano 1935,
Manuel e o seu amigo Basilio[44],
debuxaron para amolalos na area "o símbolo da igualdade: o fouciño e o
martelo", eles o borraron e "fixeron a insignia da esvástica, que era a
insignia do fascismo, que tamén estaba de moda". En febreiro do ano seguinte
foron as eleccións gañadas pola Fronte Popular: "a conciencia do pobo seguía
avanzando
o [noso] pensamento estaba na Revolución", di no noso autor,
que no entroido que vén
a continuación, organiza co seu amigo Abilio e os mozos da aldea unha comparsa
"labrega", cosendo nas costas do seu chaleco un "trapo de franela encarnado
[onde] debuxei unha media lúa, e o fouciño e o martelo", recitando un romance dramatizado
que eles mesmos inventaran, tocándolle decir ó noso protagonista (a piques de cumprir
18 anos e meses antes de ter que entrar no exército dos amigos da esvástica): "xa vén o comunismo pola lúa / e vanse acabar
os privilegios / e se repartirá mellor a torta".
En
1940 entra a traballar Manuel nas obras de Barreras e conecta pouco despois (1942)
con Ricardo, que coñecía de Coruxo[45],
membro activo do PCE desde antes da guerra, salvará a vida gracias a familia
católica de muller[46] e estivera preso nun campo de
concentración. Engade Manolo que Ricardo sabía escribir, ler e falar ben
enfrontándose co terrible Cespón e o encargado que lle sucedeu que, cara 1949,
chamábao con retranca "o defensor do pobo". As
dúas actuacións do "comunista Ricardo", como dirixente sindical de facto,
que nos conta Manuel sitúanse ó principio (capítulo 13) e a finais dos anos 40[47] (capítulo 15). Non hai dúbidas da conexión orgánica neses
anos, máis ou menos estable, do "comunista Ricardo" co PCE na clandestinidade, que
incrementou a súa crecente presencia activa en Vigo e Galicia[48],
no campo pero tamén nas cidades, a partir da derrota en 1945 do III Reich e da
Italia fascista, que xerara grandes esperanzas nunha pronta caída da dictadura en
España. Estado de ánimo colectivo que tamén arrastrou a Manuel á acción clandestina,
que tanto admiraba, coa finalidade -pensamos- de acelerar unha mellora nas
condicións de vida que tanto precisaba. O caso é que, Manolo, catro décadas
despois, non considerou conveniente escribir sobre a súa experiencia militante a
finais dos anos 40[49]:
pola frustración que supuxo en termos políticos (Franco non caeu), a conciencia dos riscos corridos (el e os seus[50])
e, ante todo, pola contradicción que entrañaba na súa estratexia de escribir unhas
memorias de intencionalidade para nada militante ou heroica, máis ben o
contrario.
Un
dos primeiros recordos infantís que teño, polo impacto que me produciu, foi ver
-cara 1949- ó meu pai facendo un grande buraco na nosa habitación da casa da
miña avoa, sacando a terra de día e tirándoa ó campo pola noite, e a miña nai fungándolle
porque nos metía nestes problemas tendo a casa chea de raparigas[51]:
Manolo calaba e seguía furando[52]. O foso tiña a entrada polo escalón que
había entre o comedor e a nosa habitación, a súa función era agochar o material
do partido[53] pero tamén ocultarse dentro
del o meu pai no caso de viñera a policía a buscalo[54]:
quitábase a madeira do chanzo, metíanse os pés, logo o corpo.
Anos
despois Manolo contoume que daquela ía con Ricardo a repartir "octavillas" do
partido nos cines de Vigo que tanto frecuentaba. Un acto de valor porque en
Vigo, onde segundo un informe interno do partido había 80 militantes[55],
houbera xa grandes caídas en 1947 e 1948:
"en Vigo nos han destrozado el partido"[56],
confesa o autor do informe de marzo de 1948 á dirección do PCE. Barreras non
aparece nomeada entre as fábricas reprimidas, non así Vulcano é as empresas viguesas
de conservas[57]. En febreiro de 1948
caeran Gayoso e Seoane na cidade de A Coruña, máximos dirixentes do PCE en
Galicia, que serán torturados e axustizados[58].
Logo do citado informe de marzo, en xullo de
Nese
contexto temporal e organizativo, restaurada minimamente a organización e
garantida a chegada de material desde os territorios guerrilleiros, hai que situar
as accións de propaganda militante de Ricardo e Manuel. Por seguridade, consolídase
o traballo político en cadea, mediante contactos individuais[63];
a militancia no partido[64]
excluía daquela carnés e listas que
puideran caer nas mans da policía ou da garda civil[65], nos informes aparecen soamente
cantidades totais de militantes[66], con independencia do seu maior ou
menor implicación, se contabilizaban todos os contactados para obter números
máis altos.
Antes,
durante e despois da súa actividade clandestina, Manolo aturou unha tuberculose
pulmonar que foi agravándose ata o seu internamento no Rebullón (capítulo 16)
en 1951. Nos anos 50 prodúcese unha situación de certo letargo militante, tamén
en Barreras, desconectándose Ricardo[67] (e polo tanto Manuel) do partido, ata
a reorganización despois da folga de 1962[68].
Reconstrúense gracias ó pulo inicial de Sixto Agudo (enviado pola dirección do
PCE) a cadea de contactos, formándose a partir de Vulcano e Barreras una nova organización
local, que editará un pequeno boletín, sofre unha caída e será reconstruída
despois por Carlos Núñez[69].
A
mediados dos anos 60, Manuel Barros conta nas súas memorias que un dos primeiros
que avisaban na empresa os "dirixentes clandestinos" do partido e CC. OO. cando
había folga era a el: a paralización da grúa aseguraba a folga xeral na zona do
estaleiro[70]. Tamén recibía todas as semanas
"clandestinamente" Mundo Obrero (que
lía na cabina da grúa), da man dun membro "das novas xeracións"[71].
Sentíase orgulloso porque soamente pasaban a prensa do partido ós "obreiros do
taller que lles merecesen confianza". Toda esta información sobre a renovación
do seu vínculo co partido, vinte anos despois da etapa guerrilleira, vén a
conto porque quer nese momento falar do seu fillo (capítulo 20). Intúe con razón
Manuel que ingresara no PCE en Madrid[72]
porque le nunha lista[73],
en Mundo Obrero, "C. Barros, estudiante"; posiblemente algunha noticia
sobre detencións ou multas por causa da miña participación en manifestacións,
que eu non comunicaba á casa para non inquietalos. Dez anos despois, xa
xubilado, Manuel Barros ingresa por fin
de xeito formal na sé do partido, con ficha, carné e foto[74],
na agrupación territorial "Mixta B" do organización de Vigo do PCG, onde -dicíame
Mariluz, que tamén estaba- interviña pouco: ó meu pai non lle ían as reunións, sempre
foi de contactos persoais[75]. Finalizada a transición, o PCG chegou
a ter máis de 800 afiliados en Vigo, a
meirande parte deles "comunistas sen organizar" como o meu pai que "legalizaron"
a súa militancia unha vez conquistada a democracia[76]. Unha das súa tarefas militantes que
manterá, desde 1977 ata os anos 90, é levarlle as papeletas do PCG a Abilio, ó
seu amigo inocente a quen Manoliño protexía cando eran rapaces segundo veremos despois,
que casara en Panxón (informa Mucha), conservando así viva sesenta anos despois
a comparsa labrega da fouce e o martelo que
fixeran xuntos no entroido de 1936.
Dous apuntes finais sobre ó perfil no
noso obreiro consciente, sobre continuidade
ideolóxica e formación política. A pesares dos cambios na situación histórica e
na súa estratexia de vida, da guerra no bando franquista e do terror da represión,
das variacións ideolóxicas no propio partido (do estalinismo ó eurocomunismo), aí
un claro fío conductor ideolóxico desde o Manoliño da Fronte Popular ata ó
xubilado da transición, con secuelas ata o momento de redactar a súa
autobiografía[77]. Seis décadas, a maior
parte da súa vida, Manuel sentiuse marxista e comunista, se ben non ata o
extremo de facer da súa ideoloxía no centro
da súa existencia, subordinando a súa seguridade -e da súa familia- á súa
militancia, coa excepción, claro está, do corto período de militancia clandestina
en 1949, oportunamente "esquecido" na escrita. Este status de traballador con
conciencia de clase, ideoloxizado pero non militante voluntariamente sacrificado
pola causa, polo demais común no movemento obreiro contemporáneo, é o que
diferencia esencialmente a súas memorias de traballador das imprescindibles memorias
de militantes[78].
No
tocante a súa formación ideolóxica, social e política, que cómpre non confundir
co que se entende normalmente como formación cultural (a través do ensino e
lectura de libros), aínda que tamén é cultura (popular), dicir que se nutría da
experiencia colectiva vivida, desde a cultura de aldea (frontepopulista) ata o movemento obreiro do
tardofranquismo, das prácticas cotiás de tradición oral e da lectura crítica e
atenta dos medios de comunicación, tanto clandestinos como legais, radiofónicos
como escritos, ós que lle dedicou
durante décadas non menos dunha ou dúas horas diarias[79]. A terminoloxía que, para sorpresa
dun lector non advertido, emprega -no seu xusto sentido, ademais- nas escasas pero
ricas partes da autobiografía consagrada á análise político-ideolóxico, como "conciencia
de clase" (capítulos 2 e 3) ou "materialismo burgués" (capítulo 15), demostran uns coñecementos básicos de
marxismo, omnipresentes cando se refire unha e outra vez ás clases e á "loita
de clases", aínda que non chega a utilizar esta sonada expresión culta que Marx
copiou dos historiadores burgueses da Revolución francesa. De primeiras
clasifica arreo en ricos e pobres ós habitantes da aldea de Coruxo, desde o
punto de vista dun campesiñado pobre, de maneira que os "ricos" eran tanto o campesiño que tiña vacas como o
médico, ós que comían marisco, vivían en chalés, falaban castelán ou ían sempre
calzados. Cando escribe acerca do traballo ou da vida política, fala
regularmente de "obreiro/s" e "patrón/s" (tamén "empresario/s"), con algún "burgués"
ou "burgueses" polo medio. Na esencial transición
da aldea á fábrica (soia dicir "taller") emprega por veces o antigo termino rural
de "amo" (antónimo de "criado") para referirse ó empresario. O texto de Manolo
esta atravesado por unha conciencia moi aguda da contradicción de intereses de
todo tipo entre pobres e ricos, explotados e explotadores, de orixe máis vivencial
que ideolóxico: é sabido que o marxismo non
fixo máis que dar nome e racionalizar unha mentalidade que vén de moi atrás,
que nace cada día da práctica social.
Teño para min que moito do que sabía Manolo de
marxismo (teoría) e comunismo (práctica política), que o levaron dun comunismo
labrego de ricos e pobres á unha conciencia de clase obreira, sacouno das
conversacións con Ricardo, entre 1941 e 1949, nalgunhas épocas case diarias[80],
quen probablemente tivera acceso a libros durante a República e aínda despois a
través dos contactos co aparato do partido[81].
Logo está o papel formativo de Radio España Independiente, a Pirenaica, nas ondas
desde xullo de
Carácter
Escribiu
Marx en La ideología alemana que unha
época histórica non hai que xulgala polo que di de si mesma senón polo que é
realmente[87], o mesmo valería para as persoas que publican memorias,
entrando deste xeito na historia
(escrita), aínda que sexa sen pretendelo, como o noso Manoliño da aldea de
Coruxo que traballou 36 anos no taller de Barreras. Ata dez veces dinos Manuel
ós 64-65 anos que é "tímido" (as veces en contraposición con "valente"), tamén "prudente",
"precavido" ou "medoso". Certamente todos
estes apelativos de diminución aparecen soamente nos sete primeiros capítulos,
ata 1937, en que cumpre 19 anos o autor, ou sexa, no tempo da nenez e mocidade,
onde resulta comprensible que Manoliño se
sentira apoucado, avergonzado por causa da súa orfandade, da miseria no vivir,
do comer e no vestir, do acusado sentido de inferioridade por falar unha lingua
de "pobres" e "ignorantes", por non saber desenvolverse en castelán, a lingua
da xente rica, instruída e urbana, naquel entón. Outra cousa distinta é cando
esto de procurar situarse nun segundo plano, fóra do ámbito público, convertese
nunha estratexia de supervivencia, durante a guerra[88], e nun proxecto de vida[89],
despois da segunda posguerra, por cuxo motivo xa de vello Manuel non agacha nas
memorias a súa timidez xuvenil, máis ben o contrario. Contábame hai pouco un compañeiro seu cando
menos desde os anos 70- que nas manifestacións tiñan por norma non ser "nin
dous primeiros nin dos últimos"[90]: así pensaba meu pai, sobre todo a
partir dos anos 50, claro que tamén facía con gusto iso de ser o primeiro nos
anos 60 para dar a sinal desde a grúa dos paros no estaleiro, xa se sabe,
discurso e realidade non sempre cadran, mestúranse de xeito complexo.
¿De
adulto, Manuel Barros era tímido? Segundo lle conviña, sendo polo regular tranquilo
e calado, cando lle saía o xenio podía ser terrible, sabiámolo ben na casa.
Como home construído a si mesmo, nun contexto social e historicamente adverso,
aprendeu pronto a botarlle peito á vida, enfrontándose a quen fora, tamén cando
a víctima era outro: fervía de indignación vendo que se agraviaba a un
"inocente"[91]. Un grupo de rapaces maiores
que Manoliño, que tiña 11 anos, queren botar abaixo o fermoso palco de madeira
do seu amigo Abilio e "como ían facer unha inxustiza cun inocente, opúxenme ata
que me mazaron o corpo. Eu, rendido de pelexar con eles e dos golpes que me
deron, tumbeime no chan e finxín que estaba desmaiado; non respiraba, facéndome
o morto" (capítulo 1). Con 13 anos, xa non aceptaba que o chamasen "cinco
tripas" (pola delgadeza da fame) e pelexaba valorosamente cos máis grandes que
el: "prefería levar unha paliza e non consentirlles tal palabra". Engadindo a
continuación: "Como tiña fama de pelexón, tíñanme como xefe da pandilla"
(capítulo 2). Liderado que mantiña dalgunha forma ós 16 e 17 cando aparece argallando
-segundo xa contamos- con Abilio, Basilio e a cuadrilla de sempre regueifas e comparsas
en prol da fouce e o martelo.
En
plena guerra civil, Manuel, como outros mariños e soldados de esquerdas de
Galicia no "Ejército Nacional", tivo a habilidade[92]
-e a sorte- non ter que disparar un só tiro cara ó bando republicano, pero non
se escapa dos problemas da retagarda (fuxidos[93],
campos de concentración) e toma parte nalgunhas liortas de retagarda coa
Falanxe e a Garda Civil que a punto estiveron de acabar a balazos, nos dous
casos polo mesmo: confraternizar cos civís nos bares despois do toque de queda.
Primeiro
foi en Villafranca do Bierzo, cando a súa patrulla está nunha taberna despois
das 9 da noite tomando unhas cuncas cos
clientes, posto que presume en varios sitios, Manolo- "nós [os militares da
súa unidade] levabamonos ben cos paisanos"[94].
Aparece axiña unha patrulla da Falanxe pretendendo pechar o local, os soldados galegos
néganse, os falanxistas vanse pero atópanse logo uns e outros na ponte onde chegan ás mans: os
soldados botan ó xefe dos falanxistas ó río Burbia, de seguido "puxemos o dedo no gatillo para disparar
antes que eles o fixesen, pero colleron medo e foron acudirlle o que pateaba na
auga" (capítulo 8). Na mili Manuel non lideraba[95],
procuraba obedecer como os demais pero estaba na allada -como diría miña nai-
cando había revolta, aprendera nada máis entrar a importancia de andar cun
fusil na man[96].
No
segundo incidente tabernario[97], o noso heroe implicouse máis, foi
máis perigoso para el e para outros membros que saibamos, de todos eles, soamente
mataran a Basilio[98]-
da cuadrilla da fouce e o martelo. Cara ó final da guerra, estando no
destacamento militar de Coruxo, veñen a buscalo ó cuartel dous amigos dos máis
novos que acababan de presentarse, van de troula á unha tasca, pasa o momento
de pechala polo toque de queda e seguen alí ata que os descobre o brigada[99]
da Garda Civil, que coordinaba e tentaba controlar as patrullas do exército na busca
dos escapados[100], mándoos saír fóra e dálles
ós rapaces uns vergallazos, con Manolo que era un veterano- non se atreve, de
todos modos estaba preparado: "indignado de mirar aquel espectáculo, tiña
pensado de si me pegaba a min botarme a el e desarmalo e pegarlle un tiro". A
continuación corre durante un quilometro ata o cuartel a coller o seu fusil, dando gritos, "¡A ese o mato eu!", os seus amigos o agarran para que non entre
a coller a arma, o sarxento do destacamento sae a mándaos formar na cuneta ameazando con fusilalos, pero cando volve ó
edifico pola súa pistola o cabo de garda e o soldado cuarteleiro lles din os
tres rebeldes: "Non vos preocupedes, que se tenta disparar sobre vós, estamos
nós aquí para disparar sobre el". A casa do médico estaba cerca, acoden as súas
fillas[101] pedíndolle ó sarxento
que os perdoara porque estaban bébedos[102], e o suboficial dilles (en castelán, naturalmente): "Tenéis que
agradecerles a estas muchachas que no os fusile. Pero, no obstante, voy a dar
parte al cuartel general, para que hagan de vosotros lo que tengan conveniente".
Os mandos dispersan ós tres de Coruxo pola provincia e Manolo volve a Vigo,
onde o cabo da oficina dille que o informe que mandara ó sarxento fora de moita
gravidade porque acusaba ós tres (dirixidos por Manuel) de conivencia "cos
escapados da comarca", o que explica as reaccións extremas do brigada e do
sarxento fascistas[103],
todos en Coruxo sabían a ideoloxía comunista de Manuel Barros e compañía, e tal
vez algo máis[104]. Finalmente, Manolo ficou contento de volver a
Vigo "e non ter que perseguir aos
escapados que eu coñecía e simpatizaba con eles" (final do capitulo 9). Como xa
escribimos, a finais dos anos 40, comprométese coa rede do partido, pero cava
un buraco para se esconder, sabedor das consecuencias das continuas caídas; e
uns anos antes de xubilarse aínda vai á unha manifestación obreira ilegal cun
coitelo para vingarse persoalmente ("doeulle moito", dime Mucha) das torturas
recibidos en 1971 polo seu fillo en Ourense.
Os riscos que para a familia supoñía unha militancia clandestina é o que
explica[105] que se sinta un heroe
arrepentido, ocultando arrebatos e episodios militantes perigosos, ou repetindo 35 anos despois na cadea de
Ourense ó seu fillo (capítulo 20) o discurso que lle botou ó seu pai na guerra
de non comprometerse e mirar polo seu, que el transgrediu non poucas veces.
En
resume, se facía falta o noso autor sabía ser valente, máis aínda cun fusil na
man, aínda que, como sabemos, arrepentíase... para logo recaer nas súas grandes "arroutadas" públicas, distanciadas
no tempo, algunhas pasaxeiras, outras ben meditadas: as que fai de casado[106].
Sempre superando o medo natural, que é o que fai máis meritorio o valor[107].
Sempre movido pola forza dos seus ideais, que non son exclusivos -¿é necesario
dicilo?- dos militantes super activos[108],
pero ante todo por un sentimento de carraxe e a indignación, sempre máis
encarrilado no caso dos militantes activos pola disciplina orgánica e o programa
político do partido, en principio máis efectivos na clandestinidade.
A
tensión adulta entre a ideoloxía de Manuel Barros baseada na indignación de
clase e a necesaria adaptación á realidade (franquista en Galicia, desde xullo
do 36) que lle dictaba o espírito de supervivencia e a razón, produciulle non
pouco sufrimento moral durante a guerra,
segundo conta coa súa habitual sinceridade, especialmente en dous temas concretos:
as patrullas no Bierzo e Galicia por mor dos escapados (capítulos 7, 8 e 9) e as
gardas no infernal campo de concentración de Figueirido[109].
Nunha palloza dos Ancares leoneses pasa o mal trago de ter que durmir na única cama
dun matrimonio de campesiños vellos que non aceptan a oferta deles de durmir no
chan, por medo á Garda Civil, conclúe Manolo, que non forza tampouco a
situación para non ter eles mesmos como soldados problemas coa Garda Civil[110].
Que máis adiante ordena ós soldados coller ovellas dun rabaño: "Imos comer carne roubada -cavila Manolo- Eu,
mirando tantas inxustizas, a miña moral dicíame que tiña que marcharme daquel
inferno onde me atopaba" (capitulo 7). A solución vai ser é procurar o entendemento
colectivo[111] e tácito cos paisanos, o
que lles será máis doado nas vilas que cando saían de patrulla coa Garda Civil. Nas "operacións
militares" bercianas[112] para sorprender os buscados que
conta Manuel, chegan tarde ou non se presentan os escapados, con seguridade previamente
informados. Reforzados polas tropas que viñan de Asturias, ben armados e
organizados, os fuxidos leoneses vanse transformando en guerrilla, pero non
atacan ós soldados galegos[113].
Ante esta situación, segue a relatar Manolo, o alto mando franquista envía una
bandeira de Falanxe para substituílos, dedicando os soldados as gardas das
infraestructuras nas vilas, cousa que facían con descoido. Neste contexto terá lugar
a sonada pelexa que xa mencionamos entre militares galegos e falanxistas. A
bandeira da Falanxe retírase finalmente do Bierzo (capítulo 8), logo de sufrir baixas
nas emboscadas que lles poñían os primeiros guerrilleiros[114],
que estiveron moi presentes no Bierzo máis dunha década. Pouco despois devolven ós soldados da boina negra a Galicia, onde Manuel é
destinando de novo á procura de fuxidos na súa parroquia[115],
sendo devolto de novo a Vigo, acusado de confraternizar cos escapados que tan
ben coñecía, rematando a súa vida militar en Vigo como ordenanza. Unha vez
licenciado do "exército nacional" volve a vida civil e laboral, feito un home e
coas mesmas ideas que tiña en 1936.
Proxecto
Manuel
Barros era demasiado novo cando a II República, más corta en Galicia que noutros
lugares[116], e demasiado vello cando
retorna a democracia. Quérese dicir que
a meirande parte da súa vida adulta, entre os 18 anos (entrada no exército) ata
os 58 anos (xubilación), transcorre baixo a dictadura franquista, máis longa así
mesmo en Galicia que noutros lugares, o que condicionou unha liña de vida que
partía, de todos os xeitos, duns inicios sociais e familiares especialmente
difíciles: escribiu xustamente a súa autobiografía para dicirnos entre liñas que
triunfara, que acadara os seus grandes obxectivos como unha persoa[117]
máis... "de paso polo planeta Terra". Este é o fío conductor da súa única obra
escrita, que pode pasar desapercibido para un lector non atento pola chea das
penalidades[118], a causa da historia que lle tocou
vivir, e as poucas alegrías das que fala,
polo seu carácter en consecuencia pouco dado a expresar os sentimentos felices ("pamplinadas"),
mesmo na soidade da escrita[119].
Resultando un libro de fondo optimista,
para quen o saiba ver, ben lonxe do Monólogo
do vello traballador do noso poeta nacional, Celso Emilio Ferreiro,
coincidente con O rapas da aldea na expresión dunha conciencia de clase pero un
chisco máis derrotista, xa que fai dicir o traballador protagonista do poema que
despois de "labourar arreo", o patrón está rico e eu "nada teño": "estou
vello", "tomo o sol" e "espero"... á morte. Unha visión externa dun traballador vello, que esta obriña de
escritura obreira vén en parte a desmentir[120],
contribuíndo a actualizar, revisar e humanizar
a visión ideolóxica e idealizada que en boa parte do século XX se tivo por
parte do marxismo militante do proletariado.
Enténdese
mellor os destinatarios e a finalidade das súas memorias de heroe cotián se nos
fixamos na continua autodefinición de Manolo como "o rapas da aldea", que
repite desde o título ata o final. Nunca
escribe "rapas de aldea" senón "rapas da aldea", porque a súa
meta non era tanto explicar -como Neira
Vilas- a vida na aldea, que tamén o fai nos tres primeiros capítulos, como
salientar a súa dura procedencia e como el conseguiu superala. De aí que o
principio dise o rapaz da aldea para falar da miseria e da ignorancia onde
naceu para, conforme avanza o relato, reafirmar
os seus logros por contraste, empezado a miúdo a frase cun contundente "eu, o
rapas da aldea", cuxa imaxe está representada polo debuxo que fixo e
reproducimos nesta edición- de si mesmo (mal) vestido para "roubar" co caldeiro sardiñas no porto de Canido.
A
inferioridade que sentía Manoliño, e vía nos ollos e no trato dos demais, era
triple: familiar, socioeconómica e idiomática-cultural. A orfandade de nai[121]
e de pai[122], máis o sentimento de estar
de máis, de non ser querido na casa dos avós igual que os outros membros da
familia, pesoulle toda a vida, a pesar do agradecemento que lles tiña por telo
criado, sobre todo á avoa Soedade, "a súa nai verdadeira" (Mucha). A teimosía
de Manolo por saír adiante, por ser como os demais, naceu con ese dor que o
acompaña desde neno: é o que o diferencia doutros traballadores que pasaron
polas mesmas miserias sociais e culturais, a guerra e o interminable franquismo.
Teimosía que o leva, sesenta anos despois, a facer balance (positivo) da súa
vida; necesidade que moitos outros traballadores correntes coma el, incluso
militantes, non sentían nin senten[123].
Nacer
pobre e non saber desenvolverse en castelán, na Galicia de Franco, ser un
"rapas da aldea" nunha cidade como Vigo, cunhas clases media e burguesa maiormente
castelanizadas e elitistas[124]:
era todo un estigma, un atranco absoluto para a mobilidade social e cultural. O
status lingüístico sobredeterminaba a discriminación social da maioritaria poboación
traballadora, que se facía así máis visible na cidade que no campo. Manolo o
sufría cada día, tiña unha clara conciencia de tamaña marxinación, que
abrangueu historicamente á maioría dos galegos, como ben sabemos[125],
por iso nas súas memorias escrebe con ostentación en castelán o que din os
ricos e outros mandamáis. No caso de Manolo a situación de inferioridade agravase
pola variedade dialectal do galego que falaba, propia das Rías Baixas e das partes occidentes das provincias de Pontevedra
e A Coruña, caracterizada pola gheada e o seseo, minoritaria en Galicia, non
recoñecida pola normativa oficial e marxinada culturalmente ata hai ben pouco. Manuel
Barros sentía logo que non sabía falar e escribir ben o castelán, pero tampouco
ó galego (castrapo, dicía, sen moita razón), aínda que nós lle diciamos que
escribira como falaba, dubidou moito pero o fixo, pensaría que de todas as
maneiras era para nós. En resume, mentres viviu, Manuel Barros gardou para si
esa sensación de ser menos que outros pola súa fala, que limitou por veces[126]
as súas relacións[127]
e por descontado a posibilidade dun maior ascenso laboral e social, pero non lle
impediu alcanzar as súas metas de vida. É por iso que publicar as súas memorias
no galego mariñeiro de Coruxo e un triunfo póstumo do noso "rapas de aldea", di
moito e bo dos tempos en que vivimos, onde todos somos un pouco máis iguais, ou
un moito, depende da referencia que adoptemos.
Cinco
obxectivos sucesivos e acumulativos, e
un epílogo, definen a estructura escrita do proxecto de vida de Manuel Barros, dende
a mocidade á vellez, nun contexto de franquismo consolidado que trouxo prontamente[128]
desesperanza nunha mellora colectiva e inmediata das condicións de vida, traballo e ocio por medio da acción social e
política[129], o que soamente albiscou
Manuel no momento mesmo xa de xubilarse. Cismou moito ó longo da vida no seu
plan de progreso, primeiro individual e logo familiar, o que facilitou o
esquema mental previo para a elaboración do seu longo texto testemuñal, que
segue un claro guión externo cronolóxico-temático e un guión interno subxacente,
intimo- que permítenos agrupar os capítulos de acordo cos propósitos esenciais da
súa liña de vida. O lector pode ir vendo así como o rapaz da aldea conforme vai
conseguindo as súas metas, non volve
falar delas, salvo que algo grave as poña en perigo. Incluso pódese
dicir, en bastantes casos, que aquilo que o fai feliz, non escribe sobre elo[130],
considérao innecesario[131],
non ten mérito para el, pensa, en último termo, que os destinatarios familiares
da súa obra escrita xa o saben, ¿para que dicilo?[132].
E viceversa, con frecuencia o que o fixo infeliz, frustracións e desgracias, é
o que máis conta, querendo demostrar como logra ou intenta superalo.
O
primeiro obxectivo na vida de Manuel Barros é sobrevivir físicamente á orfandade e á fame (capítulos 1-3), primeiro, e
ó golpe militar e á guerra (capítulos 4-10), despois. A partir dos oito anos empeza
a ir -co acordo da familia de adopción, e a tardía oposición do pai[133]-
a procurar sardiñas para matar "a fame de toda a familia", e a subir ós
piñeiros a coller piñas[134]
para vender (capítulo 1), en detrimento do tempo escolar. Así ata conseguir un
pouco antes da guerra, ós 18 anos, un traballo na fábrica viguesa de cervexas Barxa,
gracias ós contactos do pai. Co que gañaba agora mercou unha bicicleta para ir
e vir a Coruxo, vinte quilómetros ida e máis volta, pero tivo que vendela visto
que razoa daquela- "pola mala alimentación" estaba quedando nos osos[135]
(capítulo 3). A falta de militancia previa e certa prudencia[136] nos días de traizón e resistencia, puxérono
a salvo da represión en xullo de 36. Dos tres anos de guerra[137], xa vimos como se librou: escapando
dos tiros[138] -alleos e propios- e
confraternizando cos paisanos. Liberado do exército, pásalle o que ós veteranos de todas as guerras: o seu
lugar de traballo en Vigo estaba xa ocupado. Resolto o anterior, a cuestión da
supervivencia non se volverá a presentar ata que, despois de nacido eu en 1946,
empézase a manifestar a tuberculose pulmonar (capítulo 15) que non cura ata a súa estancia en 1951-1952 no
Rebullón (capítulo 16), gracias ós bos servicios da asistenta social de Barreras
(e o cura de Coia daquel entón, Avelino Mariño), empresa que imitando a La
Artística (onde traballaba Mucha), implantara un servicio de auxilio social con
fin de beneficiar o consenso laboral.
O
segundo obxectivo de Manuel é, xa na posguerra, atopar un bo posto de
traballo (capítulos 12-15). En 1940 entra en Hijos de J. Barreras, unha
empresa que valoraba as follas de servicio militar con Franco[139].
Alí pasa Manolo con outros compañeiros anos moi duros, acosados por un
encargado que fora "falanxista e torturador na súa aldea na Guerra Civil"
(capítulo 13). Construían coas súas mans, e o corpo dentro do mar, o novo peirao
do estaleiro dos Barreras. Gracias á enfermidade, que o obriga, durante a
segunda metade dos anos
Manuel
nunca aspirou a máis nada laboralmente, non pasou de "peón especialista", a falta
de estudios previos era un grande problema, tivo a sorte que cando entrou na
grúa non esixían cursiño. Non quería ser por outro lado o primeiro en nada
(quitando a vaidade de dar as veces a sinal nos paros), ben o sabemos; tampouco
resolver o seu baixo nivel de instrucción escolar. Abondáballe con ter nunha boa
empresa un traballo fixo, adaptado as súas posibilidades persoais e físicas, a
pesares de que o soldo daquel entón non lle alcanzaba para soster a familia que
quería facer.
Onde
si se esforzou por mellorar estudiando, foi no seu segundo choio, que collera
por afección: a música. Empezou en 1929, indo ós 11 anos pola noite con Basilio
á escola de solfexo da banda de San Miguel de Oia (capítulo 1). Non puideron
continuar coas clases por falta de cartos para comprar o instrumento: unha frustración
infantil máis que seguindo o seu estilo pertinaz non parou ata resolver. O
segundo intento foi, cara 1944, cando lle propuxeron tocar un "xasban" (Jazz Band[142])
que fixeron cun bombo e un pandeiro de gaiteiro, para acompañar uns veciños da
banda de músicos de Coruxo. Empeñouse para comprar unha batería nova, pero non
lle valeu porque axiña colleron a outro máis aprendido. Ó ano seguinte consigue
por fin un choio fixo nun bar da Ferrería con outro músico, cinco horas pola
noite, despois de oito horas en Barreras, durmía daquela tres horas, confesa na
autobiografía (capítulo 14). O traballo que facía con máis gusto[143],
converteuse entón nunha fonte adicional de ingresos e explotación, sobre todo
o principio- que o alentou a propoñerse unha nova e gran meta: formar un familia.
O
terceiro obxectivo de Manolo é casar coa "única rapaza que eu quería para
formar matrimonio": Carme Guimeráns Rodríguez. Botáralle o ollo[144]
desde que fora a traballar en Barreras, asubiaba cando a vía pasar cara a
veciña empresa de La Artística, tenta facerse noivo dela en 1941, pero Mucha o rexeita
pola súa mala fama, porque "tiña unha filla doutra"[145].
Teimoso como de costume, agardou ano
tras ano para, aproveitando que a miña nai se deixara co noivo que tiña[146],
intentalo de novo, en 1945, convencéndoa agora de que ía "en serio", de que
quería casar con ela e formar un fogar. Mucha contoume que durante eses anos
lle mandaba recados de todo tipo, dicíalle a todas as súas conquistas que el
non se comprometía porque "ía casar en Coia"[147],
e como ó cabo decidiuse a aceptalo porque falaban e entendíanse moi ben sobre
que o que querían facer, xuntos, das
súas vidas.
O casamento corría presa porque
Manolo non tiña casa, tivera que abandonar a de Coruxo, despois dun incidente
violento co seu tío e o seu avó: desde que volveu da guerra, non aguantaba
igual que antes. Manuel e Carme fixeron axiña os papeis e foron vivir nunha das
habitacións da vella e pequena casa da miña avoa, onde xa habitaban seis persoas.
Gañaban un soldo ambos[148], pero Manolo atopábase mal,
debilitado polo sobreesforzo dos traballos diurno e nocturno,
maila tuberculose pulmonar que levaba no
corpo: ficaba "cada vez máis nos osos
. Para poder comer tiña que conservar os
dous postos de traballo que tiña, e con vinteoito anos [1946] había que
resistir para poder formar un fogar, como cada veciño" (fin do capítulo 14). O rapaz
da aldea, orfo e probe de solemnidade, agora traballador asalariado por partida
dobre, quer ser como os demais, aínda que se xogue a vida intentándoo ata o
final. Un fogar é tamén descendencia e casa de seu. Fala diso de seguido sen volver atrás no
relato.
O
cuarto obxectivo de Manuel Barros e Carme Guimeráns é, polo tanto, ter un
fillo. Podía ser unha filla, pero quería un fillo[149],
e así foi, e nada máis cun fillo[150]:
"decidimos de procurar de non ter máis fillos, para así poder darlle a un o que
lle podiamos dar a dous ou a tres", comenta cando explica como me levaron a unha
escola de pago (dun mestre ex-republicano) para facer o bacharelato elemental,
xa que "o rapaz se interesaba moito polos estudios" (capítulo 18), confirmando
por suposto a súas primeiras expectativas[151]: "Decidín poñerlle o nome de Carlos por se saía
máis intelixente ca min, e non fose ser un burro de carga como era eu". Dados
os precedentes temos claro que non herda nomes familiares para poñerlle o seu
fillo, procurouno pola súa conta, pois "non quería poñerlle o meu [nome], nin o
do padriño"[152]. Así que, pensando día e
noite de que o fillo "viña a este mundo a ser unha víctima do materialismo
burgués, veume o pensamento de poñerlle o nome de persoas importantes na
historia do mundo, e pensei en Carlos V e en Carlos Marx" (principios do
capítulo 15)[153]. Unha proba máis de que cavilaba
horas e horas, planeaba todo polo miúdo.
Así
era meu pai, cismón e calado, gardaba
moito do que pensaba para si, souben da razón de chamarme Carlos[154]
porque mo contou despois de rememoralo e escribilo a lapis nos folios
cuadriculados. Case non volve a falar nas memorias do fillo conseguido, excepto
cando de maior (24 anos) pasa por unha situación de perigo físico (capítulo 20).
Sei, sabemos, que presumía o que podía de fillo estudiado e "importante",
recortaba todo o que saía na prensa sobre el e sentía un orgullo íntimo porque
escollera nos cruciais anos 60 e 70 o camiño de Carlos Marx[155].
Anos despois aínda lle din unha grande alegría -para a miña estrañeza, debo
recoñecelo- ó anunciarlle, coas memorias xa rematadas e gardadas, que ía deixar
á acción política para dedicarme profesionalmente á historia.
O
quinto grande obxectivo de vida de Manuel e Carme é construír unha casa.
Certamente, Manolo nunca se atopou a
gusto nunha casa ata que foi a vivir con Mucha na casa terreña superpoboada da
miña avoa, pero ambicionaba ter unha casa de seu, un fogar propio para a súa pequena
familia. Sae curado do hospital dos tuberculosos, en 1952, regresa ó traballo e
mira, desde a nova grúa-torre, unha casa que a empresa comprara e estaba
desfacendo coa finalidade de expandirse. Solicita ó encargado xeral poder levar,
por un módico prezo (de madeira para queimar), as portas e as fiestras moitas
delas, rotas- para facer unha chabola (tamén o chama galpón e alboio), pegada a
casa onde viviamos desde facía sete anos. Aproveitando as horas extras e o que
gañaba Manuel tocando os domingos, e gastando o mínimo dos dous soldos, aforran
unhas dez mil pesetas, e, seguindo o
consello do tío Manolo, aventúranse a construír unha casa verdadeira en lugar
dun alboio (capítulo 17). E así foi, entre 1954 e 1956, Manolo traballa nos momentos
libres (cada noite, á luz dunha vela), contrata de día a un rapaz de Coruxo que
era albanel, e coa axuda da súa muller,
e mesmo do seu fillo de 8-10 anos, ergue
unha casa "grande" [156] con dúas habitacións,
unha cociña, un comedor, un baño e un pequeno chabolo ó lado para os trastes[157].
Todo un luxo para nós, logo fomos "equipando a casa cos mobles necesarios e
electrodomésticos que viñan modernos[158]"
(capítulo 18).
Antes
de cumprirse unha década na casa nova, Manuel lamentase porque "despois de
facer tantos sacrificios eu e mais a miña muller para facer a casiña", resulta
que le no Faro que queren mandalos -cara
1965, estando eu en Madrid- para unhas casas prefabricadas no monte de
Puxeiros. "Desesperado", o meu pai anima primeiro ás mulleres a manifestarse perante
o recentemente "elixido" alcalde Portanet. Despois, non ten máis remedio que
pasar a un primeiro plano: "con lamentarnos non faciamos nada; había que perder
o medo á represión", escribe. Convoca
unha primeira xuntanza nocturna de veciños, pero cando van a facer a
segunda aparece a Garda Civil e non se fai. Terminan por xuntarse no local da
catequese, co apoio do novo cura de Coia, Isaac Trigo. Logran finalmente que
lles dean ós afectados pisos novos nos edificios que construíu a Caixa de
Aforros de Vigo(capítulo 19), na actual Avenida de Castelao, ata hoxe.
Esta
foi a derradeira batalla[159]
que Manolo Barros tivo que librar para cumprir cos seus obxectivos de vida,
para ter dereito como traballador a unha
vida digna, o que hoxe garantía ou debe garantir- o Estado de benestar. Queda
logo constancia de como, nos anos negros da dictadura do capital (como diría
Manolo), había que queimar a vida traballando "cincoenta anos sin sosego[160]"
para dispoñer do mínimo para comer, vestir e ter un fogar familiar "como cada
veciño". O que foi ben difícil para os meus pais, e para moitos miles de traballadores
en Vigo e noutros lugares do Estado español. A proeza é maior se consideramos
que, ademais diso, mandaron un fillo á universidade nos anos 60. Despois,
Manuel "tomou o sol"[161]...
en Benidorm.
Epílogo
Ó
non pretender escribir as clásicas "memorias dun militante", Manuel Barros non
sinte a necesidade de ser "politicamente correcto", recoñece o que puido
acontecer de bo durante o franquismo, con independencia do totalitarismo, torturas
e asasinatos, que non pararon ata ó seu fin. Así que escribe de cando as cousas
economicamente se poñen mellor en España -porque consigue aforrar-, dos
primeiros pasos da seguridade social, da importancia da asistencia social na
súa empresa (e na da miña nai), do novo papel da Igrexa, de fenómenos hospitalarios
avanzados como o Rebullón, etc. Cando veu a transición á democracia, facía
parte dos millóns de galegos e españois que participaron moito ou pouco- na
loita antifranquista, non daba demasiado crédito por tanto niso que se dicía, e
aínda se di, de a liberdade fóranos "concedida" mercé a iniciativa e
negociación dunhas cantas "grandes figuras" que, de seguro, xogaron o seu
papel. A súa elevada conciencia política formada ó longo dos anos, desde embaixo-
lle impedía percibir como un "regalo" as melloras sociais que viñeron coa
democracia para os traballadores, especialmente para os pensionistas, o sector social
que mellor soubo utilizar o voto para o seu progreso[162].
En resume, aínda que non fala diso nas memorias, porque as remata ó ano de
morrer Franco, sei que entendía que eles que tanto traballaron e loitaron merecían a mellor xubilación, por
iso tirou tanto proveito da única época da súa vida en que puido dispoñer de
tempo de ocio e facer cousas que antes só podían facer "os ricos", diríamos
empregando os seus esquemas aprendidos no Coruxo roxo da II República. Axudou
tamén a ampliación xeral da esperanza de vida nas décadas finais do século
pasado. Mariluz dicíalle que aquilo era a dolce
vita e el repetíao con gusto[163]:
foron un total de 22 anos bos, 1976-1998[164],
nos que lle acompañou ademais a saúde (ata un ano antes de falecer).
O
símbolo e a práctica da boa vida para os pensionistas foi, sen dúbida, o
INSERSO (1978-1997), do que xa falamos, máis significativo incluso desde o
punto de vista imaxinario- da nova situación para a "terceira idade"
traballadora que o crecemento lento das pensións, motivo aínda hoxe de duras
pugnas e presións electorais. Entre 1979 e 1997, Manuel e Carme viaxaron máis de
trinta veces a bos hoteis[165]
das costas de Levante, Cataluña, Andalucía e as Islas Baleares. Recorreron a
España turística antes prohibitiva para os traballadores: en avión, por períodos
normalmente de dúas semanas, no inverno e en primavera, fóra da temporada alta.
Repetían onde mellor os trataban e chegaron a estar un mes seguido fóra da casa.
A foto final do apéndice, onde vese á parella protagonista de O rapas da aldea como celebran rindo e bailando
a fin do ano 1992 nun hotel do Inserso, é o final feliz das memorias do sufrido
Manoliño de Coruxo que non quixo escribir de vello o seu epílogo, porque estaba
vivíndoo, claro está, miraba ademais que lle faltaban páxinas e páxinas para chegar ata o presente,
e non quería ademais contradicir con felicidades o ton duro, de home proletario
forxado na adversidade, das súas memorias. É igual, fágoo eu sabendo que el sorriría
debaixo dese bigotiño estilizado ó Clark Gable dos anos 50 que cambiou despois -tamén a miña demanda- por
outro máis frondoso e moderno.
Fonte
Ata
aquí fixemos un sumario análise da obra escrita de Manuel Barros, o modo de
elaboración, o pulo motriz, o papel da ideoloxía e o plan axial que ordenou
primeiro a súa vida de heroe cotián e
logo as súas memorias, coa pretensión de facilitar ó lector común, e ó lector
académico, a comprensión dun texto longo que volveu as súas orixes dialectais
da man de Begoña Méndez e foi contextualizado con notas oportunas polo editor que
nós complementamos, no relativo ós temas tocados neste estudio introductorio,
con testemuños inéditos dos que vivimos con Manolo a maior parte da súa vida e
obra.
Ademais
diso teño que confesar que apliquei[166]
á investigación do texto memorial, O
rapas da aldea. Memorias dun traballador (1918-1976), os mesmos criterios
de profesionalidade, método e enfoque de historiador social das mentalidades
que veño empregando, desde hai máis de vinte anos, no estudio da Idade Media
galega. Tratando, por conseguinte, o texto producido polo meu pai como calquera
outro documento histórico, coa avantaxe dun coñecemento directo que me permite entender
mellor as complexidades da mentalidade e da vida do autor, evitando así proxectar
as miñas percepcións sobre os feitos compartidos ou o que puido querer dicir no
texto, posto que sendo pai e fillo, orgullosos de selo, pertencemos a xeracións
e culturas sentidos distintas, algo que o meu pai promoveu ademais e celebrou
en vida.
Ó
meu obxectivo nestas páxinas é, en conclusión, sacar a luz de xeito resumido, e
global, o Manuel Barros que está na
escrita e que estivo nas nosas vidas[167],
consciente de que é una das varias lecturas que se poden facer dun texto
multicolor, popular, que, estamos seguros, aportará coñecemento novo e
representativo sobre unhas condicións de vida compartidas con outros milleiros de
rapaces que migraron do campo á cidade, con outros milleiros de traballadores
con conciencia de clase que fixeron historia en Galicia, e fóra de Galicia,
aínda que hoxe sexan poucos os que o recoñezan.
Para
terminar dúas cuestións máis sobre as
memorias de Manuel Barros coma fonte para a historia: 1) tipoloxía documental e
literaria; 2) algunhas informacións proporcionadas polo autor que poden encher baleiros,
chamar a atención, matizar ou desmentir aspectos da historia escrita da Galicia
do século XX.
O
valor excepcional para o historiador das memorias que nos ocupan é que
constitúen, pola súa intención, escrita e extensión, unha autobiografía: algo ben
raro de atopar nas clases populares ó longo da historia[168]. Tampouco é unha "historia de vida"[169],
reescrita polo editor en base a entrevistas,
e outros materiais, que recollen a existencia dun personaxe dictada -no esencial-
por el mesmo. A autobiografía popular pertence á evidencia escrita, pero ten influencias
e ramificacións orais; a historia de vida, pertence á evidencia oral, se ben integra
unha intervención escrita, editorial, culta (no sentido tradicional). Manuel
Barros planificou e redactou a súa obra igual que calquera outro escritor, coa
orixinalidade de non usar máis que a súa cabeza, como xa dixemos, sen notas nin
lecturas previas, factor diferencial da escritura popular[170].
Tampouco falaría, neste caso, de "literatura popular" tal como se entende academicamente,
en referencia a unha literatura antiga de orixe popular, sen orixinalidade ou autoría
significativa, destinada á transmisión oral[171],
porque en O rapas da aldea a autoría
individual é transcendental e tampouco escribiuse
para ser recitada como os romances -dos que Manoliño tamén da noticia- nas
feiras das aldeas. Estamos ante unha obra literaria de realismo social por unha
banda popular, pola súa orixe e temática, pero tamén culta, pola forma de elaboración
con guión e papel e o uso de recursos
narrativos, aínda que pouco convencionais:
estamos a falar, en suma, dunha nova obra da cultura popular contemporánea,
urbana e proletaria, de expresión orixinariamente escrita[172],
marcada polos mass media[173],
ben diversa por tanto da cultura tradicional histórica, rural e labrega, de
expresión fundamentalmente oral, que a precedeu e continúa viva dalgunha forma
hoxe en día, e está presente tamén nos primeiros capítulos das memorias de
Manuel Barros.
A
dimensión obreira da autoría, a temática e a motivación[174]
do escritor autobiografiado, vén a confirmar a importancia sabida da clase
obreira na cultura popular europea do século XX. Hai grandes diferencias, como
é lóxico, entre a autobiografía obreira[175]
de Manuel Barros e as coñecidas e analizadas autobiografías de artesás dos
séculos XVI e XVII[176],
alén das súas semellanzas propias como xénero literario e documental. Doutra
banda, unha escritura e autobiografía verdadeiramente obreira e popular, debedora
dunha oralidade omnipresente nas fábricas e nos barrios populares, soamente pode
ser en galego no século XX, a pesar da influencia castelanizante dos novos medios
da "cultura de masas". A oralidade está presente na obra de Manuel Barros a
través dos innumerables diálogos recordados e reproducidos por escrito[177]
cincuenta ou corenta anos despois; nas interpolacións en castelán do que dicían
ós interlocutores alleos á cultura popular do autor; na falta de precisión[178]
e extensión nos nomes, restrinxidos no mellor dos casos ós de pila; no
desinterese por poñer datas precisas, xa que quitando algúns anos que aparece
ben postos pola súa significación histórica ou persoal[179],
o tempo se mide polos anos cumpridos (sobre todo de neno) ou pasados desde tal
o cal feito[180], ou, máis xeralmente,
pola simple sucesión de situacións e circunstancias da vida, como no cine.
Tivemos que facernos unha idea máis concreta da cronoloxía dos feitos
aproveitando frases, contextos, confiando na secuencia mental que segue o
autor, máis exacta por pensada- que o que é habitual na tradición oral. Tamén
valéronos as datas que o meu pai ou nos mesmos- puxemos, no seu momento, detrás
das fotos que seleccionamos para a edición desta obra[181].
Co
paso da oralidade á escrita o discurso de Manuel Barros gaña en elaboración,
articulación e definición estratéxica (balance de vida), pero tamén perde en
espontaneidade e información directa[182]:
cando se fala hai menos tempo para pensar. Intentamos compensalo co noso
testemuño de familiares e outros amigos. Exemplos de carencias: determinado silencios,
o estilo dialéctico. Certamente os silencios tamén están no discurso oral, de
feito Manuel válese da escrita para dicirnos á familia cousas que calara
durante anos (v.g., o incidente do coitelo), pero son ou poden ser- aínda máis
obvios e significativos no discurso escrito, sobre todo cando son asuntos que sabemos
porque xa nolos contara de palabra ou porque os vivimos xuntos (v.g. o
incidente do zulo). Dun ou doutro xeito, o "non-dito" é sempre relevante para
unha historia social anovada.
Doutra
banda, o que Mucha chama o "espírito de contradicción" de Manolo, especialmente
nos temas políticos (que lle apaixonaban sen cegalo), parte retranca, parte costume
de moitos anos de faladoiros e debates cos seus amigos políticos e comigo mesmo[183],
desaparece das memorias caviladas e
escritas. Sérvese se acaso dos diálogos, para clarexar a súa postura como narrador
protagonista. Reconvertido en escritor, Manuel deixa claramente o automatismo oral
de facer de avogado do diaño para ser máis asertivo, mesmo autocrítico[184],
tamén pola vía dos novos e vellos silencios, pois valeuse da escrita -diciamos
antes- para comunicarnos cousas que lle custaba dicir en persoa, outras nin por
esas, como expresar pensamentos gozosos, tampouco facía moita falta, sabiamos o
reservado e "pesimista"[185]
que era Manolo, o desculpabamos polos tempos e situacións que lle tocou vivir[186].
Queda finalmente un tema por resolver en canto
a clasificación desta obra escrita, ¿como puido Manuel, que non lía literatura[187],
escribir unha narración tan longa en primeira persoa con trama, descricións[188],
representacións imaxinarias e conversas en cada capítulo? Non hai dúbida, a
través do cine: a axilidade do seu ritmo narrativo por secuencias, con
profusión de imaxes e diálogos[189],
é propia do relato cinematográfico, que os novelistas imitan e que nesta nosa obra
da escrita popular constitúe referencia "culta" principal[190] no tocante a estilo. Con todo, a
influencia fílmica é involuntaria[191],
Manolo non tiña conciencia de que copiara a ninguén, sexa en canto a método
sexa en canto a información, nin quería facelo, filtraba todo, non cita outras
fontes escritas[192],
bota man do principio ó fin dunha forma de escribir de "elaboración propia" que
consistía en contar en primeira persoa o que vira, o que pasara, o que lle
dixeran, o que dixo el, máis una morea comentarios persoais do que pensara -ou
pensaba- el mesmo. O autor pronto é a
voz en off como o actor principal -ou secundario, mais raramente- que participa
na acción, o cambio dun lugar a outro do relato é lixeiro, e está sempre ligado a unhas accións que se
suceden cronolóxica e tematicamente con cortes netos, como cando introduce as
súas breves pero substanciosas análises políticas por necesidade explicativa ou
contextual dunha acción que axiña comeza, ou continúa. El non o dixo pero poderíamos
tamén, seguindo a Mucha, avaliar o seu
libro de memorias como "a película da súa vida"[193].
Manolo
absorbeu, espontaneamente, a maneira de contar as cosas, enlazando situacións e
diálogos, das películas, indo continuamente ó cine. Empezou como tantas outras
cousas na primavera do 1936, comeza a traballar en Vigo a vai ó cine os sábados
pola noite[194], xa non o deixou. Vía tamén cine durante
a guerra no Bierzo (capítulo 7), cando estaban acuartelados nas vilas (era
gratis para os soldados); en Vigo, outra volta, frecuenta os cine cando está de
ordenanza militar e vive co seu pai; logo dunha maneira máis continuada na
posguerra ó entrar a traballar en Barreras, seguiu de casado e empezou a
levarme a min con el a comezos dos anos 50. Sempre os sábados, el só (dime a
miña nai, en fin, que se quedaba "arreglando a casa"), ata que deixou de ir a
tocar os domingos na segunda metade do anos 60. Nos anos 70 pasaron entón, el e
Mucha, ós domingos o ritual semanal cinematográfico, ata que, durante a
transición[195], mercan a súa primeira
televisión en branco e negro, seguiron indo ó pero cada vez menos. Máis de
corenta anos, xa que logo, de ver cine varias veces ó mes. Gustábanlle todo
tipo de películas, dime Mucha (interesada máis ben nas "películas de amor"), tamén a Manolo. A verdade é que nas súas memorias hai tamén de
todo: aventura, guerra, política, traxedia, comedia. Aínda que corrixido pola
mentalidade do autor: o caracter épico das "películas de acción" desaparece, o humor das "películas
de risa" ennegrece[196],
e quedan fóra das súa historia memorial as "películas de amor". Manuel é tan
sincero nas súas memorias que non dubida en "quedar mal" nalgunhas secuencias, sobre
todo ó principio, non ten reparos en expoñer as súas vergonzas e debilidades,
incluso semella en ocasións que presume diso, pero nada ten de romanticismo,
cuestión de carácter (quen este libre de culpa que tire a primeira pedra).
Manuel
Barros é, simultaneamente, participante, testemuña oral (directa), testemuña ocular
e autor-escritor das cousas propias e tamén alleas que conta de vagar, con
certo detalle, en O rapas da aldea. Fonte
moi especial para prover de datos unha historia social renovada, onde entren a
xente común, as mentalidades e a vida cotiá, onde os "documentos persoais"
pasen a ocupar o primeiro plano. Véxase se non algunhas estampas emotivas,
visuais, dinámicas, dialogadas, impregnadas de cultura popular, primeiro labrega
e logo contundentemente obreira, que puxo por escrito ó longo da obra: cando o
seu pai o leva arrastre e chorando desesperadamente polas corredoiras cara a
Vigo, e os veciños pensaban que era o boticario secuestrador dos contos (capitulo
1); o diálogo do "pajarito" coa señorita que o descubre subido ó piñeiro para
roubar as piñas (capítulo 1); as tremendas historias de cando ían pedir esmola
ós enterros dos ricos (capitulo 1); as arelas colectivas de resolución da
miseria que a proclamación de República traería para os pobres do campo (capitulo
1); aquilo de "a ver pereros, vamos a bailar" no bar da Ferrería (capitulo 3); a
grandísima manifestación do 1 de Maio de 1936 nas Travesas, e diante na Casa do
Pobo (capitulo 3); o levantamento
militar do 19 de xullo en Vigo visto desde unha aldea próxima, con esa mestura
característica de rabia, medo e inocencia republicana (capitulo 4); a caída do seu
mulo no Bierzo (capitulo 6); o arrepiante asunto das patacas no campo de
concentración de Figueiredo (capitulo 10); os diálogos de desprezo co encargado
Bandallo e o patrón de Barreras nas obras "subacuáticas" do peirao (capitulo 13);
o transporte que fan os meus pais das portas e ventás, ó lombo e costa arriba,
para a casa nova (capitulo 17); a imaxe contada da concentración diante do
portalón de Barreras en 1962 (capitulo 18); a manifestación de mulleres e nenos
de Coia diante do alcalde Portanet, cara 1965 (capitulo 19); a escenificación dunha
"petición de esmola", en Madrid, perante o xuíz do Tribunal de Orden Público en
1971 (capitulo 20). As representacións
mentais, asemade gráficas e orais, incluídas cantigas e romances, das
situacións vividas son innumerables, o lector interesado e o historiador
sensible, farán a escolla que mellor lles conveña de acordo cos seus propios
recordos, pasatempos ou intereses temáticos.
Desde un punto de vista máis xeral, queremos chamar
a atención sobre outros cinco posibles usos historiográficos da autobiografía
de Manuel Barros para o coñecemento da historia contemporánea de Galicia,
ademais do seu interese primordial para o estudio do movemento obreiro (e a
historia do PCG e do PCE) desde a súa base social (e periferia militante),
argumentado xa pola Fundación 10 de Marzo na presentación editorial deste
volume. O feito de que a obra O rapas da
aldea se redactara primordialmente para unha finalidade privada e non publica, cotiá e non militante, concédelle
un plus de espontaneidade e non voluntariedade que realza o seu valor
historiográfico.
O primeiro posible uso para a escritura da
historia ten que ver coa formación da clase obreira galega, no caso de que
algún colega se atreva a investigar de verdade este tema, logo do precedente de E. P. Thompson, La formación de la clase obrera en
Inglaterra (ed. inglesa en 1963). Concretamente a migración da poboación
traballadora do campo a cidade[197],
a entrada de campesiños e mariñeiros que están perdendo a súa identidade
tradicional na disciplina laboral no Vigo industrial[198].
O rapas da aldea posibilita estudiar
o cambio de mentalidade que iso supón, os problemas de comunicación terrestre,
a importancia do tranvía, a reestructuración das aldeas máis próximas a cidade
en arrabaldes proletarios, etc., que son
xustamente os temas e enfoques de conciencia, cultura e vida cotiá que converteron a obra
de Thompson nun clásico da nova historia social.
A
segunda utilidade historiográfica vai no sentido de revisar o imaxinario
estendido Galicia minifundista de campesiños ben mantidos con xunta de bois,
vacas e porcos. A familia ampla dos avós de Manuel Barros, tiña en tempos da
monarquía e da República: tres campiños que daban millo para tres meses e
criaban un becerro -cando podían- para pagar os impostos e o que lles fiaban na
tenda da aldea. Máis nada: nin bois, nin vacas, nin cochos; comían cada día
caldo "auga fervida con verdura e algo de fariña" (Mucha)- e pan de millo,
cando había, máis fanecas se o tío Fernando ía ó mar. Tiña razón Afonso Rodríguez
Castelao cando, nos anos 20, debuxou un cacique e un labrego, dicíndolle o
primeiro ó segundo, que quitara o sombreiro e tiña a cabeza gacha: "Dicías que
era pobre e tiñas unha vaca, ¿eh ?". Non se trata dunha ironía, é que naqueles
tempos ter unha vaca era ser rico: así nolo testemuña Manoliño de Coruxo, ratificando
a importancia do campesiñado pobre, ou empobrecido, practicamente fóra do
mercado, que deixa poucas ou ningunha pegadas nas estatísticas oficiais, sendo non
obstante capital para comprender tanto a emigración como a formación da
industria, das cidades e da clase obreira galega no século XX. A familia
labrega de Manolo desaparece como tal a mediados de século: unha parte vai a
emigración (os homes); outra parte entra nas fábricas de conservas (as
mulleres) ou da construcción naval e outras empresas de Vigo (os mozos). A
politización deste campesiñado pobre nos anos 30 é evidente, polo que conta
Manuel de Coruxo, manténdose a finais
dos anos 40 se atendemos á forza do movemento guerrilleiro na Galicia rural. A represión
primeiro, a instalación dun novo caciquismo municipal de ideoloxía franquista,
e o descenso brutal da poboación activa agraria, ata o día de hoxe, fixeron desaparecer dunha
historia rural contemporánea que cómpre tamén recuperar.
A
terceira nota sobre estas memorias como fonte histórica se refire á mestura de
acontecementos importantes e da vida diaria, da pequena historia e da gran
historia, de feitos obxectivos e subxectivos, de costumes, economía, sociedade e
política. Se fose un libro de historia falariamos marabillas da capacidade do
autor para ofrecernos un enfoque global, "total", combinando e alternando niveis
tan diversos da realidade[199].
Non sería así se fosen unhas memorias militantes (que teñen outras virtudes),
non seríamos capaces -eu, de primeiras, tampouco- de, estando en xogo cuestións
cruciais, históricas, de vida e morte, escribir sobre temas menores, persoais. Así
empata Manuel Barros, cara 1928, a
visita de Primo de Rivera a Vigo coa salvación do seu tío de morrer afogado
(capítulo 1). En
O
cuarto tema sobre o que queremos reclamar atención historiográfica é o da
participación forzada de simpatizantes e militantes da Fronte Popular no
Exército de Franco. A experiencia individual que conta Manuel Barros é, neste
aspecto, ben representativa: non intenta unha saída individual (tampouco o
buscaban, como a moitos dos escapados; nin tiña unha elevada conciencia de
militante[200]) e, con 18 anos e
arrodeado de xente maior, sumase[201]
como dixemos ó que fan os mariñeiros galegos que pensan como el, alternando
protesta e obediencia. Os republicanos no exército franquista é un fenómeno de
grande importancia en Galicia, onde todos os mozos de
A
quinta cuestión para unha historia da clase obreira son os datos acerca da sobreexplotación
dos traballadores na posguerra. Sabemos da fame, do racionamento, da dura situación
económica e social baixo o primeiro franquismo, sobre todo para os grupos e
clases sociais perdedores da guerra civil, pero son necesarios casos narrados
polos propios afectados como este acerca das consecuencias concretas dos
salarios de miseria, das inhumanas condicións de traballo e de vida, nun
contexto de represión contra os partidos e sindicatos obreiros que ousaban
manter algo de organización. Segundo escribe Manuel Barros durante case tres décadas traballa unha media de 12-13 horas diarias, primeiro facendo cinco horas nocturnas
no bar da Ferrería, logo velando ata catro horas cada día, sen domingos libres nin
vacacións[203]. Como nesas condicións
se pode sacar adiante un proxecto de vida é un misterio que se aclara en O rapas da aldea. Onde obtemos, así
mesmo, información de interese sobre a
represión laboral, e non laboral, sobre militantes coñecidos que non foron paseados
ou fusilados no tempo da guerra e aínda despois. É o caso de Agustín Barros[204],
o seu pai, que pasa de funcionario municipal, ben situado como cobrador de
impostos, ó campo de concentración da Illa de San Simón, para terminar de limpabotas
ocasional e obxecto de tundas brutais como xa comentamos- por parte da policía
por dar vivas á República na rúa (capítulo 4). Degradación persoal que veuse
agravada pola bebida é a grande fame urbana, pois daquela "se na aldea se comía
mal, na cidade se comía peor" (capítulo 14), especialmente se un era pobre e comunista.
* Estudio introductorio a Manuel BARROS, O rapas da aldea. Memorias dun traballador
(1918-1976), Santiago de Compostela, Fundación 10 de Marzo de CC. OO., 2008,
pp. 19-77..
[1] Así e todo, desde 1987, creouse na
Universidade de Santiago de Compostela un arquivo de Historia Oral de Galicia
(HISTORGA), dirixido por Isaura Varela,
con 1500 pequenas entrevistas sobre a guerra civil, o exilio a emigración e
outros temas, que se pode consultar parcialmente en https://www.usc.es/hcdep/servizos_investigacion/historga.htm..
[2] Véxase por exemplo o desfase existente
entre o que se di na folla oficial de servicios militares durante a guerra e o
que conta o noso autor, soldado forzado
por propia confusión, como a grande parte dos mozos galegos mobilizados polo
"Ejército Nacional" para combater a República.
[3] O problema de poñerse a escribir unhas
memorias non é tanto ter o hábito de ler e escribir -que o fai máis fácil- como
ter algo que dicir e unha forte motivación persoal, logo é preciso ser
suficientemente sinceros, como Manuel Barros, senón de pouco valen.
[4] A numeración do manuscrito termina no
folio 870 pero hai que engadir as tres primeiras páxinas que Manolo ordenou con
números romanos por inexperiencia.
[5] Fíxenlle a proposta na súa casa de Coia
aproveitando as festas de Nadal de 1982,
e empezou a escribir de seguido
en xaneiro do no ano.
[6] Os que me coñecen saben o pesado que
puido ser nesto do papel da xente común na historia, tanto en termos políticos
como historiográficos, máis tratándose do meu paiciño.
[7] Nos anos 80 vivíamos no nº 54 da Avenida
de Castelao (chamada, durante o franquismo, Avenida de Samil) e os meus país no
número 36, nos pisos que conseguiron os veciños orixinarios de Coia na
mobilización que se narra no capítulo 19: en 1979, nacera a súa neta, Xiana
Barros García, entón os avós non saían da nosa casa.
[8] Sen acudir xamais as escenas
retrospectivas (Flashback), polo
menos voluntariamente, a pesar da influencia do cine no seu estilo narrativo do
que falaremos ó final.
[9] Outra cousa son as versións que
proporciona de feitos compartidos, sobre os que a miña nai e eu mesmo podemos
ter outros recordos e puntos de vista; tamén detectamos cousas que hai anos
contou dunha forma e logo o escribe
doutra: a memoria individual tamén
evoluciona.
[10] Segundo Mariluz, erguíase cada mañá,
almorzaba na cociña e volvía á cama onde cavilaba un tempo (antes de ler o Faro),
non o facía pola noite para durmir máis tranquilo, dicíalle.
[11] Os que vivimos con Manuel Barros podemos
dar fe que lía moita prensa (legal e clandestina) pero nunca libros, con algunha excepción como as memorias
do Fresco (para escribir as súas) ou nos anos 70 cando colleu un resume do
Capital que tiña eu na casa que chamara a atención da policía nun rexistro que
me fixo: a miña nai veuno con el varias veces, tampouco é seguro que o lera
demasiado; véxase a nota 13.
[12] A súa nora propúxolle tamén que usase un
block de notas, non quixo, éralle máis doado traballalo todo na cabeza, como
sempre fixera cos seus plans de vida, enfrontando agora o problema engadido da
escrita.
[13] Mariluz falicitou ó seu sogro, por
exemplo, "Memorias dun neno labrego" de Neira Vilas, pero non o leu (salvo o
título e o inicio: "Eu son Balbino. Un rapaz de aldea. Coma quen di, un
ninguén. E ademais, pobre"); aconselloulle ver a película "Padre Padrone"
(1977), onde outro rapas de aldea, Gavino, é obrigado a traballar no campo,
opoñéndose ó pai a que fose a escola ou
emigrase (a diferencia esencial é que Manolo non vivía co pai), poñían
en Vigo unha versión orixinal subtitulada, e por iso non foi vela; tamén lle
deixou diccionarios (de galego e castelán) que nunca usou; o único libro que
Manuel le realmente e cita na súa autobiografía é o diario de Manuel González
Fresco (Memoria dun fuxido, Victor F.
Freixanes, edit., 1980), de maneira que nesta parte completa excepcionalmente
os propios recordos da resistencia viguesa ó golpe de estado, onde participou
"O Fresco", con citas copiadas das súas "breves memorias" de 1936 como
escapado, rendéndolle tributo como
"republicano, home sabido e amigo dos pobres".
[14] Unha parte do que vén no libro de memorias xa nolo fora dicindo de
xeito fragmentado Manolo de palabra ó longo dos anos, aínda que tamén da a
coñecer (capítulo 21) algún segredo que tiña vén gardado como o coitelo que
levou á unha manifestación ilegal -durante a folga do 72 ou posterior- para
facer xustiza do funcionario da Brigada Político-Social "Manolito Ribera" (ben
sabía meu pai que esa non era a "liña do partido").
[15] O que de verdade lle gustaba a Manuel
era tocar a súa batería nas orquestra,s
o fixo durante case trinta anos, non hai máis que ver as tres fotos publicamos
dos anos 40 e 50, choio festivo que facía algo máis levadeiro a duplicación da
xornada laboral durante os anos da fame.
[16] Manuel fuxiu toda a vida dos bares por
reacción contra o mal exemplo do seu pai, como fica claro nas memorias (salvo
tal vez na guerra, por ser o medio de relación cos paisanos).
[17] Utilizaba a mesa de estudio que puxeramos
para min na sala de estar, que aínda hoxe está como hai 20 ou 30 anos, cunha reproducción
do Guernica de Picasso que se fixera en Ferrol (1972) e un bote de escritorio que celebra legalización
do PCE (1977).
[18] Vinte e unha divisións cos
correspondentes subtítulos, atendendo a temática, preparadas para esta edición,
sobre e base do texto corrido que elaborou o autor, para facer máis doada a
lectura e a consulta, e situar mellora as fotografías e documentos incluídos.
[19] Máis aínda cando nese momento estaba fóra
da empresa, e non vivira os preparativos, por causa de operación de hernia de
ingua
[20] Un bo comezo é a obra colectiva A forza
da palabra. Lembranzas da loita sindical viguesa, Manel FERNÁNDEZ, Isabel
QUINTAIROS, edits., Vigo, Unión Comarcal de CC.OO., 1999; na páxina 32 hai unha
fotografía dos "dirixentes
clandestinos" de Barreras ós que se
refire Manuel Barros, que Manuel
Rodríguez "Xaniño" anarquista despedido Na folga do 62- organizará á saída da
cadea ó redor do Partido, José GÓMEZ ALÉN, As
CC. OO. de Galicia e a conflictividade laboral durante o franquismo, Vigo,
Ed. Xerais, 1995, p. 69.
[21] Veremos como o plan de vida de Manuel
Barros, que vai tomando corpo nas
memorias, non pasaba polo protagonismo público, aínda que as circunstancias ó
levan en bastantes ocasións a tomar a iniciativa e arriscarse.
[22] Era a miña idea, pero nesto como todo o
demais, fixo felizmente o que lle petou.
[23] Aguilloada pola queixas do autor; "esto non o vai ler ninguén", dicíalle meu
pai, para engadir despois: "agora quito
o de ninguén".
[24] A edición do texto de M. Barros tiña da súa contra, naquel
entón, ademais da súa lonxitude, que se trataba dunha persoa descoñecida,
común, que non tiña destacado como persoeiro, militante e/ou respresaliado, que
escribira pouco de política e moito da
vida cotiá da xente popular: xustamente todo o que ten de virtude o manuscrito
para unha historiografía avanzada.
[25] Tanto é así, que case nunca emprega nomes
e menos apelidos para referirse ós
familiares vivos, escribe "miña
muller", "meu fillo", "milla sogra", "miña cuñada"
(salvo as referencias ó
"Carlos Barros"como nome público do seu fillo), dando por sentado que era
innecesario, xa que non escribía para
lectores alleos.
[26] Unha das súas confidencias máis
recorrentes á Mariluz tiñan que ver co seu galego "mal escrito", ante todo
polos benditos problemas que tiña para distinguir a "c" e a "z" da "s", o
tranquilizábamos e xulgara o lector a magnifica escrita de aldea mariñeira que
resultou, logo do traballo de restauración da filóloga editora.
[27] Latexa na intencionalidade do pensamento
e obra do meu pai un sentido xenealóxico pouco corrente en familias de orixe
obreiro, sobre todo se consideramos que a iniciativa, neste caso, parte do
ascendente varón e fundador, que viña doutra banda de familias machicadas
e destructuradas pola mortalidade adulta e a miseria dos tempos.
[28] Dise que nun fogar onde hai libros, e
pais con estudios superiores, os fillos teñen máis vocación e facilidade para
aprender, afeccionarse á lectura e mesmo
escribir, neste caso é ó revés: o pai sen estudios sentase de vello a escribir
contaxiado polo exemplo e o acicate do
fillo e a súa nora universitarios (Mariluz fixo filoloxía francesa na
Sorbona), sen complexo algún (na nosa casa a condición obreira era motivo de
orgullo e sabedoría), mesmo tentou ensinar a ler e escribir cunha pizarra a
Xiana cando tiña dous anos (véxase ó
final do libro a foto correspondente), continuando posteriormente por
desconfianza cara os métodos pedagóxicos avanzados do colexio Martín Códax onde
entrou a nosa filla en 1982.
[29] Véxase a nota 13.
[30]
Debaixo de cadanseu título novo poñía unha liña, tamén a lapis, porque a
folla estaba en branco, era o reverso
dun papel impreso dunha axencia de viaxes sobre os "Destinos Inserso
94", con notas súas sobre o que ían pedir (pagando
[31] Empeza no manuscrito falando en terceira
persoa, como no titulo, pero no folio III pasa xa á primeira persoa, "tiña eu
cinco anos", manifestándose abertamente como narrador e asemade
protagonista o resto das memorias, o que
foi respectado por nós á hora de poñer tamén os subtítulos.
[32] Véxase a nota 6.
[33] "Esto queda para vós" foi a dedicatoria
que propuxemos ós editores, ampliando os destinatarios da familia a todos os lectores
interesados na vida e nos feitos daqueles tempos, na literatura popular e na
historia de Galicia no século XX.
[34] Hai que clarexar que Manuel naceu en Coia
en 1918, indo para Coruxo en 1919 cando morre da gripe a súa nai, onde foi
criado e viviu ata pouco antes de retornar a Coia, en 1945, para casar con
Mucha, que me ensinou aínda hai pouco onde naceu seu home hai 90 anos: na rúa Quintela, no cruce con "o noso
camiño", unha corredoira que levaba a casa de aldea da miña avoa, onde nacín eu
en 1946.
[35] O concepto de "dictadura do proletariado"
foi teorizado por Marx na Crítica do
Programa de Gotha (1891) e logo
ampliado, concretado e espallado mundialmente por Lenin na obra O
Estado e a Revolución (1917).
[36]
Dirixente comunista búlgaro que foi, desde Moscú, secretario xeral da
Internacional Comunista, entre 1935 e 1943, e logo Presidente da Bulgaria
socialista desde 1944 ata a súa morte en 1949.
[37] A
nova política das Frontes Populares foi logo posta en práctica con éxito, en
1935, en Francia, España e outros países, ó redor de duns programas de defensa
da democracia, do multipartidismo e das reformas sociais, en base a alianzas
con sectores progresistas burgueses que desbordaban os partidos obreiros,
socialistas e comunistas, contradicindo
-ou retardando- por conseguinte a
aplicación da lectura soviética da "dictadura do proletariado"; experiencia
pro-democracia dos anos 30 que inspirou ós partidos comunistas en Italia, España e Francia para definir o eurocomunismo
(oficializado na xuntanza de Madrid de marzo de 1977), renunciando na
práctica e na teoría (PCF, 1976) á
"dictadura do proletariado" que foi substituída polo lema "Socialismo en
liberdade".
[38] Despois da transición, aínda lle comentou
a Mariluz eso de que "o que foi yunque
ten que ser martelo", para xustificar algún "exceso" (queima dun
autobús) dunha manifestación dos traballadores de ASCON, entre os anos 1982 e
1984, cando comezaba a escribir as memorias, nas que nada fala da súa metáfora preferida, máis propia
dos primeiros anos 30, coidamos que se trata dunha boutade tardía, nas conversas comigo manifestábase desde finais dos
anos 70 ben compresivo coa política oficial do partido.
[39] Véxase, con todo, a nota 102.
[40]
Véxase a nota 75.
[41] Aínda recordábame onte (27 de xaneiro de
2008) no paseo da Avenida de Castelao,
"Genio" (Eugenio Villar) que entrou en Barreras en 1941 e foi veciño
noso en Coia, simpatizante do partido:
"eu sigo coa liña do proletariado", "eu non estou de acordo coa democracia"
capitalista, aseguraba, con todo o seu dereito;
na liña dos vellos militantes partidarios da política "clase contra a
clase", liña que o PCE empezou a rectificar como vimos en 1935, coa Fronte
Popular, e logo, en 1948, co abandono da loita armada, reafirmándose, en 1956,
coa política de "reconciliación nacional", proceso que culminou, en 1977, co
eurocomunismo.
[42] A
partir de 1982 unha parte importante de electores, militantes e dirixentes
pasaron de PCE ó PSOE, ou a outros partidos, xeralmente con argumentos máis
pragmáticos que ideolóxicos, sen deixar de reivindicar en moitos dos casos o
seu pasado comunista.
[43] Dado o carácter espontáneo das accións
pro-comunistas que leva a cabo Manolo cos seus amigos en 1935 e 1936, non
semella que chegasen a estar organizadas as JSU na sua parroquía durante a II
República; de todos os xeitos o primeiro compromiso de Manuel foi sindical na
UGT e fala con simpatía das milicias uniformadas (e desarmadas) do PSOE e a UGT
que debeu ver nalgún desfile en Vigo, a decantación cara posicións comunistas
prodúcese precisamente no bienio dereitista, entre a revolución de outubro e a
victoria da Fronte Popular.
[44] Basilio Rodas, executado en xullo do 36
(véxase a nota 136), na súa homenaxe escribiu Carlos Barros na
clandestinidade algún artigo en Nova
Galicia co seu nome e apelido como pseudónimo do amigo que Manuel Barros
sempre chorou.
[45] Ricardo era tamén orfo e traballara como
criado na casa dun labrego acomodado de Coruxo.
[46] A principios dos 40 entrou Manuel nas
obras do peirao de Barreras, por ser excombatente e despois Ricardo (véxase a nota 67), supoñemos que coa axuda da familia da súa muller, a
pesar de ter estado preso por comunista, o que demostra que o franquista
Fernando Barreras seguía unha política de persoal ata certo punto aberta, onde
o que contaba era unha boa recomendación que garantise, ante todo, un "bo
comportamento" laboral.
[47] Ricardo era un militante adiantado, que
pensaba por si mesmo e viña practicando desde a fin da guerra as formas abertas
de traballar nas empresas que o partido decidirá oficialmente en 1948 e
chegarán pola vía orgánica a Vigo na primavera de 1949, Víctor SANTIDRIÁN, Historia do PCE en Galicia (1920-1968), A Coruña, 2002, pp. 303, 306.
[48] En
1948, segundo informes oficiais do partido, chegou a haber "1.199 comunistas
controlados en Galicia", case igual que
ós que había no ano 1934, ídem, p.
305
[49] Coidamos que non é un esquecemento
involuntario, por tratarse dun feito relevante do que falamos en casa nos anos
posteriores en diversas ocasións; non se esqueceu, sen embargo, de escribir
sobre os exercicios espirituais de Tui, en cuxa foto (capítulo 15) véselle
"todo orgulloso" -como soia dicir- da súa fazaña de aproveitarse dos curas para
comer ben uns días, aínda que a experiencia escribe- non lle saíra como
pensara.
[50] Véxase a foto de nós os tres naquel entón
no capítulo 15.
[51] Miña avoa era viúva é vivía nunha casa
velliña con cinco fillas (Amparo vai a vir a casa de tía Enriqueta, á
Castrelos, ós oito anos): Carme era a maior é tiña 29 anos, Pilarita era a máis nova é tiña 14 anos en
1949.
[52]
Chamei a miña nai (Mucha, 87 anos) para dicirlle que Manolo non contaba
nada do zulo, recordoume as súas temerosas fungadas e encareceume logo que o
escribira eu, pensando que puido ser responsabilidade súa o complexo de culpa
que levou ó seu home a "esquecer" ó episodio de militancia activa de 1949.
[53] "Octavillas", e con toda probabilidade Mundo Obrero e El Guerrillero que a organización de Galicia do PCE imprimía nas zonas rurais liberadas polo movemento guerrilleiro.
[54] Manuel sacara a idea do buraco nunha casa
de Coruxo dun escapado que entregara os soldados ó final da guerra, cuxa
descrición no capítulo 9 zumega asombro e certeza en canto a eficacia do
sistema...
[55] Historia
do PCE en Galicia (1920-1968), p. 294
[56]Ídem, pp. 294, 381.
[57] A través do "señor Lourenzo", vello
comunista e veciño noso, que fora salvaxemente torturado, tivemos noticia tamén
neses anos da caída da Compañía de Tranvías, que meu pai debeu coñecer no seu
momento; Tranvías e Álvarez foron empresas con forte implantación comunista nos
anos 40 (véxase a nota 66).
[58] Historia
do PCE en Galicia (1920-1968), p. 295.
[59] Ídem,
pp. 303-304.
[60] Ídem,
p. 303.
[61] Ídem,
p. 306.
[62] ídem,
pp. 384-385; véxase a nota 47.
[63] ídem p. 307.
[64] Véxase a nota 76.
[65] Pesaba a grave infracción de seguridade
que provocou a caída total en 1946 na
provincia de Lugo, onde sorprendentemente se levaba un detallado arquivo con
fichas de todos os militantes, ídem, p. 289.
[66] O informe de marzo de 1948 fala de
45 militantes en Tranvías, 35 en Álvarez e 20 en
Barreras, antes das caídas de 1947 e 1948 que non semella ter afectado á
empresa de Ricardo e Manolo, ídem, pp.
294, 381.
[67] Mercé as procuras de Enrique Pérez Gómez,
que foi mestre de taller en Barreras, militante do PCG e dirixente actual de
CC. OO, consideremos probable que se
trate de Ricardo Sánchez Prieto, traballador de Mecánica, veciño de San Miguel
de Oia (que limitaba coa parroquia de Coruxo), que entrou na empresa en 1941 e
se xubilou en 1971, permanecendo nun segundo plano nos anos 50 e incluso 60,
como outros vellos militantes da República, reactivados na posguerra pola forza
da guerrilla e as expectativas de victoria, en 1945, da URSS e os países
democráticos.
[68] Véxase a nota 20.
[69] Historia
do PCE en Galicia (1920-1968), pp. 471-472; manténdose a partir de aí unha
liña de continuidade e crecente influencia ata a legalización do PCG en 1977.
[70] Un
dos que nos ano 70 ó avisaba dos paros é o daquela mozo Enrique Pérez, mestre
de taller na zona do estaleiro, veciño noso da nova Coia e un dos nosos
informantes actuais (véxase a nota 67), que nos engadiu o dato doutra actividade que Manuel
facía desde a grúa: tirar "octavillas" que caían por todo o estaleiro, como
cando no 49 ía ós cines con Ricardo.
[71] Obviamente, eses membros das "novas
xeracións" do partido e Comisións en Barreras sabían que Barros o grueiro era o
meu pai, xa que despois do meu paso polas comisarias en 1968, 1971, 1974,
dérase a coñecer o meu nome real.
[72] Durante tres cursos, 1965-1968, estiven
na Escuela Superior de Ingenieros Industriales, ingresando efectivamente en
1967 na organización universitaria do PCE
da Universidade de Madrid que dirixía Pilar Brabo Castells.
[73] Que meu pai pensara que os novos ingresos
podían aparecer nunha lista nun medio
público de comunicación do partido é algo estraño, nunca mo dixo, denota unha
dose de inxenuidade que Manuel Barros conservou sempre, non hai máis que ler as
memorias ou ver ó final a foto que titulamos "No inicio das memorias", e amosa
en último termo unha realidade: a actividade pública dos comunistas nas
empresas e universidades, desde a segunda metade dos años 60 -consecuencia do éxito
total do cambio de táctica de 1948- permitíalle a policía política, coa a axuda
dos seus confidentes, elaborar axiña e doadamente unha lista dos militantes máis activos en cada
momento e lugar, era o custe persoal que habiamos que pagar para mobilizarmos
masivamente contra a dictadura.
[74] Véxase no apéndice a foto de Manuel
Barros (acompañado de Carme Lago Vila) cortando a torta (por ser o camarada
máis vello) da entrega de carnés de 1978 en Vigo, que cadrou coa celebración do
VIII Aniversario do PCG.
[75] Despois de Ricardo (anos 40) falaba de
política en Barreras con Manuel Lima, home da HOAC que xogou un papel
importante na folga do 62, e xa nos anos 70 con Manuel Cagiao López ("Ferrol")
e Eugenio Villar Abalde ("Genio"), amigos, simpatizantes do partido,
compañeiros de traballo e veciños de Coia (ademais dalgún contacto "segredo"
que tivo Manolo en Barreras con xente do partido, do que falaremos outro día),
cos que teño falado nestes ultimamente (decembro 2007-xaneiro 2008), no grande
paseo en que se converteu a Avenida de Castelao, cando vamos visitar a miña nai
(véxanse as notas 41, 90).
[76] A
militancia local no Partido Comunista
correspóndese con círculos concéntricos que van cambiando co tempo:
comité local (ou provincial) máis cadea de contactos entre 1946 e 1962,
aproximadamente; comité, células de empresa (barrios ou facultade) e contactos
de confianza ata a legalización en 1977; comité e agrupacións (as vellas
células máis os comunistas sen organizar),
e un novo círculo externo e sumamente variable, que actúa puntualmente,
constituído por repartidores de
papeletas de votación e electores
"estables".
[77] Véxase a nota 38.
[78] "Hay hombres que luchan un día y son
buenos, otros luchan un año y son mejores, hay quienes luchan muchos años y son
muy buenos, pero están los que luchan toda la vida, y esos son los
imprescindibles", dixo o imprescindible
autor teatral, Bertold Brecht, comunista que procurou dise en Wikipedia- "la
justa crítica para no llegar a ser mártir de sus propias ideas" o que non
logrou, segundo datos recentes, que apuntan a que a Stasi puido terlle
provocado o ataque ó corazón que o matou en 1956 (https://es.wikipedia.org/wiki/Brecht).
[79] Deixamos para o final falar a influencia
na súa obra escrita da linguaxe do cine, tanto películas como os documentais do
NODO, máis de estilo que de contido, sobre cando correspondía coa propaganda
política do réxime.
[80] Dime Mucha que saían xuntos de Barreras,
subían polo "camiño fondo", pasaban polo "Barrio chino" de Coia (rúa Esturáns),
separándose logo, Manolo ía para a súa casa e Ricardo a coller nas Travesas o
tranvía de Baiona: sempre falando do mesmo.
[81] A formación marxista viña daquela e
tamén despois- por medio das obras de Lenin, o informe de marzo de 1949 pide
precisamente que o partido faga chegar a Vigo varios exemplares de "La
enfermedad infantil del izquierdismo en el comunismo" (1920), a fin de
fortalecer a nova táctica de abandonar a loita armada e infiltrarse no
Sindicato Vertical para desenvolver ó movemento de masas, Historia do PCE en Galicia (1920-1968), p. 385.
[82] Coincide a victoria aliada, que suscitou
un elevado interese polo que podía pasar con Franco, coa a posibilidade de
dispoñer dunha radio, que so tiñan os ricos en xullo do 36, como fai notar Manuel no capítulo 4.
[83] O período de maior audiencia de "Radio
España Independiente, estación Pirenaica, la única emisora española sin censura
de Franco" foi entre 1956 e 1968; desde
1960 oíase moito mellor pola maior capacidade técnica do partido para
neutralizar as interferencias e difundir
cintas previamente gravadas.
[84] Miguel Núñez conta nas súas memorias (La revolución y el deseo: memorias,
Barcelona, 2002) que, en 1958,
gracias a que puideron pasar a información o Radio Londres e Radio París de que
estaba preso na Vía Laietana, salvouse de morrer na tortura.
[85] Xa
o dixen, para min, como dirixente do partido de formación intelectual, foi un
privilexio dispoñer nos anos 70 e aínda
despois- dunha opinión directa na casa
dun obreiro de base como Manolo, que
sempre tiña unha opinión política formada, intuitiva pero calibrada,
sincera e allea ás convencións das nosas reunións orgánicas, aínda que a miúdo
tiña que interpretar o que dicía ó revés.
[86] Non se trata dun feito illado,
individual, máis ben dun caso representativo dun obreiro consciente
politicamente, comunista ou de simpatías comunistas, típico do século XX en
Europa e mesmo nos Estados Unidos (antes do maccartismo).
[87] "Mientras que en la vida vulgar y
corriente cualquier tendero sabe perfectamente distinguir entre lo que alguien
dice ser y lo que realmente es, nuestra historiografía no ha logrado todavía
penetrar en un conocimiento tan trivial como éste. Cree a cada época por su
palabra, por lo que ella dice acerca de sí misma y lo que se figura ser", Carlos MARX,
Federico ENGELS, La ideología alemana,
México, 1973, p. 55.
[88] Fronte ó idealismo "suicida" de Agustín
Barros que emborrachábase e berraba pola rúa, "¡Franco non gaña a guerra!¡ Viva
a República!", Manuel Barros dicía "Hai que facer o parvo e mirar pola vida
dun" (capítulo 4), aínda que como veremos el caerá en Coruxo ó final da guerra
en algo parecido ó que lle criticara ó seu pai (véxase a nota 102 ).
[89] Véxase a nota 151.
[90] A conversa foi con Manuel Cagiao, "o Ferrol",
pedinlle na Avenida de Castelao (véxase a nota
75) fotos daquel tempo e comentoume este lema que
compartía con meu pai (e que podían subscribir moitos dos "partidarios do puño"
-indicoume co xesto Ferrol, referíndose
a meu pai e el- que participaban nas accións) poñéndome como exemplo
contrario a "Chicho", Ramón Crespo, mozo responsable de prensa da Comisión
Obreira de Barreras, comunista e activista arriscado nas manifestacións (está a
dereita da foto, diante da pancarta, en A forza da palabra, p. 240).
[91] Sentido da inxustiza e sentimento de
agravio que ten as súas orixes nos agravios e inxustizas que tamén aturará
Manoliño desde que naceu, sen culpa algunha, inocente: mentalidade xusticieira
que se gravará no seu carácter, e na súa ideoloxía, de xeito permanente
(axudando a comprender, tamén, a longa duración da teoría da zafra que ten que
ser martelo) .
[92] Véxase a nota 138.
[93] Amañouse tamén para non ter que disparar
ós escapados cando lle tocou participar na súa persecución ó final da guerra,
véxase a nota 112.
[94] Feito subversivo nunca guerra civil na
que a xerarquía militar participa na represión dos "comunistas peligrosos" e
outros paisanos de pasado esquerdista (causas militares).
[95] Xa non era como na aldea, ó entrar nos
cuarteis Manolo convive con xoves maiores, algúns xa casados (había mozos
enrolados oito anos máis vellos, da quinta de 1930, capítulo 5), procurando
arrimarse á amigos da ría de Vigo que o poidan protexer; sinte ademais outras inferioridades:
xerárquico-militar en tempo de guerra (non demasiado ríxida na retagarda como
se demostra no texto), ideolóxica-política por ter que facer a guerra do lado
dos fascistas e idiomática-cultural
porque no "Ejército Nacional" de Franco estaba obrigado a falar de cotío
castelán cos mandos, cos soldados doutros lugares e tamén cos veciños das zonas
castelán-parlantes.
[96] Foi en 1936 con 18 anos na alameda de
Pontevedra, diante da caixa de recrutamento, estando o "tímido" Manolo de
garda, estala unha pelexa entre os de Vigo e os de Lalín, cala a baioneta,
métese só ata ó centro do tumulto, conseguindo que uns e outros lle entreguen
paus e navallas: "¡Canto fai un home
vestido cun uniforme e cunha arma na man!" (conclúe no capítulo 5).
[97] A taberna era lugar de sociabilidade e
encontro dos soldados cos veciños, porque Manolo non era de bares pero tomaba
una fecha de viño, para non ser menos, aínda que se mareaba pronto.
[98] Véxase a nota 136.
[99] Este brigada franquista convicto é o
mesmo que aparece na foto do destacamento de Coruxo rodeado de militares, Manolo non é dos máis
próximos a el, como se pode comprobar (capítulo 9).
[100] En Coruxo, había moitos escapados,
informa Mucha, ratificando a forza que tivo alí a Fronte Popular, que Manuel
acredita tamén o falarmos da participación sobranceira da súa parroquia na
manifestación do 1º de maio de 1936 (capítulo 3), así como a necesidade posterior
dun destacamento militar permanente (capítulo 9).
[101] O médico de Coruxo durante a II República
e a guerra chamábase Manuel Cendón, tiña oito fillos e fillas (Mucha), os
mesmos cos tiveran Manoliño e os seus amigos, catro anos antes, a batalla na
praia da fouce e o martelo contra a esvástica, coñecían ben por tanto a ideas
de Manolo e os seus amigos, pero os defenden, había xa que logo franquistas e
franquistas.
[102] Manolo cae, polo tanto, en 1939 no que reprobaba
do seu pai en 1936, certamente non manifestaba provocadoramente en público as
súas ideas pero, ó ser militar, corría máis risco coas súas arroutadas (véxanse a notas 88, 97)
[103] O alto mando non toma máis medidas contra
o soldado Manuel Barros polos "servicios prestados", non o consideraban en
calquera caso un "comunista peligroso", condena a morte aplicable ós militantes
do PCE e doutros partidos de esquerda máis activos antes da "Cruzada", ou a organizadores
de motíns militares, liortas como nas que participa Manuel debeu haber moitas e
máis graves.
[104] É seguro que Manolo tiña contactos cos
escapados a través das familias, xa o facía no Bierzo, con máis motivo en
Coruxo, tamén é posible que houbera algo máis, pero non o contaría.
[105] Coido que en Manolo pesaban máis os males
que podía sufrir a familia que el mesmo, sabía soportar malleiras desde que era
neno, ata facerse o morto, como vimos no asunto do palco do inocente Abilio.
[106] Cismaba moito, corría os riscos logo de
facer o seu balance de ganancias e perdas; véxase na nota 148 a relación racional entre necesitades urxentes,
acción clandestina e expectativas de éxito.
[107] Ó final da guerra aprenderá tamén en
Lugo, participando -nun segundo plano- no plante militar do "porco morrido",
que non estar entre os organizadores non o libra a un das represalias (capítulo
9).
[108] Véxase na nota 41 o caso máis extremo dun vello traballador de Barreras, interlocutor e
amigos por moitos anos de Manolo, que nunca militou no PCE é defende aínda hoxe a "liña do proletariado"
dos anos 20 e 30.
[109] Escribe: "se os presos estaban mal, nós,
os que os vixiabamos, non estabamos moito mellor. Era insoportable o que facían
con eles e connosco", axiña ponse de acordo con outro soldado para enganar ó
médico e largar de alí, pois " merecía a pena pasar todos os riscos para saír
daquel inferno" (capítulo 10); tamén
tivera ocasión no Bierzo de ver ós que estaban presos nunha cárcere: "como os
meus ollos e a miña conciencia humana non resistía mirar aquel espectáculo,
retirei a cabeza do ventanuco e púxenme a pasear polo corredor pensando que
clase de réxime estaba servindo eu, que trataba ás persoas como se fosen
porcos, e que acabarían todos cun tiro na nuca e enterrados nunha fosa común,
como os que mirara eu cando empezou a guerra na miña aldea" (capítulo 8).
[110] Tanto no Bierzo como en Galicia, a Garda
Civil franquista intentar levar o control rural dos escapados (e máis adiante
dos guerrilleiros), tocándolle ó exército de Franco atender á fronte de guerra,
coa excepción dalgunhas unidades destinadas á retagarda por desconfiar o mando franquista
nelas (véxase a nota 137), aínda que tampouco lle valían de moito para a
persecución dos fuxidos.
[111] Aínda que Manuel soe falar en plural (dos
mariñeiros galegos obrigados a ir por terra) habería que confrontar o que el di
con testemuños de soldados desas mesmas unidades para saber o grao de
xeneralización do fenómeno de resistencia a ordes punitivas, lendo as súas
memorias da a impresión as veces que non todos de plena confianza para eles
mesmos.
[112] En Galicia, semella máis habitual que os
escapados se entregasen, aínda que hai
episodios como a toma militar do Monte Pindo (Fisterra), entrando os soldados
nas covas co dedo no gatillo; a norma de Manolo
foi sempre disparar soamente en defensa propia, para salvar a vida, e
antes de entrar nunha cova mandaron -o seu compañeiro era José Bouzas, un dos
seus compañeiros no perigoso incidente de Coruxo- ó garda civil que ía con eles
que entrara primeiro, co argumento de que para eso cobraba: non entrou niguén
(capítulo 9).
[113] Escribe Manolo: "Cousa que a nós non nos
facían [ataques guerrilleiros] porque
nós eramos forzados, e eles [os falanxistas] voluntarios e
do movemento
nacional, e case ninguén os podía ver por sanguinarios que eran" (capítulo 8).
[114] A
primeira agrupación guerrilleira da posguerra española é a de León-Galicia
(1942), baixo o mando do berciano Manuel Girón.
[115] Tamén andou para o mesmo noutros lugares
das provincias de Pontevedra, A Coruña e Lugo.
[116] O feito de que Galicia, e os galegos
daquel entón, non puideran vivir os tres anos da guerra civil no lado lexítimo
da República en armas, en plena ebulición autonomista, democrática e
revolucionaria, condicionou a nosa
historia política contemporánea.
[117] O
que vén a dicirnos Manuel nas súas memorias é que un neno sen familia, pobre, proletario e que falaba
"mal", era unha persoa como as outras, non é pouco pero vai máis alá:
amosa que, nesas condiciones orixinarias agravadas polo franquismo,
pódese construír con constancia, traballo e intelixencia unha vida digna, humana,
sen renunciar a súa clase e ós valores éticos, máis ben o contrario.
[118] Os padecementos se contan, polo demais,
sen dramatismo e moito humor, valla como mostra a maneira de narrar con ledicia, maila o seu patetismo, o que lle
pasou, con 12 ou 13 anos, cando foi a pedir esmola na compaña de Basilio ó
enterro dun labrador rico de San Andrés de Comesaña (final do capítulo 1).
[119] Esaxerar as desgracias cumpre na obra de
Manolo a función de salientar por oposición os seus triunfos; minguar as
fortunas é algo común dunha cultura obreira e popular que estoupa coa República
e resulta machicada na longa noite da dictadura, ata tal punto que moitos
resistentes e loitadores, "pesimistas" toda a vida, non identifican de vellos
como propios determinados cambios actuais.
[120] Hai varias formas de envellecer, tamén
entre os traballadores, conforme o seu carácter, ideoloxía e mentalidade:
Manolo viviu unha xubilación dourada e feliz, coa conciencia tranquila do deber
cumprido e de deixara toda a súa vida por escrito.
[121] Vese claro na primeira foto do primeiro
capítulo dos seus pais, Agustín e Xohana, composta por Manolo antes de 1960: a
nai que non coñeceu ocupa case todo o espacio das fotos compostas en forma de
corazón.
[122] Manolo nunca perdoou ó seu pai, home lido e urbano, por telo
abandonado cando tiña un ano na aldea (sen
posibilidade de educación e mesmo supervivencia), odiaba ademais que
foxe un borracho, pero ámbolos dous se querían dalgunha maneira, sempre se
mantiveron en contacto e Manuel admiraba no seu pai, maila todo, o seu
comunismo militante.
[123] Hai que dicir, con todo, que Manuel
Barros tiña dúas avantaxes: 1) unha habilidade de pensar e sentir política e
socialmente que lle permitía relacionar
a súa vida individual coa historia colectiva (sen iso, as memorias
perderían unha boa parte do seu
atractivo); 2) a familia dos seus descendentes universitarios que o incitou a
escribir, deulle confianza cando
vacilaba e ían ler e valorar o que escribira.
[124] O elitismo da burguesía de Vigo é un fenómeno
moi do franquismo, vémolo na evolución do barrio de Ferrería, lugar onde as prostitutas
aprendían a bailar os mozos durante a República (capítulo 3), onde vivía o capitán que Manolo tivera que servir como
ordenanza en 1940 (capítulo 11), sen deixar de ser durante ese tempo o barrio
de putas de Vigo, onde vai tocar a orquestra do noso autor en 1945 (capítulo
14), ata converterse nun símbolo de apartheid social durante os anos 50 e 60
(véxase Carlos BARROS, "Vigo siglo XXI, ¿un futuro sin pasado?", Faro de Vigo, 5 de junio de 2005).
[125] Os lingüistas xa definiron como diglosia
a convivencia desigual de dúas linguas, unha superior e outra inferior, desde o
galeguismo e o nacionalismo galego se ten denunciado arreo esta discriminación,
certo, pero nos preguntamos se valoramos suficientemente este problema como
factor de mentalidade cando facemos historia social.
[126] Cando fala do seu "complexo de
inferioridade" cara as mulleres, está presente o problema de non desenvolverse
ben en castelán para conquistalas, posto de evidencia na súa estancia militar
en León (capítulos 7 e 8), logo, de volta a Galicia, evita sempre saír con
rapazas que non foran da súa condición socio-lingüística.
[127] Na longa época de volver ás bailes e
facer turismo, seleccionaba as amizades segundo falaran galego ou no, tamén no
Club de Xubilados, aínda que era máis laxo en termos políticos (para eso tiña
os compañeiros de sempre), por ser ambientes onde se falaba de todo e había de
todo.
[128] Para Manuel Barros, e moitos
traballadores que seguían clandestinamente a situación nacional e internacional, o punto de inflexión foi, como queda dito, o
fracaso dos movementos políticos e guerrilleiros de restauración democrática na
segunda metade dos anos 40.
[129] A relación entre condicións de vida e
cambios políticos era algo que a elevada conciencia política de clase de Manolo
lle permitía calibrar ben, por exemplo cando destaca as melloras salariais -das
que se beneficiou individualmente- logo
da victoria da Fronte Popular (capítulo 3).
[130] Outros silencios son debido, como dixemos
falando do zulo, por unha mala conciencia; aqueloutros foron involuntarios ou
evitados por incoherentes cos guións (externo e interno) das memorias: de todos os xeitos o grado de
espontaneidade do escrito segue a ser moi elevado.
[131] Nin sequera considerou preciso poñer na
súa autobiografía os nomes públicos das súas mulleres máis queridas (Mucha,
Mariluz e Xiana), xustamente porque o ían ler.
[132] Por exemplo, os 53 anos de matrimonio
afortunado coa "única muller que eu quería", os "éxitos" non escolares do seu
fillo, a entrada -fundamental para todos nós- na familia da súa nora preferida (1974)
ou a nacencia da neta dos seus ollos (1979),
acontecementos positivos que, tamén é certo, forman máis ben parte da venturosa
xubilación de Manolo, da que non fala nas memorias.
[133] Agustín Barros, augacil municipal, intenta
levar ó seu fillo ós 9 anos para a cidade porque "dábase conta que estaban
explotando ao fillo, e que ía quedar analfabeto", coa intención de empregalo de
maior no Concello republicano, pensando
que a súa nova muller o ía aceptar, porque xa estaba criado (capítulo 1), pero
Manoliño acostumado á aldea, ós avós e ó traballo infantil non quixo ir para a
Vigo co pai, ambos grandes descoñecidos para el, naquel momento xa un "rapas da
aldea".
[134] Para representar esta actividade
fundamental do noso rapaz de aldea, e os seus amigos, escollemos, como
ilustración da portada do seu libro de memorias, a pintura de Castelao "O neno
das piñas" (1925).
[135] Realmente Manuel non adquiriu un peso
normal ata que ingresa en 1951 no hospital de tuberculosos do Rebullón, como
pode verse nas fotos do capítulo 16.
[136] Cando el e Basilio foron a Vigo o 19 de
xullo para ver que pasaba, Manuel tirou nunhas silvas o carné da UGT (ó que
tamén se afiliaban daquela os comunistas), seguindo o consello dun "home
maior", o que os salvou así dos cacheos dos falanxistas na entrada da cidade;
sempre considerou un arroutado ó seu amiguiño Basilio ("era moi xenial pensando
cousas para ben e para mal "), que tiña a inocencia xenerosa da xuventude; o
día do golpe en Vigo lle dicía ó meu pai: "Non teñas medo, como somos rapaces
non nos fan nada", logo o viron por
Coruxo cunha escopeta descargada, facendo requisas, e o asasinaron (capítulo 4).
[137] En agosto do 36 houbo un chamamento para
ir de voluntarios á Lexión cun bo soldo, apúntanse algúns mozos "en busca de
aventuras" pero non Monolo porque "non simpatizaba con Franco, deixeime estar
aínda que me aburrise, ata que me obrigasen" (capítulo 4); a sorte ou non, segundo
se mire- para el foi que primeiro chamaron as quintas da Mariña do 32 e 33, que se amotinaron no traslado a
Zaragoza, houbo fusilamentos, e logo puideron pasarse algúns ó Exército
republicano; cando chegou a mobilización forzada da súa quinta de 1938 (capítulo 5), mantivéronos na
retagarda para non correr máis riscos cos mariñeiros galegos, que desta forma
tiveron moitas menos baixas que as quintas de terra.
[138] Axudoulle tamén ter ben clariño que esa
non era a súa guerra, tratábase entón de obedecer ou revoltarse segundo
conviñera, ademais do natural instinto de conservación que actúa mellor se a
ideoloxía e a carraxe non tiran polo lado contrario.
[139] Véxase, así e todo, a nota 46.
[140] Comparativamente co que facía antes no
peirao, porque había que subir, baixar e mover arreo o volante, non era pouco:
coñecín a grúa de meu pai, cando fixen as prácticas da Escola de Peritos
Industriais, subía á torre cada día para velo.
[141] Finalmente, poñía o cartel de "Avaría"
cando non podía máis "cos nervios"; véxase unha foto de Manuel e un
compañeiro no alto da grúa no capítulo
21, foi feita por un enxeñeiro alemán que veu a fotografar un barco en
construcción no ano 1973.
[142] Polo visto chamábanlle daquela "banda de
jazz" á batería dunha orquestra, algo novo nunha Galicia de gaiteiros e bandas
de música (véxase unha foto conxunta de gaitas e orquestra no capítulo 15).
[143] Logo pasou a tocar soamente as fins de
semana, nunca tivo vacacións, terminou por dominar a batería, contratárono
incluso no Club Náutico de Vigo (capítulo 19), e tocou cando menos ata preto do ano 1968, en que renovou por
derradeira vez o carné oficial do Sindicato Nacional do Espectáculo.
[144] Véxase a foto de Mucha cando a coñeceu
Manuel no capítulo 14.
[145] A miña irmá chámase María Rosa Riveiro
Oliveira, "Chita", foi militante de CC. OO., traballou en Coruxo na antiga
empresa Carnaud de envases metálicos para a industria conserveira, ata o
regulamento de emprego de 1981.
[146] "Eu, o rapaz da aldea, aos poucos meses
de estar tocando na Ferrería, entereime que a rapaza que non me quixera se
deixara do noivo que tiña" (capítulo 14).
[147] Para Manuel volver a Coia significaba,
máis o menos conscientemente, tornar á casa
familiar orixinaria do seu pai e a súa nai que non puido ser por culpa da
"gripe española" de 1918 e o segundo matrimonio de Agustín; véxase a nota 34.
[148] Non lle chegaba o que gañaban, cóntao
despois, Manuel, eran tempos de moi baixos salarios, racionamento, estraperlo e
unha forte represión que impedía o melloramento colectivo pola vía sindical e
política democrática; no estraña pois que, desesperado, intente, tres anos
despois, contribuír modestamente un cambio de réxime en España, nunha
conxuntura que parecía nacional (movemento guerrilleiro) e internacionalmente
favorable, véxase a nota 52.
[149] A
ninguén dixo o que quería, pero Manolo era daquela patriarcal, cría e
practicaba a preponderancia do home na
familia, presente e futura, o que non quer dicir que non compartira con Mucha
as decisións importantes, xeralmente pola súa iniciativa, aínda que non sempre
saía o que el quería, seino.
[150] No momento da verdade, o 3 de xullo de
1946, axudou no parto na casa da miña avoa e díxolle ó médico; "un e nunca
máis" (Mucha).
[151] Os avances que non percebe no plano
político e social, os vai acadando
individualmente: aí está un dos segredos da estratexia alternativa persoal ou colectiva, escolleita
que poder adquirir un carácter tráxico cando as necesidades están no límite da
supervivencia.
[152] O meu padriño foi Manuel Rodríguez,
antigo sindicalista da UGT, tío materno da miña nai e protector da súa irmá
Carme, viúva desde 1934, das súas
sobriñas e do novo matrimonio; morreu ós 100 anos en 1994.
[153] Sempre coa súa dobre perspectiva,
pragmática e política, Manuel acende unha vela á Deus e outra ó Diaño cando
nace o seu fillo: o principal para el é que
chegue máis lonxe que o rapaz orfo da aldea de Coruxo.
[154] A miña nai tampouco se acorda de terlle
oído dicilo, nin que lle deran importancia en 1946 ó asunto dos nomes, só
lembra que as miñas falaban na casa diso; tamén pode ser que lle dera vergonza
recoñecer que un home "tímido" coma el, obreiro e aldeán, tivera ambicións tan
desmesuradas para o seu fillo.
[155] A parte de militante frustrado, por circunstancias externas e internas, do seu admirado "Partido Comunista clandestino" que había en Manuel Barros víase proxectada no militante Carlos Barros, ata o punto me adxudica experiencias súas: "O rapaz, coa desilusión que levou cos patróns, máis odio colleu contra o capital e as cacicadas. El, sen que nós soubesemos, andaba conspirando contra o réxime, organizando aos estudiantes e ás novas xeracións de traballadores" (capítulo 20).
[156] Véxase a foto da casa nova no capítulo
17; todo un exemplo de como a fotografía non serve só para ilustrar, senón que poder
aportar ó lector -ou ó historiador- unha información que non está no texto:
malamente podiamos imaxinar hoxe a cativeza do que era nos anos 50 unha "casa
grande e nova" para una familia de traballadores en España.
[157] Acordoume Mucha que tiñamos alí unha grande
tina con auga que ela ía buscar cada día, antes de ir traballar, ó río
(lavadoiro) de Esturáns.
[158] Dime Mucha que mercáramos unha cociña de
gas (pequenas bombonas), unha neveira de xeo (que tiñamos que comprar) e unha
radio nova que conectaba a nosa cociña co mundo, ademais de mobles de madeira e
formica e sanitarios modernos (porcelana).
[159] Se exceptuamos o episodio de Ourense en
1971.
[160] O dato que aporta Celso Emilio Ferreiro é
exacto no caso de Manuel Barros: traballou
arreo 50 anos, dos 8 ós 58 anos.
[161]
Seguindo coa poesía, "Monólogo do vello traballador", que musicou e
cantou Xavier no recital fundacional de Voces Ceibes o 26 de abril de 1968 na Universidade
de Santiago.
[162] Non debemos esquecer que a xeración de
traballadores que loitou contra a dictadura foi a que se xubilou durante e despois da transición, en moitos
casos anticipadamente, máis aínda nos sectores industriais, como a construcción
naval, que pasaron polas reconversións nos anos 80.
[163] Anos de lecer e desprovistos de
tensión persoal e familiar que foron o
mellor contexto para escribir unhas memorias balance.
[164] O
cambio de situación deixouse sentir conforme foi consolidándose a democracia,
máis ó longo dos anos 80 que a finais
dos anos 70.
[165] Véxase a nota 30.
[166] Parafraseando a Marc Bloch en L étrange défaite, témoignage écrit en 1940;
véxase Carlos BARROS, "
[167] Cumprindo niso o legado de Manolo ("esto
queda para vós") e da miña nai, que me apurra,
cada vez que lle pregunto algo,
dicíndome que poña esto ou quite aquilo (lembrar que esta autobiografía
non se escribiu en principio para publicar), pois ela ve algo normal que o fillo
continúe ou corrixa o que fixo o pai.
[168] James Amelang tratou esta temática mellor
que ninguén para a Idade Moderna, véxase El
vuelo de Ícaro: la autobiografía popular en
[169] Un bo exemplo de historia de vida en
Víctor SANTIDRIAN, Manuel Bravo Silvares, "Mariño", A Coruña, 2005.
[170] A
obra autobiográfica de Manuel Barros diferenciase así, para ben e para mal, das
memorias de fuxidos de Juan Noya (Fuxidos.
Memorias de un republicano perseguido por el franquismo, 1976), Antón
Alonso Ríos (O siñor Afranio ou como me
rispei das gadoupas da morte, 1979) ou Manuel González Fresco (Memoria dun fuxido, 1980), en que non se
circunscribe a un episodio concreto, de represión ou militancia, pero sobre
todo distínguese de todas estas indispensables memorias na autoría obreira.
[171] Diccionario da Literatura Galega (Dolores VILAVEDRA,
coord.), Vigo, 2004, tomo IV, pp.
152-154.
[172] A obra de Barros é máis directa e
testemuñal, obreira e popular, pero menos literaria que a potente novela urbana
que vén de xurdir así mesmo en Vigo, cidade industrial por excelencia de
Galicia: Adiós, María (1970) de
Xohana Torres, obra precursora da literatura de cidades con narradora
protagonista do arrabalde vigués; Panificadora
(1994) de Xosé Cid Cabido, sobre as relacións laborais nunha gran empresa de
Vigo, desde unha óptica social, humanista e anticapitalista; Cidades (1997) de Fran Alonso, visión en
primeira persoa, lírica pero crítica, da
paisaxe urbana de Vigo, que inclúe os logrados personaxes de arrabalde; Ollos de auga (2007) de Domingo Villar,
trama policial que empeza en Toralla (Coruxo), onde aparece o cadavér dun
auténtico jazz man, ben preto dunha das praias
de mortos do 36 das que fala Manuel Barros (O Vao).
[173] Sen a influencia da prensa escrita (legal
e clandestina) e os novos medios de comunicación e diversión polas ondas, que elevaron o nivel informativo e formativo
do pobo, non houbera sido posible a obra que presentamos.
[174]
Teño serias dubidas que Manuel Barros chegara a escribir o que escribiu,
e tivera interese en deixarnos a súas memorias, sen esa conciencia de clase que lle permitiu
contextualizar e orientar historicamente a súa propia vida, incluíndo as
frustracións colectivas.
[175]
Sobre todo a partir da súa toma de conciencia marxista nunha gran empresa, durante a posguerra; na
aldea republicana de Coruxo, manifestase máis
ben unha conciencia popular, de probes contra ricos, e identidade labrega: así disfrazou a
súa comparsa comunista no entroido do 36.
[176] Véxase a nota 168.
[177] O dialoxismo é tamén un recurso habitual da
narrativa culta pero no ten esa dimensión de autenticidade e espontaneidade dos
diálogos vividos, memorizados e relembrados por Manuel Barros.
[178] Por contra, cada vez que fala de
"pesetas" pon sempre, con independencia do tempo transcorrido, a cantidade exacta do que valían as cousas ou
do que cobraba, proba de que a precisión é selectiva como a memoria, e está ó
servicio das estratexias de vida e de escritura, neste caso marcadas pola loita
polo supervivencia nas súas diferentes fases, física e social.
[179] Os anos principais que aparecen son: 1918
(nacemento), 1927 (tranvías), 1936 (rebelión militar), 1938 (quinta), 1940
(desmobilización), 1949 (seguros sociais), 1959 (fin da autarquía) , 1962
(folgas), 1968 (casas de Coia) e 1976 (xubilación).
[180] Cae nun erro curioso -así é a memoria-
cando di que o seu fillo nace dos anos despois de casados, en realidade meus pais casan en xullo de 1945 e eu nazo en
xullo de 1946 (Mucha).
[181] Outras veces foron as memorias as que
fixeron posible datar as fotografías.
[182] A memoria familiar e social é de
transmisión oral; a memoria escrita é unha forma de literatura, realista, as
veces incluso novelada.
[183] Collín desde que era adolescente o habito
de entender a Manuel ó revés, o que me
axudou de maior para non caer demasiado nos peches mentais, para pensar
dialecticamente.
[184] O recoñecemento de que o seu fillo tiña
razón no diálogo na cadea de Ourense, nunca mo dixera de palabra, aínda que
podía supoñelo.
[185] Falso pesimista no tocante ó seu plan de
vida e outros asuntos, grandes e pequenos, incluso cando perdeu a fe na caída
da dictadura seguiu día a día escoitando
a Pirenaica, apoiando finalmente ós mozos no que sería a "loita final" (polo
esforzo que fixemos).
[186] Miña nai insiste sempre en que Manolo era
como era pola falta que tivo de cariño na súa nenez.
[187] Nin sequera a literatura barata e popular
tipo Marcial Lafuente Estefanía ou Corín
Tellado, que si lía miña nai, quen me asegura unha vez máis: "Manolo só lía o Faro"; Manuel cita o xornal vigués en
tres ocasións nas memorias: cando o dictador Primo de Rivera visitou Coruxo, en
xullo do 36 e na revolta de Coia dos anos 60.
[188] Na cuestión política, as descrición son poucas
pero non teñen nada que ver co estilo gris da prensa franquista, tampouco co
ton oficialista da prensa do partido, Manuel sempre á súa maneira.
[189] O xeito de narrar do cine combinaba ben
coa cultura oral de onde procede, e dalgunha forma sempre permaneceu, Manuel
Barros.
[190] Mucha
tenme comentando que cando non lle vén o
sono entretense en repasar "a película da miña vida", o mesmo fixo o seu home.
[191] Coa excepción da referencia á Carlos
Gardel da nota 194.
[192]
Confirma a regula, segundo xa dixemos, a reproducción de cachos das
memorias do Fresco, véxase a nota 11.
[193] Véxase a nota 190.
[194] Foi iniciativa do seu compañeiro Basilio
Rodas que o ía buscar a saída da Barxa, conta nesta parte (capítulo 3) como
aprendían nas películas a bailar o tango e a imitar o peiteado Gardel.
[195] Mucha non se acorda da data, entre 1976 e
1980, calculamos Mariluz e máis eu.
[196] Véxase a nota 118; existe unha tradición de humor negro no cine español
(Berlanga, Bardem, Buñuel) que puido ter algunha influencia no autor, pero
coido que as relacións son máis que nada ambientais, o sentido humorístico de
Manolo ten máis que ver co humor sobrio e retrancudo dos galegos.
[197] Desde un enfoque ben distinto da
considerada primeira novela galega, Maxina
ou a filla espúrea (1888), de autoría culta (Marcial Valladares), onde o
campo é unha casa labrega do Marqués de Triacastela, e a cidade é Madrid, onde
emigra una criada que ten unha filla dos amos, orfa de pai, problemática máis
propia do comezo de O rapas da aldea,
co que ten en común a diglosia dos diálogos.
[198] Coruxo forma parte hoxe do concello de
Vigo, polo tanto a historia que se conta aquí é parte esencial dun estudio por
facer da formación contemporánea de Vigo como grande cidade..
[199] A verdade sexa dita é que no tocante a mestura do público e do
privado no relato histórico a novela vai por diante da historia académica, se
ben nas memorias de Barros temos que insistir, unha vez máis, que non sigue
calquera convención literaria, senón que colle a realidade para escribir da súa
propia experiencia vital, privada pero moi atenta ó público.
[200] É o caso excepcional que Ramón de
Valenzuela, galeguista no 36 e comunista despois, conta na súas memorias
noveladas deses anos, Non agardei por
ninguén (1957), que foi
sucesivamente un fuxido, un soldado (forzado) do "Ejército Nacional" e un
requeté (finxido), pasándose finalmente pola
súa conta ó exercito republicano.
[201] Logo, de volta a Galicia, ó final da
guerra, amosa máis iniciativa individual, liderando ós seus amigos para evitar verse implicado na persecución dos escapados,
aplicando o que aprendeu no Bierzo cos "boinas negras".
[202] Esto que dicimos vale sobre todo para o
movemento obreiro e popular, na universidade deuse máis o caso de fillo
comunista de pai franquista.
[203] Manuel e Carme cambiaban nas súas empresas
os días de vacacións por cartos, traballaban todo o ano, ¿como non van celebrar
o que lle ofrecerá a partir da transición o INSERSO?
[204] Agustín Barros Guillén morre en 1942, ós
52 anos, dunha infección ó oído, informa o medio irmán de Manolo, Ramón Barros
Ríal, traballador que foi na fábrica de vidrio da Florida (Valverde).