Vivir sen señores. A conciencia antiseñorial na Baixa Idade Media galega^*

 

 

Carlos Barros

Universidade de Santiago de Compostela

 

 

“porque el Señor e los vasallos son como una cosa”

Partidas II, 19, 2.

 

 

A viabilidade do feudalismo como sistema, a súa capacidade de reprodución social, a súa prolongada estabilidade histórica, teñen que ver coa mutua identificación señores-vasalos. A situación normal é que a cooperación e a amizade se impoñan ó conflito e á inimizade, pero iso acontece non sen violencia, e é un fenómeno reversible: en ocasións a estabilidade volta soamente despois de longos períodos de inestabilidade, e aínda de predominio da contestación, recuperando entón o sistema un novo punto de equilibrio, ás veces mediante graves concesións, como é o caso da transición  da Idade Media á Idade Moderna en Galicia.

Marc Bloch manifesta a súa sorpresa ante a “contradicción de los testimonios” sobre a vasalaxe, tan xenerosos nas loas ó señor coma no relato das rebelións contra o señor, chámalle  a iso “la paradoja del vasallaje”¹, que logo non é tal: a dialéctica cooperación/contestación² é o mecanismo a través do cal o sistema feudal se afai a unha realidade cambiante. O momento da colaboración entre señores e vasalos é preciso, xa que logo, non subestimalo: responde a intereses tan materiais -e por descontado tan ideolóxicos e mentais- como o momento do conflito.

A forza e o consenso

Os campesiños “se piensan, se viven, se representan”, definen en suma a súa identidade social, primeiro de nada en relación co señorío, como homes dun señor³. A integración con todas as consecuencias do campesiño, e do cidadán, na sociedade feudal implica a adopción de certa mentalidade vasalática, estado psicolóxico que ten a súa orixe, e o seu paradigma, na mentalidade, na conducta social e nas relacións internas da nobreza. A hexemonía da vasalaxe como relación social segrega os modelos de comportamento social correspondentes: o bo vasalo e o bo señor. As virtudes demandadas ó bo vasalo son: a obediencia (“avedes de ser obedientes ao dito moesteyro”), a lealdade (“a boa fe et sen arte de engano”), a amizade (“avedes de ser boo amigo”), a honra (“por moyta aiuda et onrra que de vos reçebemos”, “et gardaredes toda sua honra [do señor eclesiástico], commo boos foreyros”), a fidelidade (“sen treiçon”, “nen deitar este dito foro en maaos et poder de señor nen de outra persona poderosa”)⁴. Virtudes públicas que teñen como grupo de referencia á clase dirixente, e a súa moral cabaleiresca, espello de verdadeira nobreza. O bo señor é o cabaleiro, o que dá exemplo tratando ben ós seus vasalos e non lles esixindo cargas excesivas, o que xera a admiración dos seus serventes polas súas obras e fazañas cabaleirescas⁵. Cando tratar  a un  coma a un vasalo é sinónimo de tratalo mal: estamos diante a fin dunha época⁶.

O estudio da mentalidade  vasalática non debe caer, ó noso xuízo, en dous erros comúns: A) Esquecer a vertente activa da asunción popular das ideas dominantes⁷; no feudalismo o habitual é que o vasalo entregue a súa confianza ó señor, faga alarde do seu respecto e consideración cara el e o defenda fronte a terceiros. B) Descoñecer a base material da comunidade de valores entre dominantes e dominados; os vasalos aman ó seu señor, identifícanse co señorío, tamén por intereses económicos, non estamos diante un fenómeno exclusivamente imaxinario, sen base material⁸. O terremoto que significou a revolta irmandiña de 1467 para as mentalidades colectivas, e para as relacións sociais, polarizando e esclarecendo actitudes básicas das distintas clases galegas, facilítanos exemplos sobre o devandito.

Vinte tres testemuñas do arcebispo Fonseca-fillo no preito Tabera-Fonseca (1526-27), todos eles favorables ós feitos revolucionarios de 1467, cando “se llebantaron a vos de hermandad contra los caballeros del dicho Reyno y contra el dicho señor Patriarca [arcebispo Fonseca-pai]”⁹, declaran do seu antigo adversario que tiña sido un “buen señor” que trataba ben ós seus vasalos (aspecto que non consta na pregunta que lleles fan), que defendía ben os vasalos e as rendas e os bens da Igrexa de Santiago (fronte a outros señores): un valente guerreiro así como un bo prelado, sabio, letrado, humilde e clemente cos seus agresores¹⁰. Téndose dado incluso a circunstancia de que, en plena insurrección, un grupo de vasalos do vello Fonseca resístense coas armas, inutilmente, á Santa Irmandade para impedir o derrocamento da fortaleza arcebispal de Rodeiro, alegando despois que “los que la derribaran heran henemigos del dicho señor Patriarca”¹¹. A contracorrente actuaron tamén algúns vasalos dos señores laicos que, ulteriormente a 1467, forzaron a reedificación dos castelos: incluso testemuñas pro-irmandiños consideran “ombres de bien e serbientes de la casa”¹², a quen se prestaron voluntariamente a ditas serventías, feito que en calquera caso xulgan excepcional¹³. En resumo, nin cando a norma de actuación é a contestación dos vasalos, é dicir, nin dentro da visión do mundo dos vasalos máis radicais, desaparece por completo unha respectada mentalidade vasalática como consenso activo pro-señorial.

A defensa, por parte dos populares, do señorío e do señor ten unha base material que aporta, segundo dixemos, estabilidade á mentalidade vasalática. Isto é claro no caso dos vasalos pertencentes ó entorno familiar do señor, os que dependen directamente do amo, os seus criados. Mais a maior parte dos testemuños que utilizamos pertencen a simples vasalos xurisdiccionais, para quen conta o interese común de campesiños, cidadáns e arcebispo contra os cabaleiros inimigos da Igrexa de Santiago que, desde as fortalezas: “hazía quanto mal podía al dicho arçobispo y a sus vasallos”, “sojuzgaban toda la dicha tierra”, “resçibian algunos agrabios en tienpos de guerras”¹⁴; de xeito que non podían “asegurar los dichos caminos y puentes y mantenimientos”¹⁵ necesarios para a vida económica da cidade e de todo o arcebispado. A guerra feudal fai aquí realidade a frase do lexislador -que da principio a este traballo- de que o señor e os vasalos son unha mesma cousa, debendo os segundos manter ó primeiro que, en contrapartida, ten de garantirlles a seguridade e a defensa, consonte o vixente esquema trifuncional; agora ben, durante a paréntese irmandiña (1467-1469), cesan, por forza, as inimizades entre os cabaleiros e, entón, tódolos vasalos se sitúan e xuntan contra tódolos señores, segundo eles mesmos relatan anos despois.

Partindo da fortaleza da mentalidade vasalática, compréndense mellor as proporcións e o significado histórico da conciencia antiseñorial que deu lugar á revolta social irmandiña (e que tamén foi xerada por ela). O desenvolvemento e incidencia nas mentalidades, nas relacións de poder e na sociedade da Galicia baixomedieval, do acontecemento-fundador de 1467, veñen sendo obxecto dunha longa investigación pola nosa banda, convencidos de que marca máis que calquera outro feito histórico o desenlace da crise do feudalismo e a transición galega á modernidade.

O desprestixio científico das teorías que explicaban os movementos sociais como produtos da irracionalidade e das paixóns incontroladas das masas, elevou, desde os anos 60, a un primeiro plano o sentido racional, a conciencia colectiva das causas e dos efectos, dos fins e dos medios, presente en conflictos e revoltas populares, dando lugar a unha historiografía que hoxe, vinte anos despois, debería asumir xa os pulos da auxe actual dunha disciplina veciña: a psicoloxía cognitiva¹⁶. A substitución do condutismo, como enfoque dominante entre os psicólogos, leva consigo a recuperación da conciencia como un tema de primeira orde para a psicoloxía científica, o que debería ter as súas consecuencias para a historia que coopera coas ciencias sociais, en especial para a historia das mentalidades, ata agora moi centrada no estudo (imprescindible, máxime na Idade Media) das emocións e do imaxinario, en detrimento dos estados mentais máis reflexivos e intencionais, e necesitada polo tanto dun re equilibrio a este respecto¹⁷.

Entendemos por conciencia ese estado mental en que un individuo, ou mellor aínda un colectivo¹⁸, decátase activamente de algo, no caso que nos ocupa da oposición de intereses entre señores e vasalos. A toma de conciencia dos dependentes, entrelazada coa práctica antiseñorial, vai desde a identificación do adversario social ó abandono unilateral do sistema señorial, ou sexa, do concreto e próximo ó máis abstracto e afastado.

Vasalos contra señores

A idea explícita do tipo: defenderse “todos unos” de calquera “rricoome o infanzón o cavallero” que agraviara ós veciños dos concellos, impoñendo como castigo “quele derriben la fortaleza”¹⁹, está ben presente, ó longo dos séculos XIV e XV, na mentalidade popular. Vemos, por exemplo, en Ourense, a notoria continuidade -antes, durante e despois da revolución irmandiña- dunha conciencia antiseñorial que atinxe a señores concretos: ben ó propio señor da cidade que, dise, explota ós vasalos²⁰, ben a señores innominados e adversos como  os “cabaleiros et omes d´armas que querian viir a estorzar esta Yrmandade”²¹, en 1467, ou , posteriormente,  cando se laiaban polos “agravios que algus señores nos fasen, nosos contrarios”²². Testemuños coetáneos que cadran co sentido fortemente antiseñorial, en canto a delimitación social dos antagonistas, das declaracións das testemuñas favorables do preito Tabera-Fonseca que rememoran, sesenta anos despois, os motivos e os fins do seu levantamento. O novo da conciencia antiseñorial de 1467 é que os rebeldes definen ó adversario social dun xeito máis xeral e abstracto. Algúns recoñecen ós contrincantes nos cabaleiros da comarca²³, outros relacionan a rebelión contra o propio señor coa revolta global “contra los caballeros”²⁴, pero os máis redúcense a dicir que a revolta fora xeral, “contra los caballeros”, “contra los señores del Reino”, e deixan ben claro que o conxunto de “los caballeros eran contrarios” da Santa Irmandade²⁵. As testemuñas campesiñas matizan o sentimento antiseñorial de agravio e de maltrato como causa da revolta dos vasalos, dicindo que “los caballeros les robaban”²⁶, denuncia de implicacións económicas que atopa certo eco solidario entre os aliados irmandiños, mercadores²⁷ e incluso coengos²⁸. Esta perda de poder dos principios vasaláticos e señoriais sobre as mentalidades colectivas, queda perfectamente resumida na opinión vertida por un cidadán de Lugo: “los caballeros heran maliciosos y comedores y matadores y de mala conbersaçion y gusto”²⁹. Afundimento dun modelo de comportamento social, señorial cabaleiresco, que resposta a unha dinámica peninsular e europea³⁰, e que se plasma cun especial radicalismo no reino tardomedieval de Galicia.

A maior proba da ruptura da mentalidade vasalática é o feito -que explica, en última instancia, o éxito da insurrección popular- de que os vasalos non só abandonan en masa ós seus señores, negándolles a axuda militar á que estaban obrigados e que os señores das fortalezas precisaban para resistir á irmandade³¹, senón que participan decisivamente na loita do lado irmandiño³², amosando nas declaracións Tabera-Fonseca unha clara conciencia de como os señores quedaron en 1467 desposuídos dos seus vasalos: “no tenian basallos ni se mandaban por ellos”³³. Ruptura unilateral- de vixencia temporal, mais de efectos duradeiros- da relación de vasalaxe que comporta, por parte dos vasalos, o paso dunha actitude defensiva a unha actitude ofensiva.

O duro que resulta para aqueles vasalos máis próximos ó señor esta inversión de fidelidades, antes obedientes ó señor e agora leais á Santa Irmandade, a saber, o tránsito repentino da obediencia vasalática á insubordinación, reflíctao o cóengo ourensán que diante o seu amo, o señor bispo, e dos novos dirixentes da irmandade desdise, o 22 de abril de 1467, dun anterior testemuño en contra do derrocamento da fortaleza episcopal³⁴. Os vasalos de Galicia volven ó réxime de vasalaxe, contra 1469, ben á forza, ben pactando co seu antigo señor³⁵, mais nada será coma denantes. Mesmo quen fixo grandes concesións, como o arcebispo Fonseca³⁶, avíndose cos rebeldes, terá serios problemas para restablecer a mentalidade vasalática³⁷. As modificacións mentais orixinadas pola insubmisión xeral dos vasalos, a nova experiencia de vivir un tempo excepcional en paz e sen señores, afectan a valores colectivos fundamentais, que xa non serán restaurables pola violencia, isto é, volvendo ás prácticas señoriais -delituosas- que provocaron a sublevación de 1467-1469.

O carácter abstracto, xenérico, do adversario social con leva a percepción consciente dunha clase señorial en Galicia, que perde na práctica -non tanto xuridicamente- o poder sobre os vasalos, entre 1467 e 1469. Os antagonistas dos irmandiños eran “los señores, prelados y caballeros del dicho Reyno” de Galicia³⁸: non se vían ós eclesiásticos e ós cabaleiros como dous estamentos distintos -conforme a teoría das tres ordes-; constituían un único conxunto social, señorial, que tiña por ámbito de actuación o reino de Galicia, e que incluía así mesmo á baixa nobreza: “fidalgos” e “escudeiros”³⁹. Contra a clase señorial galega levantáronse pois os vasalos de “todos los lugares, çiudades e tierras”, de maneira que “hera todo el Reino rebuelto” y “toda la gente del Reino hera en favor de la dicha hermandad y contra ellos”⁴⁰. En fin, un clásico episodio da loita de clases, coas típicas complexidades -os conflitos de clase en estado puro soamente se dan na teoría, que para iso está- como o trasvase de xente dun bando a outro, así temos a nobres, cóengos e fidalgos do lado dos vasalos e a campesiños e cidadáns do lado dos señores…

¿Como se compatibiliza nas mentalidades populares o antiseñorial absoluto coa presencia de membros da clase señorial, na irmandade incluso nos seus cadros directivos (militares os cabaleiros e deputados os cóengos)? Uns negan simplemente a participación de cabaleiros na revolta⁴¹, outros xustifícana e matízana sen por iso renunciaren á composición mental “vasallos contra señores”, simplificadora e alentadora da revolta⁴². Sendo un fenómeno eminentemente consciente, vencellado ós intereses materiais dos sublevados, a bipartición vasalos/señores ten, non obstante, unha clara compoñente imaxinaria, e aínda emotiva (procedente no inmediato da confrontación militar entre a irmandade e os cabaleiros), que mantén dita representación mental bipartita por riba dos matices e das contradicións -secundarias- da realidade. Por outra banda, como é obvio, non tódolos sectores integrantes da gran irmandade se mobilizan empurrados por un sentido antiseñorial tan absoluto, tódolos vasalos contra tódolos señores; vímolo xa cando membros das clases medias (cóengos, mercadores e outros cidadáns) refírense en terceira persoa á opresión dos vasalos por parte dos señores⁴³.

Analizando en Mentalidade xusticeira o rol do sentimento colectivo de agravio na insurrección irmandiña, concluíamos que a vontade xusticeira explicaba axiña a participación da xente máis acomodada da cidade e do campo, da burguesía comercial e dos campesiños ricos, vítimas directas da violencia que partía das fortalezas señoriais, mais clarexaba pouco as causas específicas do protagonismo da maioría dos vasalos -campesiños pobres e oficiais artesáns-, da baixa e media nobreza, e dos grupos eclesiásticos⁴⁴; clases e sectores sociais que tiñan certamente como denominador común a oposición á fracción hexemónica señorial, anque mentres para os vasalos traballadores o antiseñorialismo era unha cuestión principal e total, para os pequenos e medianos señores estaba dirixido contra a oligarquía señorial, laica e mesmo eclesiástica.

A conciencia antiseñorial é pois, baixo diversas formas e graos, un motor que, se ben non desencadea en primeira instancia a sublevación, fai funcionar a mentalidade irmandiña de revolta. O arrinque deste motor antiseñorial é emotivo-imaxinario⁴⁵: a ira xusticeira contra os agravios e as fortalezas (símbolos do mal señorial). Sen embargo, os numerosos conflitos ó longo do século XV, das clases e grupos sociais que se expresarán a través da gran irmandade -ou ben a apoiarán-, cos grandes señores, fan do pulo antiseñorial un factor -plural, mesmo estable- clave para comprendermos o movemento social que converxe na primavera de 1467. Sabemos, emporiso, que o vector antiseñorial é o núcleo máis radical, mais non a compoñente da mentalidade irmandiña máis espallada e duradeira (o desexo de xustiza, a xenreira contra as fortalezas, por esta orde, van por diante).

Distinguiríamos cinco niveis sociais, de acordo coa intensidade e calidade da conciencia antiseñorial: 1) campesiños e artesáns; 2) burguesía comercial; 3) oficiais reais; 4) fidalgos; 5) cabidos, abadías e outros señoríos medios. Os pequenos e medianos señores, do cuarto e quinto nivel, tiñan motivos de abondo para tomar postura contra a preponderancia dos grandes señores, exercida violentamente por medio do sistema de fortalezas e dos exércitos privados, mais non podían evidentemente identificar, como facían os vasalos do primeiro nivel e incluso do segundo, a toda a clase señorial como o adversario, clase da que eles a fin de contas eran parte integrante; a súa conciencia antiseñorial estaba, por conseguinte, ben condicionada, era moi relativa; estes señores irmandiños viñan sendo no fondo partidarios de seguir co réxime señorial… pero doutro xeito, variando as formas de dominación (a medio e longo prazo é o que pasou).

Adoptamos para indagarmos a dimensión antiseñorial o concepto cognitivo da conciencia en si, recoñecemento das causas dos intereses opostos, deixamos para outra ocasión afondar no enfoque da conciencia para si⁴⁶, a auto conciencia das forzas sociais confrontadas na Baixa Idade Media galega coa oligarquía señorial, a saber, a conciencia de clase, ou mellor aínda, a mentalidade de clase. En total que o alcance e a forma da conciencia antiseñorial que se vive en cada sector da grande irmandade remite, sacando quizais no caso terceiro (os oficiais reais), ó estudio da mentalidade de clase respectiva.

As fenomenais transformacións nas mentalidades colectivas que teñen lugar, con anterioridade e durante a revolución de 1467, verbo da función social dos señores, sacan adiante e agrandan a vella conciencia colectiva (ata caer na utopía), manifestada en multitude de preitos, conflitos e revoltas locais, consistente en ver os propios intereses económicos e sociais como contraditorios coa clase señorial, e cunha imaxe e un xeito de dirixir Galicia, non o esquezamos, determinada polos nobres laicos, os seus castelos e os seus agravios. A partir da fase insurreccional do levantamento, a conciencia antiseñorial tingue toda a mentalidade irmandiña. Non só a loita pola xustiza, a paz e a seguridade no reino de Galicia -obxectivos que tropezaban coa prepotencia das fortalezas, para a xente niños de malfeitores- asume un crecente sentido antiseñorial conforme avanza a rebelión, pasa o mesmo coas compoñentes mentais irmandiñas máis lexitimadoras. Vimos no traballo precedente que os rebelados viñan a dicir -e tiñan a súa razón- que o apoio político que recibían do Rei era debido a que os cabaleiros de Galicia estaban contra o monarca castelán, e polo tanto tiñan ámbolos dous, pobo e Rei, o mesmo inimigo⁴⁷. Do mesmo xeito coidaban -maxinaban- que Deus estaba botándolles unha man para que puideran vencer ós malos cabaleiros que destruían o reino⁴⁸.

A polarización social e mental que xera a contradición principal do feudalismo galego é, pois, unha fonte permanente de radicalización da revolta, dá lugar a unha concepción bipartita da sociedade⁴⁹, que creba a mentalidade dominante tripartita e se prolonga varias décadas, na memoria colectiva de Galicia, baixo a forma dunha tradición favorable e doutra contraria á revolta de 1467⁵⁰.

A conciencia antiseñorial é a parte máis racional da mentalidade irmandiña, a menos suxeita en principio a sentimentos, ilusións ou influencias inconscientes, malia esa vigorosa parte imaxinaria contida no desexo colectivo de vivir sen señores. Agora ben, xa dixemos que por si soa a conciencia antiseñorial dos vasalos de Galicia xamais tería provocado a revolución social da Santa Irmandade: non foi o conflito polas rendas señoriais, ou a contestación directa da réxime de vasalaxe, o que ergueu á multitude contra os señores do reino, foron os agravios que lles facían estes señores, e os seus axentes, desde as fortalezas o que fixo detonar o levantamento, permitindo a unificación das diversas mentalidades sociais dos grupos rebelados desde un punto de vista actitudinal, ético e legalizador da insubmisión xeral. A intolerabilidade dos agravios de orixe señorial xera, esperta e aviva unha conciencia antiseñorial previamente existente na maioría da poboación galega, e asemade provoca unha reacción só aparentemente desproporcionada contra o sistema señorial de fortalezas, columna vertebral -militar e imaxinariamente falando- do sistema social imperante na Galicia do século XV.

Sen estudiarmos todo o que hai de paixón,  utopía, inintencionalidade e inconsciencia na rebelión, non podemos aspirarmos a entender cabalmente os sucesos de 1467-1469. É, por conseguinte, decisiva a función sobredeterminante que o sentimento de agravio⁵¹, e a actitude contra as fortalezas -a outro nivel, tamén o monarquismo e o providencialismo populares-, exercen sobre a conciencia antiseñorial, o obxecto da nosa atención neste momento, toda vez que son valores difundidos e dominantes que xogan, en tempos de mudanza, en conxunturas de crise, alternativamente, contra a clase ou fracción de clase naquel entón dirixente⁵²; sobre determinación que, como xa anotamos, actúa á vez en sentido contrario -o antiseñorial incidindo sobre os outros aspectos da mentalidade global- dun xeito se cadra máis estrutural e permanente⁵³.

Reseñorializacion, usos e abusos

Cando os veciños pasan colectivamente a depender dun señor, están xuridicamente obrigados a prestarlles obediencia e pagarlles as rendas e os dereitos correspondentes⁵⁴, suxeición que consentían e aprobaban, ó tempo que o señor se comprometía a salvagardar a xustiza⁵⁵. Antes e despois da gran irmandade, a ecuación “vasalaxe igual a obediencia igual a pago de rendas” está máis vixente que nunca como esixencia señorial, da cal os vasalos tendían naturalmente a subtraerse, cuestionando o pago de tributos xurisdicionais e, nalgunhas ocasións, tamén dos foros⁵⁶, co que, en definitiva, estaban impugnando o sistema trifuncional.

A crise da mentalidade vasalática na Galicia do século XV, que ten a súa culminación, social e mental, no abandono colectivo da xurisdición señorial cara a 1467, ten a súa máxima expresión económica no impago das rendas señoriais. A reprodución do sistema feudal busca garantir, mediante unha mestura de consenso e coerción que ten que resultar eficiente, a detracción do excedente económico por medio do pago de tributos en especie, cartos e/ou traballo persoal: de ai a transcendencia do non pagar (analizaremos máis adiante a súa posta en práctica en 1467-1469). Nin mental nin xuridicamente conciben de primeiras os contemporáneos o señorío sen o pago de dereitos por vasalaxe ó señor⁵⁷, salvo que se entenda que a xurisdición é exercida con mingua de xustiza, indebidamente, contra uso e costume…

Fuxindo de calquera reducionismo economicista, encetamos a nosa investigación da revolta irmandiña estudiándoa como un levantamento ético contra os abusos señoriais, atopándonos con que a mentalidade xusticeira dos irmandiños nos remite, unha e outra vez, a unha potente conciencia colectiva antiseñorial. Os señores, os seus axentes e as súas fortalezas, son culpados sistematicamente polos populares dos delitos máis importantes, cuantitativa e cualitativamente: 1) contra a propiedade, roubos -sobre todo de gando⁵⁸-; 2) contra as persoas, mortes, secuestros con rescates, tormentos, e violacións⁵⁹. Inferimos que a mentalidade xusticieira dos vasalos expresa tamén a oposición de clase ós señores. O sitio central que ocupa a xustiza no sistema feudal⁶⁰, fai que o agravamento das tensións entre vasalos e señores torne de seguido o problema da xustiza nunha cuestión social de primeira orde⁶¹. O desexo de non quedarnos na superficie da cuestión da causalidade da revolta, de non reducírmonos á análise dos agravios e demais abusos señoriais, levounos a prestar unha atención específica ós datos documentais que mellor amosan o carácter antiseñorial da rebelión; sendo ben conscientes de que, asemade, este se transforma nun elemento digamos secundario na conxuntura da insubmisión da comunidade de agraviados; anque a formulación máis precisa sería dicir que, nun intre determinado, devecer pola xustiza e conciencia antiseñorial, non existen separadamente.

O sentimento colectivo de agravio como preludio, espoleta e compaña dunha revolta social máis vasta, non é desde logo un fenómeno privativo da revolución galega de 1467⁶². Na primavera insurreccional do ano 1467, tivera lugar xa a fusión da mentalidade xeral xusticeira coa conciencia antiseñorial dos dependentes: cando o discurso textual é a denuncia xeral de agravios, adoitan engadir os campesiños as rendas señoriais ós males e danos que a terra “nen podia suportar”⁶³; cando o tema presentado é abertamente a revisión de tributos, os vasalos descualifican estes dicindo que son imposicións novas e forzosas, isto é, rendas contra dereito⁶⁴. Ó longo do século XV, rendas e agravios, usos e abusos, chegan a ser inseparables, mesmo intercambiables, non reino de Galicia: os abusos vanse convertendo en usos, e os usos rematan por ser mirados como abusos⁶⁵. Describe moi ben o cronista Pulgar esta situación galega, cara a segunda metade do século XV: “era la costumbre tan antigua, que los robadores adquirian ya el derecho a los robos, é los llevaban cada año de los pueblos; é los robados, tanto tenían ya en uso sofrir aquellos robos, que los consentían como cosa debida” ⁶⁶.

As rendas e os dereitos señoriais eran usos e costumes, polo regular non escritos, cunha vixencia e aplicación real que dependían da súa antigüidade, e, en último extremo, do consenso e/ou da relación de forzas entre as partes. Na Baixa Idade Media, a lei recoñecía o costume e o uso continuo (“diez o veynte años”) como fonte xurídica que emanaba do “pueblo”; ninguén podía ir “ni contra señorío ni contra derecho natural ni contra procomunal de toda la tierra del logar do se faze”⁶⁷; condicionamentos certamente ambiguos, e contradictorios, que abren a porta para que os señores fagan valer os seus abusos como usos -segundo deixou dito Pulgar- a forza de prolongalos no tempo⁶⁸. Aínda que tamén os vasalos, en ocasións, minguaban trabucos ó señor polo mesmo sistema: poñer o tempo do seu lado⁶⁹. O propio dereito medieval posibilitaba a aplicación da lei do máis forte á hora de definir o que era uso ou abuso: o que “mas podía, mas hacía y mas tenía”, viñan a dicir as testemuñas do preito Tabera-Fonseca, axuizando a situación galega antes, e aínda despois, do período irmandiño⁷⁰.

Outro exemplo, do doado que era para unha mentalidade medieval confundir uso e abuso, témolo na facultade que tiñan os particulares para tomar a xustiza pola súa man. Podían os debedores coller “autoritariamente”, a xeito de prendas, os bens mobles -e inmobles- dos seus acredores para resarcirse de “lo suyo”⁷¹. Sabemos que os señores das fortalezas xustifican, con impagos e débedas de rendas e dereitos lexítimos, moitos dos roubos, secuestros con rescate e demais vexames que orixinaron o clima mental previo ó estoupido de 1467⁷². Non poucas veces, o que para os vasalos era un roubo, para os señores viña sendo un acto xusto e reparador. Xa nas Cortes de Valladolid de 1351 manifestárase, xunto coas exaccións señoriais indebidas e outros agravios, unha queixa colectiva polas prendas que facían os “omes poderosos” en Galicia⁷³. As prendas como paradigma da confusión legal entre rendas e agravios, podemos velo tamén ó longo do século XV en Ourense: 1) o concello embarga, en 1432, a veciños por non pagaren as rendas reais⁷⁴; 2) o concello e os veciños denuncian ós señores que lles toman prendas por impago de rendas en 1433, 1446 e 1449⁷⁵; 3) o concello toma prendas, en 1456 e 1458 (no contexto da nova relación de forzas creada pola vitoria da insurrección popular de 1455), das rendas e bens do señor bispo -uso alternativo-, en compensación polos roubos que perpetrara súa xente e para restituíren concretamente o roubado ás víctimas⁷⁶. O relativismo do que era xusto ou non xusto, na Baixa Idade Media galega, resulta evidente: por mor da revolución irmandiña serán  os nobres quen, logo, se laien de ser eles as vítimas dos abusos dos seus ex-vasalos.

A sutil fronteira entre o dereito e a forza era arreo traspasada, tanto polos señores coma polos vasalos, que tenden a rexeitaren as rendas por indebidas, coma se fosen delitos⁷⁷. O peixe que os soldados da fortaleza arcebispal Rocha Forte tomaban no camiño de Padrón a Santiago era, de acordo coas fontes señoriais⁷⁸, un dereito normal de portádego, mais transfórmase, ós ollos dos veciños, en vésperas do alzamento irmandiño, nun roubo de tal envergadura que xustifica o axustizamento por parte dos revoltados en 1467 dun dos servidores da fortaleza, e aínda o derrocamento deste castelo, o máis importante da Igrexa de Santiago⁷⁹.

En rigor, non se pode dicir que os vasalos irmandiños querían soamente rematar cos abusos señoriais pero respectaban e aceptaban os dereitos señoriais. A loita social contra os abusos señoriais e os usos señoriais fúndese nun mesmo combate na fase culminante da revolta, e incluso antes diso. E non só entre os vasalos traballadores, campesiños e artesáns, converxían o xusticeiro e o antiseñorial: o mercador Gonzalo Rodríguez de Olveda, que chegará a ser procurador irmandiño en Ourense, malia súa relativa moderación en 1467 en canto as fortalezas, denunciara con anterioridade tanto os agravios coma a propia función social do señor da cidade⁸⁰; o escudeiro Diego Ortiz, testemuña algo favorable ós feitos de 1467, lembra -en 1527- que o señor do castelo de Outes “señoreaba y mandaba y robava y destruía a la gente de la dicha tierra”⁸¹, empregando sinonimamente os termos aseñorear e roubar, mandar e destruír. ¿Que dereito de vasalaxe se lle podía deber ó señor que no canto de comportarse como tal actuaba como un vulgar malfeitor? Este razoamento estaba, sen dúbida, na base da ruptura da mentalidade vasalática, do abandono unilateral do señorío e do impago masivo en 1467 das rendas señoriais. Vasco de Aponte escribe, cara 1530-1535, que Diego de Andrade adquire o seu estado “sin tomar y sin robar y sin echar pedidos a sus vasallos”⁸²; aserto que sinala, desde o punto de vista nobiliario, ata que punto a equivalencia mental entre rendas, prendas e roubos, era algo corrente no século XV galego⁸³.

A partir do triunfo, en 1369, da nobreza trastamarista ten lugar unha ofensiva señorial que vén constituíndo e o trazo definitorio da historia baixomedieval de Castela e León⁸⁴. Esta ofensiva produce no reino de Galicia efectos específicos: A) Cambio de hexemonía na clase señorial; medra unha nova nobreza laica⁸⁵ que consigue desprazar, pola forza, ós señores eclesiásticos (agás ó arcebispo de Santiago) do poder social: son os señores das fortalezas. B) Reseñorialización das relacións sociais. C) Normalización do abuso, da violencia e das armas, como medios de validar o novo poder e de impor transformacións sociais. Resposta final: a revolta da irmandade dos agraviados en 1467 contra as fortalezas e os señores malfeitores⁸⁶. O expansionismo nobiliario derrotado⁸⁷ polos irmandiños rexorde a partires de 1469, pero sofre unha nova -e definitivo- desfeita ó xuntarse os intereses antiseñoriais do bloque social irmandiño coa acción en Galicia, durante a década dos anos oitenta, do novo Estado dos Reis Católicos⁸⁸.

Na Baixa Idade Media galega a refeudalización ten unha particularidade: comporta a implantación dun tipo de señorío sobre outro, sobre impóñense os cabaleiros nos coutos eclesiásticos, especialmente nos de abadengo, vía encomenda e/ou usurpación. Durante as dúas últimas décadas do século XIV,  principian múltiples conflitos entre os señores eclesiásticos e os seus vasalos -xuntos ou por separado- dunha banda, e a nobreza laica anovada da outra, polos motivos seguintes: ocupación de señorío, xurisdición e xustiza, vasalos e bens; novas imposicións ós vasalos, e nalgún caso tamén ós propios monxes; serventías en fortalezas e en labores agrícolas; construción e reedificación de fortalezas; agravios e excesos diversos, por parte dos novos señores desde os castelos⁸⁹. As cartas de 1380 do trastámara Juan I apoiando ós mosteiros galegos, e ós seus vasalos, contra a agresividade dos señores laicos, non parece que produciran efecto, mais deixan claro que os vasalos -suxeitos de primeiras a dous señores- cambiaran definitivamente de  señor, eran xa homes dos novos donos⁹⁰, o que suporá para eles un forte incremento da presión señorial⁹¹.

A ofensiva señorial entraña unha segunda señorialización de Galicia; a súa intensidade ben pode medirse pola reacción airada e masiva, que culmina en 1467, do reino de Galicia contra a imposición do novo réxime social. A refeudalización galega incrementa a dependencia persoal e a detracción do excedente económico, seguindo tres camiños:

1) Retorno ó traballo servil en fortalezas e labores agrícolas. En suma, unha segunda servidume⁹². Os campesiños protagonistas de 1467 rexeitan con moita énfase as serventías trala revolta⁹³, resistíndose rexamente a reedificaren as fortalezas. A práctica señorial de prender ó vasalo, atormentándoo ata que acepta pagar a súa liberdade, vendendo os bens que posúe, non quedándolle logo máis saída para sobrevivir que acrecentar a súa dependencia dun señor⁹⁴, lembra, abofé, os tempos, que se crían pretéritos, en que os vasalos eran servos, só que agora o señor usaba da persoa do vasalo dun xeito se se quere máis desaforado, ilegal. A entrada dos campesiños galegos en dependencia servil na Alta Idade Media⁹⁵, dá paso -nos dominios eclesiásticos, maiormente- ós foros, relación contractual  que supón unha indubidable mellora- malia súas cláusulas de vasalaxe-, respecto da servidume clásica, das condicións de dependencia, contrapesada en calquera caso pola sobre imposición das cargas persoais máis intolerables, dentro⁹⁶ e, antes de nada, fóra da relación foral, que caracterizará -moito máis que na época medieval- as relacións sociais na Galicia rural da Idade Moderna.

2) Novas imposicións⁹⁷ xurisdicionais. Moxó chama plenos ós señoríos que os Reis trastámara conceden ós nobres, desde finais do século XIV, porque inclúen sistematicamente o señorío xurisdicional sobre os habitantes do territorio, ademais do poder solariego. A recomposición da renda feudal, a resultas da ofensiva señorial, basease principalmente nas rendas xurisdicionais, no control dos homes, e afecta moito menos ás rendas territoriais que incluso alivian o seu peso, sendo bastante menos contestadas polos vasalos⁹⁸, quen en troques concentran a súa conciencia antiseñorial na oposición ás rendas xurisdiccionais⁹⁹; a contía destas decide, incluso, se un señor é bo ou malo cara os seus vasalos¹⁰⁰.

3) Roubos continuados, parte integrante da renda  feudal. Os abusos son unha compoñente esencial do novo sistema señorial que se implanta na Galicia do século XV, ou sexa, unha condición necesaria da segunda feudalización. Sen a normalización dos abusos, sen a violencia, os emerxentes señores das fortalezas non poderían gañar a batalla ós vasalos, ás cidades, ó resto da clase señorial… Agora ben, os agravios son algo máis, alén as relacións de poder, son unha fonte directa de ingresos señoriais¹⁰¹ . Certamente, polas súas propias características, é difícil sabermos que parte da economía señorial é manifestamente ilegal -ás veces, nin sequera susceptible da dobre interpretación dereito/forza, encomenda/usurpación, renda/agravio-, pero non cabe dubidarmos da importancia cuantitativa desta parte “acochada”¹⁰² da renda feudal nun tempo en que quen máis podía, máis facía e máis tiña, cando, botado a perder en boa medida o consenso vasalático, crebada a unidade da clase señorial polas pugnas internas, a forza érao todo para os novos amos da xerarquía feudal galega.

Non pagar

¿Por que os vasalos terían que obedecer e pagar ós señores que denunciaban como malfeitores, o transmutaren os dereitos señoriais en abusos señoriais¹⁰³? ¿Como pagar as rendas e acudir ás serventías dos señores, os seus contrarios, que fuxiron¹⁰⁴, escondéronse e perderon o seu poder coactivo ó seren derrotados militarmente pola Santa Irmandade e derrocadas todas as súas fortalezas? Os vasalos do campo, e das cidades, a seguir do abandono en masa dos seus señores, e de que a irmandade de tódolos agraviados se fixera co poder no reino de Galicia, vanse negar a pagar as rendas señoriais¹⁰⁵.

Segundo Pulgar, o non pagar era ben normal a finais do século XV: “ninguno pagaba lo que debía, sino quería”. O cronista dos Reis Católicos incluía as rendas reais entre os tributos impagados no reino de Galicia, escribindo ó respecto que “ni los caballeros ni los moradores del complían sus mandamientos, ni les pagaban sus rentas”¹⁰⁶, mención referida ós reis Juan II e Enrique IV. Verdadeiramente, o impago de rendas, como forma de loita de clases, non se circunscribe en Galicia á excepcional conxuntura da revolución de 1467, a tendencia dos produtores a alixeirar as prestacións da renda feudal vén sendo un “fenómeno cotidiano y constante”¹⁰⁷, e  está abondo presente ó longo da Idade Media galega en conflitos e revoltas, entre vasalos e señores, ora como causa  ora como consecuencia da confrontación social¹⁰⁸. Entre 1467 e 1469 acada, loxicamente, a súa cota máis alta, a negativa ó pago dos tributos señoriais, en todo o reino de Galicia; de tal xeito que, de continuo, os irmandiños porfían e rexeitan pagar os danos dos derrocamentos -traballo persoal  ou impostos monetarios- levados pola teimosía de quen se saben temidos -“antes se posieran en armas”, advirten¹⁰⁹-, tendo o conde de Lemos (e igualmente outros señores laicos) que tomar prendas e levar presos a vasalos para ver de cobrar dez reais por casa para a reedificación -por exemplo- da fortaleza de Sarria¹¹⁰.

Sabemos que a identificación da monarquía coa revolta irmandiña  tiña os seus límites. Estaban os Reis Católicos de acordo en rematar en Galicia cos abusos dos cabaleiros, coas agraviantes fortalezas señoriais e máis coas imposicións novas¹¹¹, mais conservando sempre o réxime señorial; os vasalos teñen que obedecer e pagar ós seus señores, aínda cando estean levantados en irmandade, veñen a diciren.

A raíña Isabel a Católica escribe en 1491 ó gobernador de Galicia, Diego López de Haro, amparando a Fernando de Andrade -era menor de idade e estaba na Corte ó servicio da raiña- contra os veciños de Ferrol que se resistían a pagarlle os 18.000 mrs. de dereito de vasalaxe. Argumentaba xuridicamente a raíña que dita renda, “por razón de señorío”, víñaa desfrutando o seu protexido desde había máis de trinta anos: “eçebto el tiempo que duraron los movimientos e bulliçios de la hermandad que de su abtoridad se levanto e movio en este dicho reyno de Galisia en vida del senor rey don Enrique, mi hermano, que Santa Gloria aya, porque diz [Fernando de Andrade] que entonçes los dichos sus vasallos e algunos dellos e otros de otros caballeros del dicho reino estovieron rebeldes e non pagaron muchos de los derechos que eran obligados de pagar”¹¹².

Velaquí un testemuño real -a fonte é de orixe nobiliaria: o rapaz Fernando de Andrade- da radicalidade antiseñorial da grande irmandade. Consonte a raiña Isabel, a rebelión dos vasalos de non pagar,  non foi máis que unha paréntese que interrompeu, brevemente, o emprego lexítimo dos dereitos señoriais en Galicia. Verbo do seu carácter antiseñorial absoluto, afirma a raíña que, a irmandade galega de 1467, levantárase de su abtoridad, contradicindo deste xeito as cartas do seu irmán Enrique IV autorizando claramente a irmandade de Galicia e as súas actividades xusticeiras e antifortalezas¹¹³.

A primeira cousa que fan os señores ó recuperar os seus señoríos, pasada a irmandade, é, naturalmente, ver de volver a cobrar as súas rendas xurisdiccionais¹¹⁴. Pero a ferida segue aberta, e ó considerar, en 1477, os Reis Católicos, crear de novo irmandades no reino de Galicia, os cabaleiros opóñense resoltamente e confedéranse por temor a que os vasalos “se levantaren a voz de hermandad contra el señor” e non quixeran, outra vez, pagarlles os seus dereitos de señorío e servirlles cos seus corpos¹¹⁵. A nova irmandade, promovida polos Reis Católicos, remata por implantarse en Galicia, porque -aínda que iso non fora a súa causa principal- determinados grandes señores reciben dos Reis a garantía de que non vai servir de plataforma para a rebelión antiseñorial: cousa que Enrique IV nin estaba en condicións de cumprir, cara 1467, nin lle interesaba tal cousa, estando como estaba en plena guerra civil coa nobreza.

Diego de Andrade, obedecendo ós Reis, puxera “en hermandad” as súas vilas de Pontedeume, Ferrol, Villalba e a comarca das Mariñas, e quéixase: “teme que los dichos sus vasallos se querrán substraer e levantar de su mando e obidiençia, e no le obedeçeran como vasallos a senores obedeçer deven, e acudir con sus rentas e pechos e derechos, e que por los querer castigar dello naçieran algunas muertes de omes e alborotos en el dicho nuestro reyno”¹¹⁶.

Os Andrade, os Pimentel, o conde de Lemos, proporcionan o testemuño dos nobres contrarios, desterrados de Galicia pola Santa Irmandade son, non cabe dúbida, dos primeiros afectados pola defección dos vasalos e o impago das rendas. ¿Que pasou cos señores que, en maior ou menor medida, confraternizaron coa irmandade? A onda revolucionaria antiseñorial tamén rematou por alcanzarlles, coidamos. Gómez Pérez das Mariñas, era do consello real e amigo de Enrique IV (e cónstanos a súa presencia en Galicia despois da revolta¹¹⁷), sen embargo, o 20 de setembro de 1467, o Rei ten que dispor que o conde de Castrojeriz ceda a Gómez os 30.000 mrs. que a este lle correspondería cobrar por mercé real das alcabalas recadadas en Galicia¹¹⁸. O 6 de outubro de 1467, Álvaro Pérez de Moscoso fai en Santiago un  testamento onde deixa ó seu cumpridor, o cabaleiro Esteban de Xunqueiras, as rendas dun ano como pago por executar as súas mandas¹¹⁹; é moi dubidoso  que ditas rendas se puideran cobrar naquel momento.

Consecuentes coa idea absoluta de que o adversario social era toda a clase señorial, temos para nós que os irmandiños non exceptúan ós seus aliados señoriais, cabidos catedralicios e mosteiros, da tendencia xeral a non pagar as rendas. Ó principio, a Santa Irmandade repite a fórmula usual de que os vasalos acudan coas rendas ós mosteiros, cando devolve a estes os bens que hai moitos anos usurpara a nobreza laica¹²⁰, mais non debían ser tan doados os cobros porque, nos anos 1467 e 1468, abondan os poderes que as abadías dan a terceiros para que tenten cobrar as súas rendas e dezmos¹²¹. O 20 de maio de 1468, o cabido de Santiago recoñece abertamente que non lles “avyan querido pagar nen dar” certos marabedís na cidade, solicitando do concello que “apremeyase” ós veciños para que pagasen as súas débedas, co engado de que parte do así recadado -ofrecen ós alcaldes 1.500 pares de brancas- sería “para serbicio, probeyto et menester da santa hermandade¹²²“; unha semana antes, o cabido emprazara así mesmo ós “benefiçiados que non pagaren suas tenençias”, concedéndolles un prazo de oito días e implicando ós seus fiadores na responsabilidade do impago¹²³.

As rendas reais tampouco se libraron: 4 de xaneiro de 1469, o escudeiro de Ourense Diego de Paaços consegue do concello a detención do recadador que pretendía demandarlle a alcabala do peixe, estimado a “desonrra” en 3.000 mrs¹²⁴. O feito de que, dous días despois, o concello nomee a Álvaro Paaz pregoeiro e recadador das rendas do Rei e do bispo, prometéndolle protección¹²⁵: ¿indica un cambio de rumbo? Moi probablemente.

O 14 de febreiro de 1469 ten lugar en Ourense unha Xunta Xeral de la Santa Irmandade que toma medidas contra os campesiños, previa querela dos mosteiros de Sobrado e de Oseira, para restablecer o sistema señorial, ó obxecto de que se paguen as rendas e se recoñeza, xa que logo, o señorío eclesiástico¹²⁶. Proba final de que o que comezou como unha revolta autorizada para a persecución de malfeitores, e seguiu contra os cabaleiros que se opuñan á irmandade e  os abusos señoriais, rematou nunha revolución social que derruba tódalas fortalezas, e rescinde de feito os dereitos señoriais, sen exceptuar, que nós saibamos, desa negativa á vasalaxe e ó pago de rendas a ningún señor de vasalos , á marxe de que tal ou cal señor fora laico ou eclesiástico, amigo ou inimigo do Rei, mesmo favorable ou contrario á propia irmandade: impúxose en suma a intencionalidade social, e de clase, no levantamento armado popular.

Ó principio da revolta irmandiña, a xente común do reino de Galicia tiña a xustiza do seu lado contra os cabaleiros malfeitores; ó final, son eles mesmos, alternativamente, acusados de actuar contra dereito e de agraviar a terceiros, ó excedérense negando todo señorío¹²⁷, incriminación que como xa vimos fará súa a raíña Isabel e a súa corte. Por iso non nos estraña que, sesenta anos despois, os protagonistas da rebelión de 1467 non fagan practicamente mención, no preito Tabera-Fonseca, á contestación frontal do sistema señorial que acompaña as súas accións xusticeiras contra as fortalezas¹²⁸. A grande excepción é o campesiño Pedro Carballo, testemuña presencial: “al dicho tiempo no pagavan serbiçio al rey ni a otra derechura ni al señor de la tierra e questo hes ansí la berdad”¹²⁹; a súa posición de  bastante contrario á rebelión de 1467, libérao da preocupación de subliñar os aspectos menos conflitivos e máis legais daquela, buscaba precisamente recalcar o contrario.

Ocupación de terras

A oposición dos vasalos galegos ós seus señores non é vista polos contemporáneos como unha actitude soamente verbal, ou simbólica, senón como unha ruptura radical – sen precedentes- das relacións sociais, en xeral, e incluso das relacións de propiedade: uns e outros atribúen, rotundamente, ó levantamento a finalidade de desposuír ós señores do reino de Galicia dos seus vasalos, rendas, terras, bens…

Xa dixemos algo de como a revolución irmandiña deixa na súa fase culminante ós señores sen vasalos e sen rendas¹³⁰.  Protagonistas e antagonistas informan que os señores, cabaleiros e prelados, foron despoxados das súas fortalezas e das súas terras. Pola forza dos feitos consumados, naturalmente, porque xuridicamente dificilmente podían os rebeldes xustificar unha expropiación xeral das posesións dos seus señores -agás tal vez no caso das fortalezas que a Santa Irmandade ocupaba en nome do Rei-, de ai a vulnerabilidade (logo é do que menos se vanglorian, en público, os participantes) e a reversibilidade da dimensión antiseñorial, no seu sentido máis absoluto, da revolta campesiña e popular de 1467.

En plena auxe da revolta, o clérigo irmandiño Rui Vázquez notifica que os cabaleiros de Galicia “ficaron ataes ben como o primeiro día que nasceran, sen terras et sen vasallos”¹³¹.

Os campesiños irmandiños da terra de Aguiar toman, segundo comentamos supra, a granxa e o couto de San Lourenzo, e non devolven a dita posesión -co porto e a barca da pasaxe- ó arcebispo de Santiago, que a usurpara anos atrás, senón que chegan a un acordo co abade de Oseira, recoñecen o seu señorío sobre o lugar e reparten a renda da barca metade e metade, pacto que seguidamente incumpren os veciños en situación de revolta: pola súa propia autoridade aprópianse das herdades e da xurisdición, e, por último, coa súa incomparecencia e rebeldía, descoñecen e negan en 1469, no treito descendente do ciclo irmandiño, a autoridade da reaccionaria Xunta de Ourense da Santa Irmandade para obrigalos a pagar e obedecer ó mosteiro¹³².

Estes testemuños contemporáneos, e rurais, sobre a ocupación das xurisdicións señoriais, resultan confirmados polas declaracións no preito T-F dun mercador de Pontevedra e dun ferreiro de Santiago, bastante favorables á revolta de 1467, quen sosteñen que os señores, cabaleiros e prelados, do reino de Galicia uníronse despois do levantamento “para aber las tierras que la hermandad les tenían ocupadas”¹³³. Este recoñecemento que fan testemuñas oculares da revolta, de como a Santa Irmandade non só ocupa as fortalezas¹³⁴ senón tamén as terras dos señores, non aparece directamente entre os obxectivos, auto proclamados, da rebelión xusticeira de 1467 “contra los señores del reino”, mais si é mencionado en relación coa reacción señorial que segue. A apropiación fáctica de terras ratifica, en calquera caso, o punto máis extremo da impugnación irmandiña do réxime señorial¹³⁵; os protagonistas máis populares, pasando á ofensiva, conducíronse, maioritariamente, como interesados en eliminar o poder non só militar, senón tamén social da nobreza galega.

Ter a irmandade a terra señorial significa, sobre todo, posuír o poder xurisdiccional¹³⁶ sobre os veciños que viven nela, co fin, en resumidas contas, da súa disolución, da ruptura unilateral e colectiva da relación de vasalaxe, que xustamente descansa sobre a relación de veciñanza nunha terra. Nese tempo é corrente entender por “a terra” a tódolos homes que viven nela; a terra é deste xeito un todo social, un ámbito xurisdiccional¹³⁷, un obxectivo esencial da loita de clases entre señores e vasalos, e así mesmo da guerra feudal entre señores¹³⁸.

A versión nobiliaria tampouco deixa lugar a dúbidas sobre se os antigos vasalos dos señores se apropiaran ou non dos seus señoríos. Se cabe os cabaleiros, que sangran por esa ferida, son máis incisivos que os populares. En realidade se a tendencia destes é acochar, a posteriori, a radicalidade social da revolta, mesmo utópica (vivir sen señores); a  intención de aqueles é máis ben salientala.

Os nobres laicos confederados, en novembro de 1470, contra o que quedara da Santa Irmandade e o arcebispo Fonseca, que cambiara de bando, reprochan ó prelado o seu desagradecemento por terse esquecido que había un ano “en su iglesia e dignidad le restituyeron, de la cual estaba despojado por la hermandad de los pueblos”, e que agora levantaba de novo ós vasalos para ocupar os bens dos cabaleiros¹³⁹. A comezos do século XVI, un fillo de Pedro Álvarez de Soutomaior narra como “las hermandades se levantaron en Galizia y tomaronle toda la tierra de Sotomayor, fortalezas y vasallos, y mi padre juntamente con ellos recabo… hasta cobrar su hacienda”, pudendo entón “bolberse todos los cavalleros y clerigos a Galizia”¹⁴⁰. Polo regular, os nobiliarios dos séculos XVI e XVII adoitan abondar na denuncia de como os vasalos se rebelaron e “robaron” os bens dos seus señores na Galicia irmandiña¹⁴¹. Feito revolucionario que colocara a Enrique IV nunha tesitura contraditoria, reclamado polo pobo irmandiño que lle era fiel -ó seu xeito-, e da outra banda polos señores que clamaban contra os excesos ilegais dos  rebelados. Gracias a súa autorización persoal a irmandade formouse en 1467 no reino de Galicia, e globalmente non debeu quedar insatisfeito do seu labor, cando, poucos anos despois, se manifesta tan agradecido cos veciños de Betanzos, concedéndolles un “mes franco y libre para vender y comprar todo género de mercaderias y bastimentos sen pagar alcavala ni tributo”, mercede que o Rei xustifica polos “grandes, loables y señalados servicios… ansí en los tiempos pasados como ahora, especialmente en el levantamiento y hermandad que fecistes con las otras ciudades, villas y lugares y fortalezas de mi Reino de Galicia de que fuisteis causa y principio, por servicio mío, teniendo mi voz, y tomando para mí todas las villas, lugares y fortaleças del dicho Reyno de Galicia questaban ocupadas y enajenadas y los grandes gastos y costas que sobre ello fecistes”¹⁴².

Sen embargo, o Rei non deixará de dirixirse ós xefes da Santa Irmandade para que non traspasen os límites do respeto debido ó réxime e á propiedade señorial, no relativo, iso si, ós nobres galegos que estaban do seu lado na guerra civil. Carta do 25 de abril de 1467: “Yo soy informado como vosotros a bos de hermandad avedes tomado Et ocupado algunas villas et tierras et fortalesas de doña Teresa destúñiga,  Condesa de Santa Marte, et del conde don Bernaldino Sarmiento, su fijo et del adelantamiento del reyno de Gallisia e de Juan destúñiga, visconde de Monterrey, et tenedes puesto çerco sobre otras villas e castillos de los susodichos. Et por que yo quiero ser ynformado delas cabsas que a ello vos mueven et vos ruego et mando si plaser et serviçio me deseades faser que luego restituyades a los susodichos quales quier tierras et vasallos et fortalesas que les tengades tomadas et lles fagades acudir et acuda con todos sus derechos acostumbrados”¹⁴³

O chamamento real non dá resultado, porque o 19 de xuño insiste Enrique IV en que a irmandade devolva a vila de Monterrei a Juan de Estúñiga¹⁴⁴; o 13 de xullo, a Xunta irmandiña de Betanzos adía o tema, sen esquecerse, por suposto, de expresar a súa fidelidade ó monarca¹⁴⁵; todo o cal non é óbice para que, entre unha e outra data, o 6 de xullo, conforme dixemos, o rei Enrique IV subscriba a carta real aprobando os derrocamentos irmandiños: os desacordos nun tema non impedían que se plasmara a converxencia Rei-pobo noutros de interese común. Aínda así, todo indica que Malaquías de La Vega acertará, moitos anos despois, ó asegurar “que el Rey no los podía subjetar”¹⁴⁶.

Os señores que foron

Non só caeron as fortalezas señoriais: nos meses da primavera e do verán do ano 1467, derrubouse o específico sistema social que os cabaleiros galegos construíran durante cen anos de forzosa refeudalización. A clase señorial de Galicia, gobernada por unha manda de nobres laicos perdeu, a través dun longo proceso, o consenso da Igrexa, das cidades, dos campesiños vasalos, e, finalmente, nun tempo moi curto, ficou sen o seu poder coactivo, sen fortalezas nin exércitos privados. Sen a forza nin o consentimento social resultaba inviable a extracción do  excedente e a reprodución do feudalismo na Galicia baixomedieval: urxía outro sistema social, a monarquía e os seus intelectuais axiña o comprenderon, actuando en consecuencia, defraudaron a derradeira esperanza que podían acubillar os grandes cabaleiros feudais de recobrar, nos anos 70 do século XV, o poder social no reino de Galicia.

Non é polo tanto, segundo o noso criterio, aplicable á revolta irmandiña o presuposto teórico, probado en conflictos de menor entidade, consonte o cal as rebelións campesiñas e populares medievais soamente se pretenden refrear os abusos do sistema social imperante, que no fondo -dise- segue gozando da aceptación dos sublevados. Certa conciencia colectiva de que  en Galicia non era posible poñer fin ós abusos señoriais sen rematar co poder señorial, está inscrita nas palabras e, sobre todo, nos actos¹⁴⁷ dos protagonistas de 1467, é o que nos veñen a dicir os vasalos abandonando ós señores, negándose ó cobro das rendas, ocupando as súas terras e xurisdicións, derrocando as súas fortalezas e perseguindo coas armas ós máis recalcitrantes. Os abusos forman parte do sistema feudal galego, todo el aparece en 1467 como abusivo e arbitrario para a maioría da poboación, que no curso do proceso de revolta, xeneraliza: a intolerabilidade dos agravios ó conxunto das rendas, o desprestixio dos señores das fortalezas a tódolos señores, o enfrontamento coa segunda servidume a todo o réxime secular de señores e vasalos. ¿Quere isto dicir que os vasalos reconvertidos en irmandiños libres loitaron conscientemente contra o feudalismo? Non, se o punto de referencia son as revolucións burguesas modernas; si, se chamamos feudal medieval ó sistema social concreto de extracción de excedente que eles na súa práctica social coñeceron, rexeitaron e derrotaron a fins do século XV, se revalorizamos, en resumo, a transición social entre a Idade Media e a Idade Moderna.

Un zapateiro lugués declara, en xaneiro de 1527, logo de desmentir que tiveran recibido o permiso dalgunha autoridade para se levantaren, que os irmandiños dicían: “no tengamos sobre nos señor ni fortaleza ninguna”¹⁴⁸. A única mención que atopamos sobre isto nas fontes coetáneas é a caracterización que os campesiños de Sande fan, en 1467, dos Pimentel cando denuncian os agravios e as rendas: “los señores que foron da dita terra”¹⁴⁹. Polo demais, os actos dos rebelados foron sobradamente expresivos: facultan o inferirmos que querían vivir sen fortalezas e sen señores. A partir de ai, non só a memoria nobiliaria contraria recalca¹⁵⁰ tamaña transgresión da legalidade e da mentalidade medieval vixente; a tradición señorial eclesiástica favorable ós feitos de 1467 recolle así mesmo o antixerarquismo radical irmandiño: “se levantó la gran Hermandad de todo el común, no consintiendo ser mandados, ni regidos por otro, sino por sí mismos”¹⁵¹; o autor, o cóengo Molina, non nomea o mando que rexeitaron os revolucionarios de 1467, pero nós o sabemos: os señores e ata, en certo grao e sentido, o Rei.

Vivir sen señor era unha experiencia que por  períodos máis ou menos prolongados, localmente, os galegos coñecen durante a turbulenta Baixa Idade Media. Así, en 1345, os veciños de Santiago logran que Alfonso XI quite un tempo o señorío da cidade ó arcebispo¹⁵²; e Juan II, en 1445, repite esta operación de pasar Santiago á xurisdición da coroa real¹⁵³; no intre mesmo de estoupar a grande revolta, o arcebispo de Santiago estaba desterrado, por dez anos, da cidade e de toda a Terra de Santiago, por causa dunha rebelión local dos cidadáns e dos cabaleiros do arcebispado¹⁵⁴. Agora ben, a liberación xurídica máis estable do xugo señorial, e, obxectivamente, a máis desexable polos veciños dunha Galicia altamente señorializada, era a adquisición da condición de reguengo. De feito, o autogoberno que os irmandiños practican entre 1467 e 1469, exérceno en nome do rei Enrique, e este, en efecto, entendía que a ocupación do poder e das terras señoriais en Galicia fora “para m픹⁵⁵.

Por iso, cando o 3 de outubro de 1467 un procurador de Carlos de Castro tenta, cun privilexio real na man, que os veciños de Pobra de Brollón o recoñecesen como señor ó herdar a vila da súa tía, Isabel de Castro, atópase con que “los vasallos de la Puebla se defendieron, y dixeron que eran vasallos del Rey”¹⁵⁶. A mellor maneira de liberarse, legalmente, da dura vasalaxe señorial era acadar non seren máis vasalos que do Rei, tal é o caso dos campesiños dos arredores de Ferrol que obteñen un privilexio asinado por Enrique IV como que son vasalos do Rei¹⁵⁷; se ben non parece que esta iniciativa tivera un carácter universal, nin que o Rei, e maila súa corte, estiveran dispostos, aínda contando coa imperiosa necesidade que tiñan do apoio popular para conservar a Coroa, a pasar a reguengo a todo o reino de Galicia…

O rexeitamento frontal a depender dun señor, a emancipación colectiva da vasalaxe feudal, ¿resposta verdadeiramente á intención dos vasalos sublevados? A conciencia antiseñorial absoluta presente na revolta irmandiña comporta, efectivamente, un recoñecemento colectivo de determinado fins e medios (abandono do señor, paso a reguengo, non pagar, expulsión dos cabaleiros, expropiación de xurisdicións, etc.) para dar cabo das causas das desventuras dos vasalos , que nos extraemos máis das accións que das expresións verbais dos protagonistas. Que, non sexa un obxectivo explícito e declarado dos rebeldes, o desexo posto en práctica de vivir sen señores, poder sinalar un medo colectivo a perder a base lexitimadora do levantamento -anque ese argumento é válido sobre todo a posteriori-, e evidencia certo desfase entre autoconciencia e prácticas da loita, de maneira que esta semella polo regular manterse diante daquela. Non temos documentado un plan racional de abolición legal dos dereitos señoriais, nin coñecemos que os ex-vasalos obriguen ós seus señores -aproveitando a súa derrota como clase- a renunciar particularmente e por escrito ós dereitos de vasalaxe, tampouco se reivindica de xeito universal e sistemático a pasaxe concreta á xurisdición real, ou aqueloutras iniciativas que legalizaran a ruptura da relación feudal de vasalaxe.

A claridade dos obxectivos, e dos medios para acadalos, que, por exemplo, se poñen en marcha para vivir sen fortalezas, non emerxen do pensamento e da conducta irmandiña para ir alén e prescindir definitivamente dos señores, sancionando legalmente o que, sen vacilacións, estaba a poñerse en práctica. Certamente, a conciencia antiseñorial, na súa máxima radicalidade é unha reconstrución e interiorización nas mentes das accións exteriores¹⁵⁸, deriva da experiencia vivida polos vasalos, de dimensións absolutamente inéditas, a partir da derrota social, política e militar da clase señorial galega. Proceso de subxetivización dunha  exitosa praxe antiseñorial, que non salva a distancia entre o estado obxectivo e o estado percibido conscientemente, porque unha parte moi importante desa toma radical e acelerada de conciencia antiseñorial¹⁵⁹ é espontánea e imaxinaria, transcende a realidade inmediata a impulsos dun potente imaxinario colectivo. A intención pragmática da xente común de vivir en paz sen fortalezas nin señores é -no século XV e, polo tanto, a tres séculos da Revolución francesa-, entre outras cousas, o soño dunha colectividade de prescindir da réxime señorial, por algo os contrarios ós feitos de 1467, tacharon á irmandade revolucionaria de 1467 de hermadad loca¹⁶⁰.

A citada sentencia do 3 de xuño de 1469 da termidoriana irmandade ourensá, condena ós campesiños de Melees e Ribela a devolver o couto de San Lourenzo, e o porto de Amarnel, ó señorío de Oseira, argumentando que non compareceron nin alegaron dereito -o flanco máis vulnerable da acción antiseñorial total- para ocuparen dita xurisdición, isto é, actuaron como se foran señores, usurpando bens e funcións alleos¹⁶¹. Limitados por unha mentalidade vasalática medieval coa que non romperan, o sector máis moderado da irmandade, denuncia a vontade irmandiña de emanciparse da vasalaxe como un escuro desexo de ser eles mesmos señores, non podían nin querían concibir un mundo sen vasalos nin señores, sen inferiores nin superiores. Galíndez de Carvajal recolle, como de orixe señorial, este tipo de inculpación das irmandades populares (opinión datada cara 1471): “los villanos y gente común se hazían señores y presumían mandar a los hidalgos”¹⁶². É claro que os campesiños e os cidadáns irmandiños non se propoñían ser señores de vasalos, todo o máis señores de “o seu”, pero que dúbida cabe que precisaban do resorte mental dunha poderosa imaxinación colectiva para compatibilizar a mentalidade vasalática en que foron educados, para a cal o estatus de señor era o ideal consciente, amplamente espallado, coa aspiración utópica -xurdida as súas condicións materiais¹⁶³ de existencia- de campesiños, e outra xente común, que anhelaban liberarse da dependencia señorial¹⁶⁴, meta que se ben a finais da Idade Media é imposible historicamente -anque os actores non o sabían- non o é mentalmente: existe un horizonte mental máis alá da realidade obxectiva de grande virtualidade mobilizadora. De feito, a opinión popular expulsa mentalmente ós señores do mundo dos “bós”¹⁶⁵, antes de producirse practicamente a súa exclusión dos poder político, militar e social na Galicia irmandiña, e, por suposto, a varios séculos de que os historiadores descubriran a transición do feudalismo ó capitalismo.

A utopía¹⁶⁶ social expresa, transcendendo e rompendo a orde previamente existente, o sentimento de frustración dunha sociedade por medio das clases sociais máis afastadas do poder, levando ata as súas consecuencias, na Galicia tardomedieval, estados de ánimo de tipo milenarista, igualitario, antixerárquico e antiseñorial latentes nas clases populares. O poder mobilizador destas ideas-forza¹⁶⁷ acrecéntase enormemente cando aquel mundo imaxinario onde non existían nin fortalezas nin señores se fai realidade, por mor dunha conxuntura inédita -que potencia a espera milenarista- e dos resultados inmediatos da fase ascendente da grande revolta da Santa Irmandade. A representación social e imaxinaria sentida e percibida como algo real -identificación común na Idade Media- reclasifica a composición interna das mentalidades colectivas: o triunfo -concreto- da utopía -abstracta- reformula a mentalidade antiseñorial anterior no sentido de potenciar os seus elementos menos conscientes mais non por iso menos reais. O historiador sabe que a utopía irmandiña pon en riba da mesa algúns problemas, como a emancipación do campesiñado dos señores feudais, que só as revolucións burguesas resolverán plenamente moito despois, ¿existía conciencia diso entre os alzados en armas de 1467? A verdade é que soamente a posteriori, e servíndonos da filosofía da historia, se sabe se un ideal é ou non é irrealizable. Con evidencia, moitos dos irmandiños no instante da vitoria cren verdadeiramente que non volverán os agravios, a anarquía da guerra dos cabaleiros, as fortalezas, os señores -consideremos que aqueles máis poderosos e perigosos fuxiran xa de Galicia- e aínda en 1469 moitos loitan por iso, aínda que, se cadra, algúns menos que os que se sublevaron en 1467.

O caso é que excedía a segunda e breve tentativa reseñorializadora da década dos 70 do século XV, a roda da fortuna xira de novo a prol dos irmandiños e, a este medio prazo, os cambios en Galicia son espectaculares: implantación da xustiza pública, fin da época das fortalezas e dos señores das fortalezas, cambio da hexemonía na clase señorial galega ó substituír os señores que estiveron en 1467 do lado da irmandade ós grandes cabaleiros feudais. Cuestión á parte é que para o historiador aferrado a preconceptos estas transformacións, provindes da revolución irmandiña (e tamén da política real), non teñan a importancia histórica que, indubidablemente, lle deron no seu tempo os seus protagonistas -e os seus antagonistas- que sabían, e o dicían, que estaban a viviren feitos abondo extraordinarios.

O resultado final dunha revolta desta envergadura, na que interveñen forzas de signo moi diverso, sempre é inintencional. O pulo social da utopía conclúe cun compromiso -obxectivo- entre o imaxinario e o real. O historicamente imposible fai realidade o historicamente posible: a mentalidade antiseñorial absoluta -é dicir, cun forte motor imaxinario-, convertida en forza social, liquida as formas de señorío máis gravosas para os vasalos¹⁶⁸, confluíndo coa conciencia antiseñorial relativa -que renuncia pragmaticamente ó imaxinario social- dos sectores máis moderados e señorializados da irmandade 1467. Son aqueles obxectivos irmandiños que promoven a máxima converxencia e pluralidade social, os que triunfan máis nomeadamente. A fin da  segunda servidume, das novas imposicións, dos ingresos señoriais delituosos, e, en xeral, a revisión da forma e a contía das rendas xurisdicionais, sumamente alteradas e sobredimensionadas polo efecto da ofensiva reseñorializadora 1369-1467, conducen a un novo equilibrio, a un novo consenso entre os vasalos e os señores (eclesiásticos, fidalgos e algúns cabaleiros) que formaran, en 1467-1469, as dúas alas do bloque histórico irmandiño. Reconstrúese desta maneira unha mentalidade vasalática rebaixada, no limiar da modernidade, ó mesmo tempo que emerxe un novo modelo de señor -sen fortalezas cheas de soldados- máis vencellado á renda territorial que á renda xurisdicional. Transición que o novo Estado impulsa “desde arriba” mediante tres operacións simultáneas: transformando o nobre feudal galego en cortesán, devolvendo á Igrexa os bens usurpados durante a refeudalización, e revisando na Audiencia de Galicia -desde 1480- as rendas xurisdicionais, suxeitas a unha intensa e extensa conflitividade social pos-irmandiña, agora canalizada a través dunha interminable serie de preitos entre vasalos e señores ante os xuíces que, no reino de Galicia, arestora, nomea o Rei. A revolución antiseñorial irmandiña non caera en saco roto.

^* Versións anteriores: “Vivir sin señores. La conciencia antiseñorial en la Baja Edad Media gallega”, Señorío y feudalismo en la Península Ibérica (Actas do Congreso celebrado o 11/14 de decembro de 1989), IV, Esteban SARASA, Eliseo SERRANO (eds.), Zaragoza,  1993, pp. 11-49; “Os señores que foron”, ¡Viva El-Rei! Ensaios medievais, Vigo, 1996, pp. 217-269.

¹ Marc BLOCH, La sociedad feudal, Madrid, l986, pp. 244-251.

² Un caso de conflito integrado e compatible coa mentalidade e co sistema vasalático é o seguinte: en 1421, o bispo de Mondoñedo decide que os décimos volvan á medida antiga, accedendo á querela dos seus vasalos, porque -di o señor- son moito obedientes et pagan enos nosos serviços e sirven con os corpos e con os boys e con os carros enos edificios nosos, Arquivo Catedral de Mondoñedo, “Tumbo do século XV”, fol . 120v, publica José GARCÍA ORO, Galicia en la Baja Edad Media. Iglesia, señorío y nobleza, Santiago, 1977, p. 238.

³ Reyna PASTOR, “Consenso y violencia en el campesinado feudal”, La España Medieval, V. Madrid, 1986, p. 735.

⁴ Cláusulas de vasalaxe de contratos de foros dos anos 1428, 1464, 1477 e 1488,  en Enrique CAL PARDO, El monasterio de San Salvador de Pedroso en tierras de Trasancos. Colección documental, A Coruña, 1984, pp. 271, 278,281, 282, 294; a lei feudal pena a quen corrompen los siervos faziendo los de buenos malos, e los malos peores, Partidas VII, 14, 29.

⁵ As xestas estudiadas ó principio (I. 1) son, no século XV galego, unha tendencia marxinal dificilmente aplicable á alta nobreza, como queda claro no Recuento de las casas antiguas del reino de Galicia de Vasco de Aponte.

⁶ non se falla espitalero porque lo trata como a basallo  (1494), José Luis NOVO CAZÓN, El priorato santiaguista de Vilar de Donas en la Edad Media (1194-1500), A Coruña, 1986, p. 512; véxase a nota anterior.

⁷ Os casos xa tratados de uso alternativo da mentalidade dominante (xustiza, II. 2; monarquía, II. 3), son ben significativos.

⁸ O modo de produción divide as clases sociais, mentres que as condicións de produción as unen; estudiamos a cuestión nacional, desde estes presupostos, en “A base material e histórica da nación en Marx e Engels”, Dende Galicia: Marx. Homenaxe a Marx no 1º centenario da súa morte, A Coruña, 1985, pp. 139-207.

⁹ Ángel RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, Las fortalezas de la mitra compostelana y los “irmandiños”. Preito Tabera-Fonseca, Santiago, 1984, p. 570.

¹⁰ Fortalezas, pp. 289, 298-300, 303, 314, 323, 329, 332, 336, 356, 365, 380, 392, 396, 401, 406, 422, 453, 459, 460, 553, 554, 560, 561, 572; a compatibilidade na memoria colectiva de revolta coa mentalidade vasalática vese excepcionalmente favorecida, neste caso, polas boas relacións que os Fonseca mantiveron, despois da revolta, cos irmandiños e polo interese mutuo, en 1526, en resistiren ó novo e agresivo arcebispo de Santiago, Juan Tabera; temos outro exemplo no caso de Sueiro Gómez de Soutomaior, quen despoxado do seu poder polos irmandiños, era alimentado ás agachadas polos campesiños, véxase a nota 135.

¹¹ ídem, p. 178; naturalmente esta testemuña é moi contraria á revolta de 1467.

¹² ídem, p. 226.

¹³  Salvo si alguno de su boluntad le quería llevar alguna carreto graçiosamente, ídem, p. 460.

¹⁴ ídem, pps. 327, 342, 542.

¹⁵ ídem, p. 327.

¹⁶ Falamos disto noutro lugar: “Historia de las mentalidades, historia social”, Temas Medievales, Buenos Aires, nº 2,  1992, pp. 205-230.

¹⁷ Ter en conta as partes imaxinaria e racional (os intereses) das mentalidades, como un todo, foi a orientación seguida no conxunto das investigacións que forman este libro.

¹⁸ A escola psicolóxica fundada por Vygotski difundiu (Amparo MORENO HERNÁNDEZ, Perspectivas psicológicas sobre la conciencia. Su desarrollo en relación con la acción, Madrid, 1988, pp. 71-85), na comunidade científica dos psicólogos, o concepto da conciencia como un producto da historia social, desenvolvendo un paradigma materialista (No es la conciencia de los hombres la que determina su existencia social, sino su existencia social la que determina su conciencia, Carlos  MARX, Prefacio á Critica de la Economía Política), abondo asumido pola historia do século XX como disciplina científica.

¹⁹ “1295, Hermandad de los concejos de los reinos de León y Galicia”, publica Galicia Diplomática, II, Santiago 1883, p. 204.

²⁰ Afirma, en 1455, o mercador Gonzalo Rodríguez de Olveda que o señor bispo avía feito moyto mal e dano a moytos vesiños e moradores desta dita çidade, et tomando moi do seu et llevado grandes requezas dos vesiños da dita çidade, publica Xesús FERRO COUSELO, A vida e a fala dos devanceiros. Escolma de documentos en galego dos séculos XIII ao XVI, II, Vigo, 1967, p. 314.

²¹ 28 de agosto de 1467, publica X. FERRO, op.cit, p. 37.

²² Documento do concello non moi posterior a 1469, op.cit, p. 85.

²³ Fortalezas, pp. 424, 426

²⁴ ídem, pp. 327, 457.

²⁵ ídem, pp. 48, 187, 214, 394, 421, 426; o interesante desta mostra de seis testigos é a diversidade de procedencias xeográficas  e sociais (campesiños, pescadores, clérigos, cidadáns), así como de actitudes ante os feitos de 1467 (desde os moi contrarios ós moi favorables).

²⁶ ídem, pp. 298, 439, 448, 456.

²⁷ Di un comerciante de Pontevedra que vio  a revolta: heran gente pobre y necesitada porque al dicho tiempo todos heran comidos y fatigados de los dichos señores y caballeros, ídem, p. 40.

²⁸ Juan de Mondragón afirma que oyo decir que a xente común levantárase contra los caballeros y señores del dicho Reino porque les hazían muchas opresiones, ídem, p. 36.

²⁹ ídem, p.48.

³⁰ Bernard  GUENÉE,Occidente durante los siglos XIV y XV. Los Estados, Barcelona, 1973, pp. 165-166.

³¹ Los mismos basallos heran contra sus señores (…)  los basallos heran contra sus señores y no tenían gente con quien se defender (…) los mismos que les abian de ayudar heran contra ellos e non tenian quien les faboresçiese, ídem, pp. 345, 354, 390, 395, 405, 421, 433.

³² Los mismos basallos e subditos de los dichos señores e caballeros andaban en la dicha hermandad y contra los dichos señores caballeros y prelados (…) los mismos basallos de los dichos señores heran en favor de la dicha hermandad y contra ellos (…) aunquel dicho señor Patriarca quisiera llamar sus basallos al dicho tiempo no le obedesçian salbo que heran en favor de la hermandad, ídem, pp. 301, 327, 559; a insistencia nestas citas, e nas das nota anterior, en que os rebeldes eran os mesmos vasalos e non outros, sinala a percepción dos feitos como algo moi extraordinario.

³³ Este testemuño ten máis valor sabendo que corresponde a un escudeiro que, no 1467, sendo criado dun nobre fuxido, déixao para volver á Galicia irmandiña, ídem, pp. 478, 479.

³⁴ Xesús FERRO, op. cit., p. 373.

³⁵ Vasco de APONTE, Recuento de las Casas Antiguas del Reino de Galicia, Santiago, 1986, pp. 224, 226.

³⁶ Véxase Carlos BARROS, Mentalidad y revuelta en la Galicia irmandiña: favorables y contrarios, Santiago, 1989, pp. 361 ss.

³⁷ Os vasalos de Ribadulla, por exemplo, no le querian bien obedesçer… no querian bebir con el dicho señor Patriarca… se defendian dellos con lançadas y saetas, Fortalezas, p. 510; para unha visión de conxunto dos conflitos cos vasalos -e cos oficiais reais- que levarán por dúas veces ó desterro ó  vello Fonseca, véxase Mentalidad y revuelta, pp. 388 ss.

³⁸ Fortalezas, pp. 266, 337, 421, 570-571; desde o punto de vista contrario tamén primaba certa visión de clase sobre a visión estamental, así o fillo de Pedro Madruga narra como vencida a irmandade puideron entón bolberse todos los cavalleros y clérigos a Galizia (véxase a cita da nota 140).

³⁹ Os inimigos da irmandade ourensá de 1467 eran cabaleiros e fidalgos, publ. Xesús  FERRO, op.cit, p. 378; o campesiño Gonzalo de Carreira explica, en 1526, que o fixieron porque heran derramados y robados de los caballeros y señores y escuderos, Fortalezas, p. 298; Lope García de Salazar, cabaleiro vasco contemporáneo dos irmandiños, precisa que estes derribaron os castelos dos nobres e todas las casas de los fijos dalgo  en Lugo, Ribadavia e terra de Lemos, sendo iso causa -segundo el- da derrota de 1469, pois a extensión da mucha desovediençia contra sus naturales señores  ós mesmos fidalgos que los ayudavan, trouxo consigo a unión (clasista) de señores e fidalgos que dieron con los dichos villanos en el suelo, Las Bienandanzas e Fortunas. Códice del siglo XV, IV, Bilbao, 1965, pp. 418-419; as declaracións do preito Tabera-Fonseca confirman que os insurrectos botaron tamén abaixo algunhas casas-fortes de fidalgos así como fortalezas pertencentes a cabaleiros participantes na Santa Irmandade ou simpatizantes dela.

⁴⁰ Fortalezas, pp. 52, 336, 338, 463, 524, 547.

⁴¹ No bio andar en la dicha hermandad ningun caballero antes dize que los dichos caballeros heran contrarios della (…) no save de caballeros que obiesen seido en la dicha hermandad señaladamente antes bia que heran contra ellos,  Fortalezas, pp. 187, 214; o feito de que estes dous declarantes foran contrarios á revolta de 1467, indica ata que punto a representación desta como unha loita de vasalos contra señores estaba estendida; se ben podían ter unha boa razón para negar a participación señorial na irmandade: librar ós herdeiros dos presuntos implicados de calquera responsabilidade nos derrocamentos, cuestión que precisamente tocaba dilucidar no preito; co tempo imponse na propaganda contraria o punto de vista do nobiliario de Aponte, que subliña o papel na revolución -en detrimento do seu carácter popular- de Diego de Lemos, Pedro Osorio e Alonso de Lanzós.

⁴² Un labrador favorable, Alonso de Piñor, di do fidalgo irmandiño Alonso de Lanzós que no podia ser muy rico pues tomaba la compañia de los pobres porquel testigo que dize que a los basallos por pobres e los caballeros por ricos, Fortalezas, p.126; a pobreza dos fidalgos, en relación cos señores importantes, acredita polo tanto a súa aliñación irmandiña cos vasalos; estudamos xa esta cuestión en Mentalidad justiciera, pp. 229-231.

⁴³ Véxanse as notas 27, 28, 29.

⁴⁴ Mentalidad justiciera, pp. 248-251.

⁴⁵ Tamén o mantemento do movemento, pero non da mesma maneira.

⁴⁶ Amparo MUÑOZ HERNÁNDEZ, Perspectivas psicológicas sobre la conciencia. Su desarrollo en relación con la acción, Madrid, 1988, pp. 22-24.

⁴⁷ Os señores das fortalezas no temian al Rey ni lo querian conosçer (…) se llebantaran por mandado del dicho Rey e por su serviçio, e porque dezian que los caballeros destonçes no querian obedesçer al rey (…) la gente comun del dicho Reino se llebantaran a la boz del rey contra los caballeros, Fortalezas, pp. 506-520.

⁴⁸ O clérigo Rui Vázquez escribe, en 1468, que quiso nuestro Señor tornar por lo seu poboo que era este reino de Galiza, todo destroido por la maa vivenda destes caballeiros, Crónica de Santa María de Iria, Santiago, 1951, pp. 46-47.

⁴⁹ Mentalidad justiciera, pp. 76-80.

⁵⁰ Foron estudiadas por nós en Mentalidad y revuelta en la Galicia irmandiña: favorables y contrarios, Santiago, 1989.

⁵¹ Mentalidad justiciera, pp. 34-36, 76-80, 113-116, 183-185, 208, 235, 244 ss.

⁵² Remitimos de novo ós apartados precedentes sobre o uso alternativo (II.2 e II.3).

⁵³ Acerca da sobre determinación da visión da xustiza e da imaxe do Rei por parte da conciencia antiseñorial, véxase ademais Mentalidad justiciera, pp. 25-36, 116-117, 237-241.

⁵⁴ Enrique II de Trastámara, triunfante na guerra civil, concede en 1373 a vila de Vilalba, que fora do seu grande inimigo Fernando de Castro, a Fernán Pérez de Andrade, e manda ós veciños que vos ayan e resciban por Señor e que vos recudan con ttodas las rentas pechos, e derechos del dicho logar de Villalba e de su término, e que Obedesan e cumplan vuestras cartas e vuestro mandado Como desu señor, publica  Galicia. Revista Universal de este Reino, II, A Coruña, 1862, p. 221.

⁵⁵ En 1497, o mosteiro de Vilar de Donas toma posesión de su coto, usurpado por Sancho de Ulloa, conde de Monterrey: los basallos del dicho coto que estaban presentes dixeron que les prasia dello e que estaban prestos de les obedesçer e les obedesçian e obedesçerian desde aqui adelante e les acoderian con los dichos frutos e rentas e jurediçion… e luego el dicho prior e freyles puseron de su mano en el dicho coto e jurediçion al jues e merino e mayordomo para que por ellos e en su nombre usasen de su ofiçio bien e fielmente, enterrogandoles sobre ello sus conçiencias, José Luis NOVO CAZÓN, El priorato Santiaguista de Vilar de Donas en la Edad Media (1194-1500), A Coruña, 1986, p. 488.

⁵⁶ En 1460, Enrique IV escribe ós veciños de Malpica recriminándoos por rexeitaren o señorío de Juana de Estúñiga: vos habedes alçado e rebellado con la dicha  villa, e le non queredes acudir con los derechos, e rentas pertenecientes al señorio della, ni le queredes prestar aquella obediencia e subjeccion que le debedes como señora de la villa en grant menospreçio mio, e gran perjuizo suyo“, Arquivo Histórico Diocesano de Santiago, leg. 21, fol. 130r-130v.; en 1481, temos novas de como os veciños do val de Celanova preitean co mosteiro polo señorío e as rendas xurisdicionais, alegando ser de xurisdición real, admitindo só o pago das cartas de foro, fronte ó abade de Celanova que demandaba aquela obediencia e reverencia que vasalos e señores son obligados, Xesús  FERRO COUSELO, A vida e a fala dos devanceiros…, I, pp. 157, 171,; en 1484, o problema rexorde agravado porque dito abade pensa en absolver ós vasalos excomungados por debdas de foros, sempre que con ovediençia lle pagasen suas rentas e viesen á sua ovediençia, op.cit., pp. 193-194.

⁵⁷ Os campesiños de Celanova (véxase a nota precedente) para negar, en 1481, as rendas de xurisdición teñen que antes negar seren vasalos do mosteiro; outro exemplo, lemos nunha sentencia do ano 1401, contra os campesiños do couto de Lugo que durante dez anos nin pagaron, nin quixeron pagar  as rendas xurisdicionais ó señor bispo (e levaban tres anos sen pagar as rendas reais que tamén recollía o bispo), porque escolleron outros señores, e como dita desobediencia era una gran injuria, son condenados a que tornen á obediencia é servicio é vasallage do dito señor Obispo, tendo así que pagarlles todos los serviçios, empezando polos endebedados nos anos anteriores, publica Antolín LÓPEZ PELÁEZ, El señorío temporal de los obispos de Lugo, A Coruña, 1897, pp.162-163, 180.

⁵⁸ Mentalidad justiciera, pp. 150-152 , 169-176.

⁵⁹ ídem, pp. 132-138, 152- 160, 176-180, 195-196, 203.

⁶⁰ Véxase o apartado de xustiza alternativa no libro ¡Viva El-Rei!.

⁶¹  Mentalidad justiciera, pp. 240 ss.

⁶² Para o movemento husita e a reforma alemá, véxase Gerhard BRENDLER, “Sobre la problemática del ciclo de la revolución burguesa temprana”, Las revoluciones burguesas, Barcelona, 1983, pp. 133-134; os cadernos de agravios de 1789 poñen de relevo,  así mesmo, unha consciência colectiva do abuso, Alphonse DUPRONT, “Dos agravos políticos á peregrinaçâo pânica (siglos XVIII-XX)”, Níveis de cultura e grupos sociais, Lisboa, 1974, p. 201.

⁶³ Carta reivindicativa, datada cara a febreiro ou marzo de 1467, dos campesiños de Sande e dirixida á Junta de Medina da Santa Hermandad, publ. Xesús FERRO COUSELO, op.cit. p. 380-381; véxase tamén  Mentalidad justiciera, pp. 97-99, 114-115, 151-152.

⁶⁴ O 2 de abril de 1467 os veciños de Vilanova de Arousa, co alcalde irmandiño á fronte, esixen que fiquen cortadas todas las maneras, tratados, usos e costumes que novamente eran postos, denunciando ó antigo arcebispo de Santiago, Lope de Mendoza, e máis recentemente ó cabaleiro Sueiro Gómez de Soutomaior e o seu fillo, por impoñeren maiores rendas xurisdicionais e reais que as acostumadas, tomando como referencia os tempos mellores en que o señorío de Vilanova era do mosteiro de San Martiño Pinario, publi. Antonio LÓPEZ FERREIRO, Galicia en el último tercio del siglo XV, Vigo, 1968, pp. 42-44; véxase tamén Mentalidad justiciera, pp. 96-98, 115.

⁶⁵ Os señores, celosos do seu pleno poder xurisdicional, pasaban do uso ó abuso con extrema facilidade: en 1394, os vigairos do bispo de Ourense esixen ó adiantado real, Pedro Díaz Sarmiento, tanto que respecte a xustiza -prerrogativa do bispo- na cidade e nos coutos, coma que ampare o señorío episcopal pra cobrar et aver todos los serviços et rentas et dereituras et pididos, Documentos del Archivo de la Catedral de Orense, I, Ourense, 1923, pp. 365-366; en 1487, os veciños de Valdeorras denuncian a Juan Pimentel porque lle fai muchos males e daños, enumerando tanto os novos pedidos e servidumes forzosas como os secuestros en fortaleza e con rescate (AGS, RGS, VI-1487, fol. 22), e, uns anos despois, é o antedito señor quen denuncia a vila de Valdeorras por incumprir coa vasalaxe (AGS, RGS, X-1494, fol. 474); é máis que probable que Juan Pimentel, un dos principais protagonistas da reacción anti-irmandiña, concibira o exercicio da vasalaxe como un dereito absoluto do señor.

⁶⁶ Crónica de los Reyes Católicos, BAE, nº 70, Madrid, 1953, p. 357.

⁶⁷ Partidas  I, 2, 5.

⁶⁸ Conforme vimos na nota 55, Sancho de Ulloa, conde de Monterrei, é condenado en 1497 a devolver ó mosteiro de Vilar de Donas o seu couto, non valéndolle o argumento de que o prior aunque algund derecho toviera… lo abia perdido por transcurso de legytimo tiempo, José Luis NOVO CAZÓN, op. cit., p. 467; agora ben, non sempre unha nova imposición, vista como un abuso, se mantiña despois como un uso; en 1390, o cabido de Santiago promete, e cumpre, que un tributo excepcional para a guerra contra Portugal non fique en huso et costume, Antonio LÓPEZ FERREIRO, Historia de la S.A.M. Iglesia de Santiago, VI, Santiago, 1983, pp. 233-234.

⁶⁹ Cara a 1435, lemos no tombo de foros e dereitos do arcebispado de Santiago que ós veciños de Arzúa se lles outorga, por uns dous anos, a mediados do século XIV, a metade do tributo de portádego para edificar a muralla da vila: e agora cógenlo syn privilegio nin confirmación do señor arcebispo, Antonio LÓPEZ FERREIRO, Fueros municipales de Santiago y de su tierra, Madrid, 1975, p. 537.

⁷⁰ Mentalidad justiciera, pp. 69-76.

⁷¹ Luis GARCÍA DE VALDEAVELLANO, Curso de Historia de las Instituciones españolas, Madrid, 1977, pp. 555-556; os reis legalizan de feito a toma de prendas, así Juan I, nunha sentencia de 1381, a prol da Igrexa de Santiago, ordea ó notario do reino: prendad et tomad tantos de los bienes móviles et rrayces del dicho alvar rodrigues alcalle do quier quelos fallardes Et vendedlos…et fazalde pago alos dichos arçobispo e dean e cabildo, Documentos del Archivo de la Catedral de Orense, I, p. 323; en 1476, son os Reis Católicos quen, a petición dos veciños de San Vicente da Barqueira, mandan ás xustizas do reino que fagan represalias contra os bens de Pedro Álvarez de Soutomaior, ou dos seus vasalos, por valor dos 150.000 mrs., que é xustamente o que dito cabaleiro lles roubara ós demandantes, AGS, RGS, III-1476, fol. 153.

⁷² Mentalidad justiciera, pp. 160-163.

⁷³ Cortes de los antiguos Reinos de León y Castilla, II, Madrid, 1863, pp. 71-74.

⁷⁴ Xesús  FERRO COUSELO, A vida e a fala dos devanceiros, II, pp. 449-450.

⁷⁵ ídem, pp. 225-256, 286-287, 296-297.

⁷⁶ ídem, pp. 325, 331, 338, 350.

⁷⁷ Paralelamente, algúns agravios semellábanse moito a dereitos señoriais; o roubo do gando era, por exemplo, peor que a propia loitosa, Mentalidad  justiciera, pp. 171-174.

⁷⁸ Tombo de 1435 sobre dereitos e foros, Antonio LÓPEZ FERREIRO, Fueros municipales, p. 548.

⁷⁹ Fortalezas, pp. 461-462, 548; en 1458, os veciños de Ourense deciden queixarse tamén ó Rei por un portádego en Tamallancos cualificado de roubo et mal et dano, Xesús FERRO, op. cit., pp. 331-332.

⁸⁰ Véxase a nota 20, e tamén Mentalidad  justiciera, pp. 226-227.

⁸¹ Fortalezas, p. 569.

⁸² Recuento de las casas antiguas del Reino de Galicia, Santiago, 1986, p. 144; estoutro modelo de señor, que trata ben ós vasalos e non os carga con trabucos, está así mesmo contido na declaración do cóengo Mondragón en 1526, véxase nota 100; na mesma dirección, hai datos sobre o señorío atenuado de cabidos e mosteiros nas notas 64, 68, 91.

⁸³ Véxase ó respecto, por exemplo, a nota 99.

⁸⁴ Julio VALDEÓN, Feudalismo y consolidación de los pueblos hispánicos (siglos XI-XV), Barcelona, 1980, pp. 105, 125-131; “Reflexiones sobre la crisis bajomedieval en Castilla”, La España Medieval, IV, Madrid, 1984, pp. 1058-1060.

⁸⁵ José  GARCÍA ORO, “La nobleza gallega en el siglo XV”, I Jornadas de metodología aplicada de las ciencias históricas, Santiago, 1975, pp. 293-299; Manuel  C. DÍAZ y  DÍAZ, José GARCÍA ORO e outros, Introducción a Recuento de las casa antiguas del Reino de Galicia, Santiago, 1986, pp. 13-49.

⁸⁶ Teñen salientado xa a relación da ofensiva nobiliaria co levantamento irmandiño: José GARCÍA ORO, “La nobleza gallega en el siglo XV”, I Jornadas de metodología aplicada de las ciencias históricas, II, Santiago, 1975, pp. 295-297; Ermelindo PORTELA SILVA, La región del Obispado de Tuy en los siglos XII al XIV, Santiago, 1976, pp. 90-92, 335-336.

 ⁸⁷ Sobre a derrota no século XV da reacción señorial baixomedieval -con datos de Inglaterra e Cataluña- véxase Robert BRENNER, “Estructura agraria de clases y desarrollo económico en la Europa preindustrial”, Debats, nº 5, 1982, p. 79.

⁸⁸ De dita concorrencia (véxase tamén a nota 104) está naturalmente excluída, desde o punto de vista da monarquía, a ruptura da relación de vasalaxe; véxanse as notas 111-116, e as citas correspondentes.

⁸⁹ César VAAMONDE LORES, Ferrol y Puentedeume. Escrituras referentes a propiedades adquiridas por el Monasterio de Sobrado en dichos partidos durante los siglos XII, XIII y XIV, A Coruña, 1909, pp. 4-5; Luis SÁNCHEZ BELDA, Documentos reales de la Edad Media referentes a Galicia, Madrid, 1953, pp. 492-500, 512-513, 519-525, 535-537, 555, 565; Arquivo Histórico Nacional, cód. 471 B, fol. 14r-19r.; cód. 341B. fol. 13; Antonio LÓPEZ FERREIRO, Historia de la S.A.M. Iglesia de Santiago, Santiago, 1983, pp. 195, 208-210, 218, 222;  Enrique CAL PARDO, El Monasterio de San Salvador de Pedroso en tierras de Trasancos, A Coruña, 1984, pp. 262-267; Tomás PERALTA, Fundación, antigüedad y progresos del Imperial Monasterio de Osera, Madrid, 1677, fol. 190v.; José GARCÍA ORO, La nobleza gallega en la Baja Edad Media, Santiago, 1981, p. 372; Ramón SANJURJO PARDO, Los obispos de Mondoñedo, Lugo, 1854, p. 53; Colección Diplomática de Galicia Histórica, Santiago, 1901, pp. 457-459; Emilio DURO PEÑA, Catálogo de documentos reales del Archivo de la Catedral de Orense 8844-1520), Barcelona, 1972, pl 117; María Xosé RODRÍGUEZ GALDO, Señores y campesiños en Galicia, Siglos XIV-XVI, Santiago, 1976, pp. 224, 252; Boletín de la Comisión de Monumentos de Orense, XI, 1936, pp. 91-96.

⁹⁰ Conocen por señores a los dichos caballeros que non a los dichos prelados, abades e priores cuyos son, publica José GARCÍA ORO, Galicia en los siglos XIV y XV, I, Pontevedra, 1987, p. 31; no momento de facer relación dos vasalos da nobreza, Vasco de Aponte fala xustamente dos vasallos de encomienda, e coidamos que moitos de aqueloutros vasalos que constan como propios  do cabaleiro tiñan tamén a mesma orixe, Recuento de las casas antiguas del Reino de Galicia, pp. 109, 132, 141, 144-145, 150, 167, 209, 211.

⁹¹ Despois de contar os novos tributos e prestacións persoais con que, contra derecho, Pedro Enríquez de Castro, conde de Trastámara, grava ós vasalos do mosteiro de Pedroso, o seu curmán, Juan I, acúsao: aprovechávades de ellos asy como se fuesen vostros basalvos esentos, solariegos e mocho mas; esixindo en consecuencia que ditos vasalos volvan á obediencia da abadía; non temos novas de que o conde obedecera ó Rei, pero si sabemos que os problemas futuros serán cos Andrade e que a Santa Irmandade, en 1468, a petición dos mesmos vasalos, declara que o serán dos mosteiros (tamén comparecen os de San Martín de Xubia) e non de otra persona alguna, quedando así libertados et franqueados, Enrique  CAL PARDO, op. cit., pp. 109-112, 265, 278.

⁹² Empregamos o concepto de segunda servidume no seu sentido orixinal e común de agravamento, na Europa baixomedieval, da dependencia señorial a través das prestacións en traballo, e de outras exaccións persoais, con independencia de que logo fora utilizado para explicar a refeudalización do Leste europeo na Idade Moderna, S. D. SKAZKIN e outros, La segunda servidumbre en Europa central y oriental, Madrid, 1980, pp. 5, 15-17, 85-86;  José VICENS VIVES, Historia de los remensas en el siglo XV, Barcelona, 1978, pp. 11ss.; José Ángel GARCÍA DE CORTÁZAR, La época medieval, Madrid, 1973, p. 437;  Robert  FOSSIER, Histoire sociale de l´occident médiévale, París, 1970, pp. 315-317.

⁹³ A confederación nobiliaria de 1477 tiña por obxecto a autodefensa señorial no caso de que os vasalos, outra volta, se levantaren a voz de hermandad contra el señor… por no le pagar las rentas e derechuras o no querer seguir a serventia, publi. José GARCÍA ORO, Galicia en la Baja Edad Media…, p. 258.

⁹⁴ Mentalidad justiciera, pp. 152-154, 176-178.

⁹⁵ José BARREIRO SOMOZA, El señorío de la Iglesia de Santiago de Compostela (Siglos IX-XIII), A Coruña, 1987, pp. 152-160, 342-346, 420-429.

⁹⁶ Temos un exemplo da evolución en tesoiras da renda xurisdicional e da renda territorial na suba, entre os séculos XIV e XV, da frecuencia con que se esixe o xantar, entrementres ten lugar a baixa na duración dos foros e no monto da renda, Eleutino ÁLVAREZ ÁLVAREZ, “El yantar y el hospedaje foral en el sur de Galicia (1340-1450)”, Boletín Auriense, XIII, 1983, pp. 140-142.

⁹⁷  Nos prolegómenos da revolta de 1467, o concello de Ourense pide irmandades a Enrique IV por causa xustamente das novas imposicións, das novas fortalezas, da ocupación das cidades e dos mosteiros, todo iso obra dos condes e cavalleros, grandes culpables de ter  forçado el dicho vuestro reyno, publica José GARCÍA ORO, Galicia en la Baja Edad Media, Iglesia, señorío y nobleza, Santiago, 1977, pp. 245-248; o rebrote da reacción señorial e, polo tanto, das novas imposicións, -cuestionadas como tales na primavera de 1467, véxase a nota 64- , unha vez pasada a grande irmandade dará lugar ó rexurdimento da conflitividade entre señores e vasalos que, agora, pasa polos preitos legais de diante a Audiencia de Galicia, fundada en 1480 polo gobernador Acuña e o licenciado Chinchilla; os Reis Católicos interveñen máis en contra que a favor desta segunda señorialización (véxase a nota 111), a diferencia do que acontece na Polonia refeudalizada onde a monarquía, nos siglos XV y XVI, niega a los campesiños la facultad de acudir a los tribunales reales para dirimir sus quejas contra los señores, citado por José VICENS VIVES, op. cit., p. 14.

⁹⁸ Véxase a nota 56, e tamén Mentalidad y revuelta en la Galicia irmandiña…, pp. 338 ss; Hilton subliña, así mesmo, a clara distinción que establecen os campesiños remensa entre as rendas xurisdicionais e as rendas territoriais, Siervos liberados. Los movimientos campesiños medievales y el levantamiento inglés de 1381, Madrid, 1984, p. 175.

⁹⁹ Un campesiño di  do conde de Lemos: tenia e cogia las alcabalas de la dicha tierra e otros serbiçios que le acostumbravan pagar e lo cogia e llebaba todo, y si los vasallos no pagaban los prendaban e peñoraban sus bois e bacas hasta que buscavan los dichos dineros, Fortalezas, pp. 151-152.

¹⁰⁰ O cóengo Juan Mondragón, moi favorable os irmandiños, declara que o arcebispo Fonseca-fillo, fora bo prelado e señor, pois o vía administrar ben terras e vasalos y  tratarlos muy bien y no les llevaba calunia ni penas e masadas y ansi era muy bien quisto de todos sus basallos, Fortalezas, p. 369;  esta representación se corresponde como é debido coa baixada espectacular da conflitividade, entre o futuro arcebispo de Toledo e os campesiños vasalos do arcebispado de Santiago, nos anos que este Fonseca administrou a Terra de Santiago, Mentalidad y revuelta en la Galicia irmandiña…, pp. 398 ss.

¹⁰¹ Mentalidad justiciera, pp. 169-185, 199-200; as cargas ilegais coa súa restra de agravios, fraudes e torturas, son inseparables de todo proceso de reseñorialización, La segunda servidumbre en Europa central y oriental, pp. 138-139.

¹⁰²  Agachada maiormente nas fontes nobiliarias; alén diso: os señores e os seus servidores delinquían a cara descuberta, basta ler calquera declaración de preito Tabera-Fonseca, fonte eminentemente popular, para se convencer.

¹⁰³ A idea de reciprocidade de dereitos e deberes estaba moi estendida, o concello de Ourense ordena -despois da revolta irmandiña-, ós seus procuradores que van á Corte, que comuniquen a Sus Altezas, os Reis Católicos, en canto os marabedís do novo trabuco  da irmandade real, que se non fosemos administrados en justicia, que non sejamos obligados aos pagar, Xesús  FERRO COUSELO, A vida e a fala dos devanceiros, II, p. 85.

¹⁰⁴ Temos unha proba da relación existente entre ausencia señorial forzosa e subseguinte impago de rendas e desobediencia vasalática, na rebelión antiseñorial que estoupou nos dominios do conde de Monterrei, tan axiña como este foi desterrado de Galicia polos Reis Católicos, segundo lemos na xa citada carta executoria de 1497 en favor do mosteiro de Vilar de Donas: por nuestro mandado, avía salido del dicho reyno de Gallisia; en el cual tiempo, por estar fuera, del dicho reyno de Gallisia, se le avia levantado toda su tierra e todos sus basalos e non le pagavan nin querian pagar cosa alguna sin obedesçer a sus jueses, merinos e mayordomos fasta que el dicho conde, su parte, avia bolvido al dicho reyno de Gallisia, José Luis NOVO CAZÓN, El Priorato de Vilar de Donas en la Edad Media, (1194-1500), A Coruña, 1986, p. 479.

¹⁰⁵ Por ese tempo, os payeses de remensa, tamén se opuxeron á recadación dos dereitos señoriais, José VICENS VIVES, op. cit., pp. 53, 71.

¹⁰⁶ Crónica de los Reyes Católicos, BAE, nº 70, Madrid, 1953, pp. 300, 356.

¹⁰⁷ Armando CASTRO, Teoría do sistema feudal e transiçao para o capitalismo en Portugal, 1987, pp. 106-107.

¹⁰⁸ Para o século XII, véxase José CAMPELO (ed.), Historia Compostelana, Santiago, 1950, pp. 210, 494; para o século XIII, véxase  Boletín de la Comisión de Monumentos de Orense, III, 1906, p. 402; “Privilegios, Cédulas y Cartas reales otorgados a Vivero”, Boletín de la Comisión de Monumentos de Lugo, IV, nº 39, 1953, pp. 238-239; para o século XIV, véxase  Documentos del Archivo de la Catedral de Orense, I, Orense, 1923, pp. 321-322; Francisco MAYÁN FERNÁNDEZ, El Mariscal Pardo de Cela y la Iglesia de Mondeñedo a la luz de nueva documentación histórica, Viveiro, 1962, p. 32; para o século XV, véxase  Anatolín LÓPEZ PELÁEZ, El señorío temporal de los obispos de Lugo, II, A Coruña, 1897, pp. 162-162; José GARCÍA ORO, “Iglesia y señorío en Galicia durante la Baja Edad Media”, Estudios Compostelanos, nº 2, 1974, p. 98; Antonio LÓPEZ FERREIRO, Fueros municipales de Santiago y de su tierra, Madrid, 1975, pp. 449-450; Enrique LEIROS, Don Enrique IV y el arzobispado de Santiago de Compostela, A Coruña, 1956, pp. 15, 18, 20, 22, 25, 32; José GARCÍA ORO, La nobleza gallega en la Baja Edad Media, Santiago, 1981, p. 69;  Boletín de la Comisión de Monumentos de Lugo, I, 1941, pp. 14-15.

¹⁰⁹ Fortalezas, pp. 364, 385, 434.

¹¹⁰ Fortalezas, pp. 153; o outro cabaleiro do que posuímos datos, relativo a este tema, é Diego de Andrade, que chegou a executar  a un vasalo, que fora alcalde da irmandade en 1467, porque no quisiera yr a la serbintia de una su fortaleza lo aorcara, ídem, pp. 423.

¹¹¹  O 3 de agosto de 1480 autorizan a Fernando de Acuña para, coa axuda de concellos e irmandades, derribar fortalezas e desterrar a cabaleiros, AGS, Cámara de Castilla, leg. 2763, fol. 4v; e, en febreiro de 1487, diríxense a López de Haro mandando que ningún cabaleiro teña mosteiros e igrexas en encomenda, que se derriben as fortalezas novamente edificadas e que os señores non poñan novas imposicións, autorizando mesmo a resistencia dos vasalos, con mano armada e syn pena alguna, Arquivo Provincial de Ourense, Fondo Municipal, Papeles soltos, publica José GARCÍA ORO, Galicia en la Baja Edad Media…, pp. 266-268.

¹¹² Arquivo do Duque de Alba, c-3-124 (os subliñados son nosos).

¹¹³ Como ben sabemos polo capítulo anterior, o 6 de xullo de 1467, o rei Enrique IV escribe ás irmandades de Galicia, comunicándolles: mando et me plase de aprobar et apruevo por la presente el derribamiento de aquellas fortalesas que vosotros derribasteis delas quales se fasian robos et muertes et fuerças et otros males et danos, publica Eduardo PARDO DE GUEVARA, “Notas para una relectura del fenómeno hermandino de 1467”, Señorío y feudalismo en la Península Ibérica, IV, Zaragoza, 1993, p. 106;  nada di o Rei sobre negar ós señores a obediencia, os tributos ou  os servicios debidos; acción de revolta que os irmandiños executaron, obviamente, pola súa propia conta; a febleza extrema dun poder real dividido, e a necesidade de Enrique IV de manter a aliñación de Galicia coa súa causa, fronte a unha nobreza que acendera a guerra civil en Castela para depoñelo, clarexan abondo que seguira, con maior ou menor entusiasmo, apoiando á Santa Irmandade a pesar dos seus excesos antiseñoriais, que o Rei tentou en certa medida evitar, véxanse se non as citas correspondentes ás notas 143, 144, 145.

¹¹⁴ En 1472, o conde de Benavente e o conde de Lemos intercambian Allariz por Caldelas, pois resulta que, ó rematar o tempo dos irmandiños, cada un entra na vila do outro, acordando logo non acoller los vasallos que fasta agora a cada uno de nos ayan estado rrebeldes, perdoando ós veciños por todos los yerros pasados asy fechos en el tiempo de la hermandad commo los que han cometido contra mi… despues, e reducindo  o capítulo das rendas ó tempo en que cada un se instalou na vila do outro, sen mencionar para nada os tributos correspondentes ó período irmandiño, tacitamente incluídos no perdón, que evidencia o final  sen represión da revolta irmandiña, AHN Osuna, Leg. 417, doc. 17-2.

¹¹⁵ José GARCÍA ORO, Galicia en la Baja Edad Media…, p. 248.

¹¹⁶ 25 de decembro de 1480, carta dos Reis Católicos mandando que o gobernador Acuña non consinta a rebelión dos vasalos de Andrade, e que a reprima se esta chega a producirse, Arquivo do Duque de Alba, c-3-110.

¹¹⁷ César VAAMONDE LORES, Gómez Pérez das Mariñas y sus descendientes. (Apuntes históricos y genealógicos), A Coruña, 1917, p. 18.

¹¹⁸ En realidade o cobro de ditas alcabalas non se normaliza ata os anos 1477, 1478, 1479,  ídem, pp. 14-17.

¹¹⁹ AHN Diversos, Colección Diplomática, leg. 2, nº 29, fol. 5v (copia).

¹²⁰ Xesús FERRO COUSELO, op. cit., pp. 147-148.

¹²¹ AHDS, Fondo de San Martiño Pinario, Serie San Martín, carp. 112, ms. 14, fol. 77v, 108r. 110r, 137v.

¹²² Arquivo da Catedral de Santiago, Actas Capitulares, libro 1, fol. 53r.

¹²³ ídem, fol. 50v.

¹²⁴ Xesús FERRO COUSELO, op cit., p. 361; o querelante é un asiduo asistente as reunións abertas do concello, estando presente os anos anteriores nalgunhas de claro signo antiseñorial, xunto co agora alcalde irmandiño Nuno Dousende, ídem, pp. 68, 72, 159, 318-319, 326.

¹²⁵ Que lle non fezesen nen consentesen faser mal nen dano, ídem, p. 84.

¹²⁶ Os procuradores que se xuntaron en Ourense a deshacer agravios… libraron sus mandameintos y provisión, en que atento que los vasallos del monesterio de Sobrado se avían levantado en no querer pagar luctuosas y otras rentas mandaron que los corregidores y otras justicias les compelean y hagan pagar. Esta firmado de todos, AHN, códice 341B, fol. 30; o xuíz comisario nomeado por dita Xunta, a demanda do mosteiro de Oseira, sentencia o 3 de Xuño de 1469, en rebeldía, ós campesiños de Melees e Ribela, a recoñecer o señorío da abadía sobre unha barca de pasaxe e a que paguen as rentas dela do tempo pasado que asi levaron contra justicia, AHN, Clero-Ourense, Oseira, carp. 1554, nº 13, publ. J. GARCÍA ORO, Galicia en la Baja Edad Media…, pp. 249-251.

¹²⁷ Véxase a nota precedente.

¹²⁸  Véxase ó respecto Mentalidad justiciera, p. 152.

¹²⁹ Fortalezas, p. 169.

¹³⁰ Desde o ángulo nobiliario, engadamos ó xa dito o testemuño coetáneo de García de Salazar, para quen as irmandades foron contra los Cavalleros e Señores de Galisia, en tal manera que no quedaron con ellos sendos servidores que los sirviesen. Echáronlos de todas sus tierras e heredamyentos, que un solo vasallo ni Renta no les dexaron, deRibaronlos todos las fortalezas, Bienandanzas e Fortunas, IV, p. 417.

¹³¹ Crónica de Santa María de Iria, Santiago, 1951, p. 47.

¹³² Publica José GARCÍA ORO, Galicia en la Baja Edad Media…, pp. 249-251.

¹³³ Fortalezas, pp. 335-402.

¹³⁴ Les tomaron e derrocaron las fortalezas e castillos que tenian, ídem, p. 421.

¹³⁵ Os señores que aceptaron ou se adaptaron á vitoria irmandiña, ficando en Galicia, tamén quedaron sen vasalos e sen terras; un campesiño moi favorable comunícanolo: e Suero Gómez de Sotomayor andaba escondidamente por la tierra y este testigo vido que no traia consigo sino un moço y le daban de comer los labradores ascondidamente, Fortalezas, p. 341.

¹³⁶ Os señores que formaban parte do bloque social irmandiño, singularmente os mosteiros e os cabidos, seguen suscribindo entre 1467 e 1469 contratos de foros a particulares, independentemente das súas crecentes dificultades para o cobro das rendas de xurisdición.

¹³⁷ Dentro de su propia tierra e jurisdiçion (…) llebantara aquella fortaleza de Outes para robar la tierra (…) nunca oio dezir que la tierra ni otras personas le ayudasen a las llevantar (…) la paz y el sosiego de la tierra (…) se llebantaran en dicho tiempo todos los otros pueblos y tierras del Reino en la dicha hermandad (…) nunca bio ni oio dezir segun dicho tiene que los pagase la dicha tierra, Fortalezas, pp. 32, 290, 327, 335, 475, 497; Rui Vázquez escribira en 1468: levantouse toda a terra con a Santa Irmandade, Crónica de Santa María de Iria, p. 46.

¹³⁸ Carlos BARROS, “A guerra dos cabaleiros”, A trabe de ouro, nº 14, 1993, p. 263.

¹³⁹ Publica José GARCÍA ORO, Galicia en la Baja Edad Media, p. 251.

¹⁴⁰ Diego de SOUTOMAIOR, Relación genealógica de los Sotomayor, fols. 1-2, AHN Diversos, Colección Diplomática.

¹⁴¹ Vasco de Aponte deixa constancia de que ós cabaleiros les tenian tomado quanto ello habían, subliñando que Pedro Álvarez de Soutomaior no se contentando de recobrar y ganar lo suyo, andou con los restantes señores asta apoderarlos a todos y restituirlos en quanto tenían perdido y les tenían tomado los villanos rebelados, Recuento …, p. 222-224; cara 1662, Malaquías de la Vega escribe que contra toda raçon y justiçia, tomaron al conde de Lemos todas sus tierras, destruyéndole las fortaleças, y robándole sus bienes y los de sus vasallos (…) tomaban las tierras que querían, y dábanlas a quienes se les antojaba, tan absolutamente que el Rey no los podía subjetar“, Cronología de los jueces de Castilla, BN ms. 19. 418, fols. 341r, 354v.

¹⁴² Reproducido, en 1607, por Jerónimo del Hoyo dun libro de pergamiños de privilexios reais, hoxe desaparecido do Arquivo Municipal de Betanzos, Memorias del Arzobispado de Santiago, Santiago, s/d, pp. 284-285 (o subliñado é noso); a data deste privilexio de Enrique IV non pode pasar de 1474, o ano da súa morte, por erro, na transcrición da copia do documento, vén o ano de 1477…

¹⁴³ AHN Diversos, Serie real, leg. 1(8), nº 71 (os subliñados son nosos); nisto de opoñerse á rebelión antiseñorial, Enrique IV tiña a mesma posición belixerante que antes da grande irmandade, véxase se non  a carta real  de 1460  contra os veciños de Malpica (nota 56).´

¹⁴⁴ AHN diversos, Serie real, leg. 1(8), nº 72 (este documentos de 1467 foron publicados por Eduardo Pardo de Guevara no traballo citado na nota 113).

¹⁴⁵ ibídem.

¹⁴⁶  Véxase a nota 141; as contradicións entre o Rei e os vasalos de Galicia son certas, non só os cabaleiros se negaban a pagar as rendas reais (véxanse as notas  57, 74, 106, 124); a idealización da imaxe do Rei “resolve” as antinomías nos niveis sociais menos informados,  Mentalidad justiciera, pp. 26-43.

¹⁴⁷ A vella historia das mentalidades rexeitou, errónea e frecuentemente, os actos humanos como fonte -para nós privilexiada- das maneiras de pensar, sentir e imaxinar a realidade do home como suxeito da historia; non obstante, unha parte da historia das ideoloxías entende estas como inmersas en las prácticas sociales (F. CHATELET, Historia de las ideologías, II, México, 1980, p. 8); e a psicoloxía social estudia tamén os valores subxacentes no comportamento humano (G. SERRANO MARTÍNEZ, “Problemática psicosocial de los valores humanos”, Boletín de Psicología, nº 3, 1984), procurando a conciencia que está empaquetada nas accións humanas (Y. SENOKOSOV, “¿Qué es la conciencia?, Ciencias Sociales, 1, Moscú, 1987, p. 85); Foucault rebelouse contra unha historia das ideas alonxada da práctica, propoñendo una historia distinta de lo que los hombres han dicho que estudie os discursos en tanto que prácticas, renunciando con todo ó enfoque psicolóxico e sociolóxico do discurso (La arqueología del saber, México, 1988, pp. 233-235), lonxe por conseguinte dunha historia social da conciencia colectiva deducible dun lúcido enunciado de Marx: Es en la práctica donde el hombre tiene que demostrar la verdad, es decir, la realidad y el poderío, la terrenalidad de su pensamiento, “Tesis sobre Feuerbach”, Obras escogidas, 2, Madrid, 1975, p. 426.

¹⁴⁸ Fortalezas, p. 138.

¹⁴⁹ Xesús FERRO, op. cit., p. 381 (o subliñado é noso).

¹⁵⁰ Oponíanse estas gentes a todo dominio de señores en Galicia, con color de libertad, i hazían muchos insultos, Felipe GÁNDARA, Armas y triunfos. Hechos heroicos de los hijos de Galicia (1662), Santiago, 1970, p. 381.

¹⁵¹ Bartolomé MOLINA, Descripción del Reino de Galicia y de las cosas notables dél (1550), Madrid, 1675, p. 107.

¹⁵² Antonio LÓPEZ FERREIRO, Historia de la S.A.M. Iglesia de Santiago, VI, Apéndice, p. 128.

¹⁵³ Antonio LÓPEZ FERREIRO, Fueros municipales de Santiago y de su tierra, pp. 458-459.

¹⁵⁴ Mentalidad justiciera, p. 65.

¹⁵⁵ Véxase a cita da nota 142.

¹⁵⁶ Malaquías de la VEGA, Cronología…, fol. 313v.

¹⁵⁷ O 9 de maio de 1467, dentro xa da fase dos derrocamentos, Enrique IV ordena que os coutos de Mugardos e Serantes sexan de reguengo, o mesmo que a vila de Ferrol, ADA, caixa 3-47.

¹⁵⁸ Amparo MORENO HERNÁNDEZ, Perspectivas psicológicas sobre la conciencia, Madrid, 1988, pp. 76-77, 82-83.

¹⁵⁹ Que desta maneira debería de ser chamada mentalidade antiseñorial, porque conciencia e imaxinario non son o mesmo.

¹⁶⁰ Mentalidad y revuelta en la Galicia irmandiña: favorables y contrarios, pp. 168-183.

¹⁶¹ Publica José GARCÍA ORO, Galicia en la Baja Edad Media…, pp. 248-251.

¹⁶² Juan TORRES FONTES, Estudio sobre la “Crónica de Enrique IV” del Dr. Galíndez de Carvajal, Murcia, 1946, p. 401.

¹⁶³ Georges Duby propón como tarefa do historiador das mentalidades investigar o vencello entre o concreto das condicións materiais, a idea que se facían delas e as miradas utópicas que chaman a transformalas,  Mâle Moyen Age. De l´amour et autres essais, París, 1988, p. 255.

¹⁶⁴ En vésperas da insurrección popular, o escribán que reflexa fielmente como os campesiños de Sande expulsan mentalmente ós Pimentel das súas vidas, los señores que foron, tratan asemade como señores ás novas autoridades: os alcaldes irmandiños locais, os procuradores da Junta de Medina, os membros do consello real, o propio Rei,  Xesús FERRO COUSELO, op. cit., pp. 380-381.

¹⁶⁵ Creando dous conxuntos mentais excluíntes: pobo-xustiza/señores-fortalezas, Mentalidad justiciera, pp. 76-80.

¹⁶⁶ J. SERVIER, Historia de la utopía, Caracas, 1969, p. 228; Karl MANNHEIM, Ideología y utopía. Introducción a la sociología del conocimiento, Madrid, 1973, pp. 195, 216-217.

¹⁶⁷ H. DESROCHE, Sociologie de l´espérance, París, 1973, pp. 27-31.

¹⁶⁸ Tamén Hilton fai fincapé en que a esixencia remensa de rematar con tódalas cargas señoriais foi condición necesaria para acadar a abolición dos malos usos (Sentencia de Guadalupe, 1486), “Sociedad campesina, movimientos campesiños y feudalismo en la Europa medieval”, Rebelión campesina y cambio social, Barcelona, 1978, p. 119.