Os irmandiños da Terra de Lemos*
Carlos
Barros
Universidade
de Santiago de Compostela
Entendemos
"Terra de Lemos" no seu sentido máis amplio, histórico, xa que na Idade Media non
se reducía á comarca de Monforte, chegaba ata Ponferrada, porta do Reino de
Galicia[1],
abranguendo na segunda metade do século XV as xurisdicións señoriais no Bierzo do
Conde de Lemos[2], que, o
24 de febreiro de 1468, consigue unha provisión da "Junta General de
O señor máis poderoso
Escribiu
Fernando del Pulgar que o Conde de Lemos era naquel tempo "el mayor señor de
aquel reyno de Galicia"[5]
Tradición crónistica que repiten outros autores coetáneos (Rades de Andrade,
Zurita[6])
cadrando, ademáis, coa tradición oral na súa zona de influencia, de acordo coas
testimuñas do Preito Tabera-Fonseca que falan deste Pedro Álvarez Osorio como "el
mas poderoso señor de todo este dicho Reyno"; "gran señor y rei" na súa terra[7].
Froito dunha mextura de coacción e
consenso, o Conde de Lemos, á diferencia do resto de señores galegos, dispón de
partidarios no intre do furacán irmandiño, sobre todo nas vilas que poseía[8], incluida Monforte, capital dos seus estados en Galicia.
O
Condado de Lemos vén sendo o maior señorío laico na Galicia tardomedieval, complementario
territorialmente co señorío da Igrexa de Santiago[9],
gracias ó esforzo persoal de Pedro Álvarez Osorio que recuperou a herencia
galego-berciana do Duque de Arjona que lle correspondía a súa muller, Beatriz
de Castro[10], facendo
do vello título dos Castro un condado hereditario e perpetuo[11], xuntando, ni prazo breve
(1433-1456) un gran patrimonio feudal que o levou, antes e sobre todo despois
da revolta irmandiña, a tentar influir no resto de Galicia. En 1458, resulta
decisivo o seu apoio en Santiago ó arcebispo Rodrigo de Luna[12]
contra os nobres e cidadáns rebeldes dirixidos polo homónimo Conde de Trastámara,
cuxos fillos devolveránlle ó favor en 1467, segundo veremos. En 1470, recuperado
o poder na súa propia terra, acada facer do seu irmán o novo bispo de Lugo[13]. En 1471, pugna co Conde
de Benavente polo control de Ourense e Allariz[14].
A creación en 1480 da Audiencia de Galicia, mailo seu enfrontamento cos Reis
Católicos, frustran que o primeiro Conde de Lemos chegar a ser tamén "gran
señor y rei" de Galicia. Os seus sucesores reduciron a súa influencia á non
moito máis que a comarca de Monforte, logo da división do Condado de Lemos que
separou os bens galegos dos bens bercianos. Tal foi a resolución dos Reis
Católicos en 1484 do preito sucesorio, e militar, entre o lexítimo herdeiro
Rodrigo Álvarez Osorio, segundo Conde de Lemos, e a súa media irmá María Bazán,
consogra do Conde de Benavente, cuxos descendentes constituíron coas terras
bercianas de Lemos o marquesado de Villafranca; salvo Ponferrada, que foi
comprada polos Reis Católicos, en 1486, para "tener controlada la levantisca
nobleza gallega"[15].
Derrota
social, debilidade política
A
confrontación irmandiña co Conde de Lemos será total, a Santa Irmandade ve nel o
seu maior inimigo; precisarán axuda de toda Galicia, ademais do Bierzo, para vencelo en 1467. De aí
que a súa fuxida final cara Ponferrada perseguido polo exército máis numeroso segundo
os datos que temos- xuntado polos irmandiños (30.000 irmáns[16])
fora tan celebrada polos rebeldes como símbolo da súa victoria, máxima concreción
del lema irmandiño: "los gorriones abian de correr tras los falcones"[17].
A derrota do Conde de Lemos, o señor máis poderoso, significa a derrota dos
señores de Galicia; "porque pues el conde de Lemos no podiera defender las
suias [as fortalezas] y se fuera para Castilla que menos lo podieran azer los
otros", argumenta un escudeiro lucense, Afonso do Campo, participante na grande
insurrección[18]. Non se trata só dunha
tradición oral dos favorables á revolta de
A
derrota militar exemplificante do Conde de Lemos por obra dos vasalos
insurrectos, veuse favorecida pola febleza política da súa posición cara ós dous reis de Castela en
guerra. O 25 de setembro de 1465, o príncipe
Alonso escribe ó Conde de Arcos contándolle que: "El Conde de Lemos e
otros muchos caballeros del Reino de Galicia se han juntado conmigo e a mi
servicio"[20]. Queda pois claro que o
maior señor de Galicia aliñase, despois do destronamento simbólico do rei
Henrique en Ávila, coa nobreza rebelde de Castela contra o rei lexítimo[21],
que por contra será apoiado arreo pola irmandade galega[22].
Non hai documento posterior que desminta esta posición inicial, que coñecemos
por unha carta privada do rei rebelde. Tampouco amósase o Conde de Lemos como
afonsino consecuente, de quen recibirá castigo. A indefinición política de
Pedro Álvarez Osorio é, sen dúbida, consciente[23],
e o coloca nunha situación precaria perante os seus adversarios máis próximos:
os Osorios de Trastámara e os Pimentel de Benavente.
Dous
fillos do Conde de Trastámara se poñen desde o comezo coa Santa Irmandade de
Galicia e o rei Henrique: Pedro Osorio no cargo de capitán irmandiño na parte de
Santiago; Álvaro Pérez Osorio, primeiro Marqués de Astorga pola gracia do rei
lexitimo (concedida tamén en 1465), prestándolles axuda cando, logo da súa
fuxida de Galicia, tiñan ó Conde de Lemos asediado en Ponferrada: "teniendo los
de la hermandad çercado al conde don Pedro en Ponferrada quel Marques de
Astorga don Alvaro fauoresçia a la dicha hermandad contra el dicho conde"[24].
Cerco que rematou co derrubamento da fortaleza templaria da capital do Bierzo.
Doutra
banda, o Conde de Benavente, Rodrigo Alonso Pimentel, que chegara a ser para o
rei mozo Afonso "mi bien amado don Rodrigo Pimentel, conde de Benavente, del mi
Consejo"[25], participando de xeito
relevante o 5 de xuño de 1465, na "Farsa de Ávila", ó quitar a vara de mando á
estatua que representaba ó rei Henrique[26].
Pero don Rodrigo terminará por cambiar de bando (entre marzo e abril de 1468), logo de fallar no intento de
asasinar o seu sogro o Marqués de Villena, factótum do príncipe Afonso[27].
En agradecemento, o 4 de abril de 1468, Henrique IV, prexudicando gravemente ó
Conde de Lemos, decide outorgar os bens en disputa que pertencían a Alonso
Osorio, fillo de Pedro Álvarez Osorio, ó Conde de Benavente[28]. Dous anos antes, o 5 de marzo de 1466, xa perdera
don Pedro a Pobra do Brollón, na comarca de Monforte, que o rei Alonso entrega
a Juan Pimentel, irmán e representante en Galicia do Conde de Benavente, enviando
ó comendador Frei Pedro de Castro para tomar posesión advertíndolle ó Conde de
Lemos por carta[29]. Parece que o Conde de
Lemos, agraviado por Henrique IV, seguía tendo algunha relación co rei Alonso, que
non o apreciaba demasiado. Semella que se apartou á vez de ambos reis, non
recibindo nos anos da guerra civil nada bo deles, todo co contrario. O 18 de setembro
de 1467, Henrique IV preme ó sufrido Conde de Lemos para que
cedese ó Marqués de Astorga e Conde de Trastámara, henriqueño de verdade, Sarria
e Chantada[30], non lle quedou máis
remedio que aceptar, coa vana promesa de que lles serían devoltos as terras e bens
ocupados polos irmandiños (en alianza co Marqués)[31].
En resume, o seu baixo
perfil e a falta de compromiso levaran ó Conde de Lemos a percibir mal trato, nos
anos 1466-1468, de ámbolos dous reis, especialmente no relativo ó seu
patrimonio. Falto de apoio político, en febreiro de 1468 obtén a citada carta
de apoio de Junta hermandina de
Madrigal, doente pola escisión pro-galega do Bierzo, coa intención de facilitar
un recrutamento de xente que lle permitise recobrar o poder feudal, primeiro no Bierzo logo en Galicia, que non o
lograra ata un ano despois, mediante unha contraofensiva coordinada coa alta
nobreza galega. En cambio, os Trastámara e os Pimentel, gañan máis porque se
comprometen máis e mellor -acertando ó escoller o bando henriqueño-, sabendo
mesmo pasar a tempo dun bando ó outro, como o Conde de Benavente. O que só é
posible cando se ten algo que ofrecer, todo hai que dicilo. O Conde de Lemos xa
antes da explosión irmandiña vive con certa distancia a situación política na
Corte, agoniado e afanado polos temores premonitorios a unha rebelión dos
vasalos so pretexto de irmandade, polos conflictos co seu fillo, morto
prematuramente e emparentado co inimigo Rodrigo Alonso Pimentel. O levantamento
xeral de abril de 1467 obrígao a dedicar todo o seu tempo á unha inútil defensa
de fortalezas, vilas e terras no triángulo Monforte-Sarria-Ponferrada: sen
torres, vasalos e exércitos feudais, malamente podía o señor de Lemos igual
que o resto da nobreza galega- entrar verdadeiramente en liza na guerra castelá
dos dous reis. A diferencia co Marqués de Astorga e o Conde de Benavente é que,
tendo ambos intereses en Galicia, dispuñan das bases principais do seu poder social
e militar fóra do reino irmandiño de Galicia, que incluía o Bierzo pero non Astorga
nin Benavente, parte dun reino de León que, no seu conxunto, estaba máis cerca na dinámica
tradicional das irmandades de Castela que dos "excesos" irmandiños
galego-bercianos contra as fortalezas e os señoríos feudais.
Os irmandiños de Lemos
A derrota humillante
do señor máis poderoso, da noticia dunha específica radicalidade da revolta dos
irmandiños no Condado de Lemos. Dicimos radical no sentido etimolóxico de ir
á solución de raíz dos problemas socio-económicos que aínda que non detonan a
insurrección xusticieira[32], están
na súa base estructural e mental, provocando
a súa dimensión antiseñorial[33] cos
seus efectos de rebelión fiscal, que alcanzarán incluso as finanzas da
Monarquía, cando menos na Terra de Lemos. Non identificamos pois radical con
violencia social, distinta da violencia militar: a Santa Irmandade en rebeldía utiliza
a violencia no cadro das milicias populares organizadas polos cuadrilleiros e capitáns,
ou polos propios alcaldes no intre dos derrocamentos, pero non para a
persecución social e represiva dos seus contrarios. Polo demais, o primeiro
Conde de Lemos tiña máis unha imaxe de señor
feudal de grande poder, patrimonio e xurisdicción (terras, fortalezas, vilas e
xente de guerra) que de cabaleiro malfeitor, como Pedro Madruga ou o Pardo de
Cela, ante quen presumiu en 1469 da improcedencia dunha represión contra os
irmandiños[34].
Na súa dimensión
social a irmandade de Lemos é algo distinto, en certo sentido máis esencial, do
resto da Santa Irmandade do Reino de Galicia, marcada pola dinámica máis
complexa do maior señorío de Galicia, a Terra de Santiago. Cinco serían, entón,
os trazos distintivos da revolta 1467-1469 na Terra do Conde de Lemos:
1) Ruralismo. " Los de la dicha hermandad del condado de Lemos hera
la gente de la dicha tierra e condado e ansi derrocadas
la dicha çerca e fortaleza de Monforte"[35]. Protagonismo rural declarado por
Pedro Carballo, labrador de Santa María de Penela (hoxe no concello de Monforte),
xunto co dato excepcional do derrubamento da muralla de Monforte, asaltada
desde fóra polos campesiños e fidalgos da comarca. Desde o momento en que a
irmandade abrangue o conxunto do reino, o protagonismo social é por suposto
maiormente campesiño, pero non ó redor enfrontamento campo / cidade. Tamén na
Terra de Lemos trunfa ó longo do ano 1467 unha alianza historicamente
excepcional entre campesiños, artesáns, burgueses, fidalgos e nobres segundóns,
pero non sen vencer militarmente a resistencias dos partidarios de don Pedro,
especialmente en Monforte e Ponferrada.
2) Menos protagonismo urbano. A cidades e vilas galegas levaron en
xeral a iniciativa política antes, durante e despois da revolta irmandiña[36], en coalición co rural, que leva sen
embargo a iniciativa social ó desencadear en abril de 1467 o derrocamento
masivo de fortalezas, en sintonía coa plebe urbana[37]. Non é
así na Terra de Lemos, unha proba de cómo Pedro Álvarez Osorio sabía combinar
forza e consenso, evitando a perda de hexemonía moral entre os vasalos, e no
conxunto da sociedade, típica da nobreza galega da segunda metade do século XV,
é a existencia de partidarios seus nas súas cidades e vilas no instante mesmo
da insurrección xeneralizada de 1467. Falamos antes de como veciños leais ó
Conde se atrincheiran Monforte (coa axuda de Alonso López de Lemos). Algo
parecido tivo que pasar en Pontes de García Rodríguez, onde os irmandiños tamén
derruban a súa muralla[38]. Citamos
xa o dato de como en febreiro e marzo de 1468, estando probablemente todo O
Bierzo en mans das irmandades rebeldes, veciños de Ponferrada, Villafranca e
Cacabelos, conspiran co Conde de Lemos
perante a "Hermandad de León y Castilla" para tratar de organizar a
contrarrevolta[39].
3) Reserva de contrarios. Sesenta anos despois da revolución
irmandiña, o entrante arcebispo Tabera pretende obter do saínte arcebispo Fonseca
unha compensación económica polas fortalezas da Terra de Santiago, botadas
abaixo en 1467 e xamais reedificadas, precisando testemuñas contrarias ós
irmandiños que neguen o seu carácter
victorioso, que tiveran permiso real e apoio divino, etc. Para tal obxecto ten
que recorrer a pesar de que o tribunal arbitral non gustaba de saír dos
límites do arcebispado- ós criados e vasalos do Conde de Lemos, sobre todo na
zona de Monforte[40].
O feito de que na Terra de Lemos se fixera o maior esforzo reconstructor de
fortalezas, a conta dos vasalos, beneficiou por outra banda a continuidade no
tempo dunha memoria colectiva anti-irmandiña que ocupa o seu lugar, cara 1527,
no preito Tabera-Fonseca.
4) Non pagar ó Rei. "No hechaban apellido del Rey ni de otro señor sino
de la hermandad e que tanbien al dicho
tienpo no pagavan serviçio al rey ni otra derechura ni al señor de la tierra e
questo hes ansi la berdad"[41].
Na parte do apelido (chamamento,
invocación) vese como o informante Pedro Carballo, nomeado por Tabera, é ben hostil
á revolta, da que foi testemuña ocular podendo ter participado nela pois
confesa que ter 20 anos en 1467. Esta testemuña, labradora e monfortina, repite o
que din todos os contrarios sobre a inexistencia dunha provisión real que
autorizase os derrocamentos. Non foi así, o rei Henrique emitira, logo de algunhas
vacilacións, o 6 de xullo de 1467, cunha coidada redacción de Fernando de
Pulgar[42], unha
carta aprobatoria dos derrubamentos feitos, chamando ós alcaides cercados que
rendesen os castelos á Santa Irmandade. Tampouco lle interesa recoñecer ós
contrarios que os irmandiños asaltaban as fortalezas ó grito de "¡Viva El-Rei!"[43], sendo o monarquismo popular un
aspecto importante, aínda que non decisivo, da mentalidade de revolta. A
información sobre o impago de tributos e servicios feudais ós señores durante o
bienio irmandiño está comprobado por outras fontes, non así o que di Pedro Carballo
sobre que non pagaban a El-Rei os "servicios"[44] (tributos
extraordinarios que as Cortes de Castela e León concedían ó Rei), "ni otra
derechura", tema grave se consideramos as grandes necesidades de Henrique IV
por causa da guerra civil. Dato significativo que vén a reforzar a nosa idea do
carácter imaxinario máis que real do monarquismo irmandiño[45], así como
o utilitarismo con que os sectores ilustrados de ambas partes, irmandade galega
e rei Henrique, levan as relacións recíprocas nos anos 1467-1468.
5) Dirixentes irmandiños. A dureza do enfrontamento militar en 1467 nas
terras de Lemos, en comparación coa
rebelión na Terra de Santiago e nos restantes señoríos laicos, con noticia de batallas ó
principio da revolta (A Pedrosa, Monfierro) e grandes exércitos, xustifica que
practicamente non coñezamos nomes dos alcaldes irmandiños, deputados e outros
dirixentes civís, soamente chegaron a nós nomes de dirixentes militares da
revolta, fidalgos rurais na súa maioría. O que constitúe unha eiva por ser os alcaldes
as autoridades máximas da rebelión, tanto
no ámbito local como xeral (Xunta de Galicia), pero tamén unha vantaxe
porque bota luz sobre o papel da baixa nobreza na grande revolta dos irmandiños.
* Versión escrita da conferencia dictada o 5 de
maio de 2007 no simposio "O Condado de
Lemos na Idade Media", organizado polo Plan Xacobeo (Xunta de Galicia) e o
Concello de Monforte de Lemos.
[1] Aínda no século XVII se dicía "Galicia es
la huerta y Ponferrada la puerta", Gonzalo CORREAS, Vocabulario de refranes y frases provebiales, 1627.
[2] É
por iso que algunha testemuña dos arredores de Monforte, fala do preito
Tabera-Fonseca de forma indistinta e aditiva da irmandade na "tierra y condado"
de Lemos como ámbito da revolta, véxase a cita da nota 35.
[3] 1468, Provisión de la Junta de Madrigal
sobre levantamientos en El Bierzo contra el Conde de Lemos (facilitada por
Eduardo Pardo de Guevara).
[4] O documento de Madrigal termina cominando
ós "vezinos e moradores del Bierzo" a "enbiar las gentes e dineros" que lle correspondían á irmandade xeral de
Castela e León, segundo os repartimentos previstos; temos constancia de que os
bercianos participan militarmente nas accións da irmandade galega contra o
Conde de Lemos, con seguridade integráronse tamén cos galegos noutras
actividades (financiamento, xuntas, etc.).
[5] Fernando PULGAR, Crónica de los Reyes Católicos, Madrid, 1943, II, p. 54.
[6] Índice
de
[7] Las fortalezas de la Mitra compostelana
y los "irmandiños", Ángel Rodríguez (edit.), Pontevedra, 1984,
pp. 491, 496.
[8] Na demanda anti-irmandiña, resolta
favorablemente na Junta de Madrigal de
febreiro de 1468, acompañan ó Conde
"representantes" das vilas de Ponferrada, Villafranca e Cacabelos, que no mes
seguinte sacan un traslado (copia ante notario)
na propia Ponferrada co obxecto de promover a defensa dos intereses
condais fronte a Santa Irmandade galego-berciana.
[9] A Terra de Santiago superou en xurisdicción
territorial, de todas as maneiras, a calquera outro señorío no reino medieval
de Galicia.
[10] Alfonso FRANCO, "El señorío de
Villafranca de El Bierzo (siglos XIV-XV), Boletín
de
[11] O 26 de xuño de 1456, Henrique IV decreta
que "considerando los muchos e buenos e leales servicios que aquellos donde vos
venides hicieron a los reyes de gloriosa memoria, mis progenitores, e vos
havedes fecho e facedes a mi cada dia, e confiando de vos que me serviredes
mucho mas adelante... es mi merced que... para toda vuestra vida, seades conde
de la tierra de lemos [e] vos podades llamar e nombrar don Pedro Alvarez
Osorio, conde de Lemos", Malaquías de la VEGA, Cronología de los jueces de
Castilla, BN ms. 19.418,
fol. 344 v.
[12] Antonio LÓPEZ FERREIRO, Historia de
[13] José GARCIA ORO, Galicia en
[14] 1472, capitulaciones Conde de Lemos /
Conde de Benavente, AHN Osuna Legajo 417-17 (2), publica Eduardo PARDO DE
GUEVARA, Los señores de Galicia. Tenentes
y Condes de Lemos en
[15] Alfonso FRANCO, op. cit., pp. 63-64, 76.
[16] A cifra foi aportada
polo mesmo Conde a un criado seu, Ares de Rigueira, testemuña dobre no preito
Tabera-Fonseca, Las fortalezas de la Mitra compostelana, p.
490
[17] Las fortalezas de la Mitra compostelana,
p. 429.
[18] ídem,
p. 482.
[19] Alonso de PALENCIA, Crónica de Enrique
IV, I, BAE nº 257, p. 192, ten máis valor que o diga Palencia que Pulgar,
notorio simpatizante irmandiño como redactor da carta de lexitimación real dos
derrocamentos do 6 de xullo de 1467.
[20] Galicia
Histórica, tomo I, 1901, p. 94.
[21] O Conde de Lemos desobedecera xa
anteriormente a demanda do 21 de marzo de 1465 por parte de Henrique IV para
que contribuíra á liberación do arcebispo Fonseca preso polos Moscosos na
fortaleza de Altamira, Eduardo PARDO DE
GUEVARA, op. cit., p. 363.
[22] Outra clara diferencia coa "Hermandad de
Castilla y León" dividida entre don Henrique e don Alonso, Alonso de PALENCIA op. cit., p. 193.
[23] Veremos que a ambigüidade de Pedro
Álvarez Osorio de Lemos é máis froito da necesidade que da "virtude", para nada
alcanzou a mestría "política" de Juan Pacheco, marqués de Villena, especialista
en nadar entre os dous reis.
[24] Ares de Rigueira, como testemuña agora de
Tabera, Las fortalezas de la Mitra compostelana, p. 429
[25] 15 de xaneiro de 1467, carta real a favor
dunha tendeira do Conde de Benavente, Dionisia RODRÍGUEZ, Documentación de Don Alfonso de Trastamara
[26] "Por la tercera, que merescia
perder la gobernacion del Reyno; é así llegó Don Rodrigo Pimentel, Conde de
Benavente, é le quitó el bastón que tenia en la mano", ENRÍQUEZ DEL CASTILLO, Crónica de Enrique IV, BAE, nº 70, p. 144.
[27] ídem,
p. 172.
[28] Publica Eduardo PARDO DE GUEVARA, op. cit., pp. 181-186; o documento
contén un requeremento formal, pero surrealista, ás irmandades de Galicia para
que apoien a decisión real; asina o secretario Iohán de Oviedo, menos
interesado e informado que o tamén secretario Fernando de Pulgar sobre a
situación en Galicia un ano despois da insurrección xeral: as fortalezas
estaban destruídas e o poder xurisdiccional en mans irmandiñas, nin Lemos nin
Benavente podían tomar posesión,
naturalmente, pero crecían as expectativas da reacción señorial ante o final da
guerra civil, que rematará tres meses despois coa morte do príncipe Afonso e o
pacto de Guisando.
[29] Alfonso FRANCO, op. cit., p. 57; ó ano seguinte a Pobra do Brollón fica, como toda
a Terra de Lemos, baixo a xurisdicción irmandiña, acontecendo que o 3 de
outubro de 1467, xente de Carlos de Castro, ex-señor de Castroverde, na comarca
de Lugo, tentan facerse coa vila con privilexios reais, "y los villanos de la
Puebla se defendieron y dixeron que eran vasallos del Rey" (viña sendo a forma
irmandiña de xustificar o seu autogoberno), Cronología de los jueces de Castilla, fol. 313 v.
[30] Pasado o poder irmandiño, o
Conde de Lemos restaura o seu señorío
nas dúas vilas, coas súas xurisdiccións, ata que en 1483 o novo Conde de Lemos, Rodrigo Enríquez
Osorio, casa coa irmá do Marqués de Astorga, convindo ambos en que o Conde
seguira con Sarria, logo de compensar
economicamente ó Marqués, que pola súa parte pasa a ser o novo señor de Chantada, Cronología de los jueces de Castilla, fol. 387; a alianza familiar Osorios de Lemos
e Osorios de Trastámara permitiu a estes recuperar, a principios do século XVI,
todo o seu patrimonio histórico (Astorga e outros lugares leoneses; Sarria,
Castroverde e Santa Marta de Ortigueira),
José GARCÍA ORO, La nobleza gallega en
[31] Dise no documento
que os irmandiños "contra toda raçón y justiçia, tomaron al Conde de lemos
todas sus tierras, destruyéndole las fortaleças, y robádole sus bienes y los de
sus vasallos (...) tomaban las tierras que querían, y dábanlas a quienes se les
antojaba, tan absolutamente, que el Rey no los podía subjetar", Cronología de los jueces de Castilla,
fol. 341r, 354v; como dixemos nas notas anteriores, trátase de convenios sen
efecto práctico, a Santa Irmandade non cambiaba polo regular uns señores por
outros (as excepcións teñen que ver coa Igrexa) gobernaban as terras señoriais por medio da súa propia
estructura local, provincial e xeral do Reino (nomeando oficiais en
determinadas xurisdiccións), e nesto certamente "el Rey
no los podía subjetar", véxase senón o pouco caso que a Xunta de
Betanzos fixo, en xuño de 1467, á orde de Henrique IV de devolución de
Monterrey a Juan de Estúñiga en "As orixes medievales da Xunta de
Galicia", O poder na historia de Galicia, Santiago, 1999, pp. 73-83 (https://www.h-debate.com/cbarros/spanish/xunta.htm).
[32] "La mentalidad justiciera en las
revueltas sociales de
[33] "Vivir sin señores. La conciencia
antiseñorial en
[34] Véxase "Ascenso e caída do mariscal Pardo
de Cela", Antón Losada Diéguez. 10 anos dun premio, Concello de
Carballiño, 1995, pp. 85-89 (https://www.h-debate.com/cbarros/spanish/ascenso.htm).
[35] Las fortalezas de la Mitra compostelana,
p. 168.
[36] "O que sabemos dos irmandiños", Os capítulos da Hermandade. Peregrinación e
conflito social na Galicia do século XV, Santiago, 2006, pp. 375-376 (https://www.h-debate.com/cbarros/spanish/articulos/historia_medieval/xacobeo.htm).
[37] A mentalidade xusticieira dos irmandiños,
Vigo, 1988, p. 108.
[38] Alfonso FRANCO, op. cit., p. 56.
[39] Véxase a nota 8
[40] No preito Tabera-Fonseca as posicións más
duras danse entre testemuñas favorables
do arcebispado, nomeadas por Fonseca, e testemuñas contrarias da Terra de Lemos, nomeadas por Tabera, Mentalidad y
revuelta en la Galicia irmandiña: favorables y contrarios, Santiago de
Compostela, 1989.
[41] ídem,
p. 169.
[42] Véxase a nota 36.
[43] "¡Viva El-Rey! Rey imaginario y revuelta
en la Galicia bajomedieval", Studia Histórica. Historia Medieval, nº 12,
Salamanca, 1994, pp. 83-101 (https://www.h-debate.com/cbarros/spanish/viva_el_rey.htm).
[44] Existe no reino de Galicia toda unha
tradición de rebeldía fiscal respecto dos servicios, desde 1431 (cadrando coa
primeira revolta irmandiña), por desacordo co repartimento (argallado por unhas
Cortes nas que Galicia no estaba representada directamente), Miguel Angel LADERO QUESADA,
[45] Véxase a nota 43.