Xudeus e xudaizantes na historia de Galicia, s�culos X-XXI*
Carlos
Barros
Universidade
de Santiago de Compostela
PARTE CRONOL�XICA
Introducci�n
A ocupaci�n
�rabe do s�culo VIII durou 25 anos en Galicia. Houbo logo inmigraci�n desde
Al-Andalus � reino de Galicia, durante os s�culos da Reconquista, pero esta
influencia musulmana non se pode comparar coa presencia ininterrompida dunha
minor�a de xudeus � longo de oitocentos anos, cando menos entre os s�culos X e
XVIII, p�blicos durante a Idade Media, m�is ou menos clandestinos durante a
Idade Moderna. Xudeus polo regular nados en Galicia, pero tam�n galegos de
adopci�n na procura de refuxio, fuxindo das persecuci�ns �rabes (s�culos
XII-XIII) ou dos inquisidores portugueses (desde finais s�culo XVI).
O obxectivo
principal desta exposici�n permanente � recuperarmos a historia dos xudeus de
Galicia como memoria viva, para saber m�is de n�s mesmos, para saber m�is dunha
multisecular experiencia de convivencia frustrada polo Estado moderno e a
Inquisici�n. A tolerancia entre xudeus e cristi�ns na Galicia medieval como
factor distintivo da historia do pobo galego, ten un valor� igualitario, democr�tico e multicultural, que
c�mpre relembrar no presente e reivindicar no futuro.
Os primeiros
xudeus
Temos evidencias
de xudeus no reino medieval de Galicia desde os primeiros momentos da
repoboaci�n� cristi� na Alta Idade Media,
primeiro no campo e logo nos pequenos burgos que se formaron contra o ano 1000,
desde o norte (necr�pole xud�a da Coru�a) ata o sur ourens�n e portugu�s, a
parte do amplo reino de� Galicia, e a�nda
do reino de Le�n, con maior presencia xud�a nos s�culos X-XI, a causa da
pol�tica repoboadora da nobreza laica e eclesi�stica galega, co apoio da
monarqu�a, que non fac�a distingos entre relixi�ns e etnias.
As terras
de� Celanova, entre os r�os Mi�o e Limia,
e m�is al� incluso, porque as propiedades do mosteiro chegaban ata Coimbra, son
o mellor paradigma peninsular de convivencia rural das �tres culturas�,
cristi�ns, mouros e xudeus, na Alta Idade Media, o que se reflicta na
onom�stica, pois abundan os Abrah�m, Daniel, Isa�as, Mois�s, Sa�l, David,
Salom�n..., as� como nomes �rabes: Habze, Abdella, Cidi ou Muzalha. Foron
musulm�ns, convertidos ou sen converter, os que constru�ron o �nico� resto que queda do mosteiro do s�culo X: a
capela de San Miguel de Celanova, mostra sobranceira da arte isl�mica en
Galicia.
C�mpre aclarar,
con todo, que os xudeus e mud�xares da Galicia sure�a traballaban ent�n na s�a
maior�a en actividades agr�colas, como servos ou como homes libres, que
inclu�an o cultivo do vi�o. Os monxes de Celanova herdan moi cedo, no ano 950,
da familia aristocr�tica do seu fundador San Rosendo, fincas traballadas por
xudeus viticultores, perto de Coimbra. Este labor vitivin�cola ocupar� a parte
principal das terras celanovenses, que chegaban ata as portas de Ribadavia e
Ourense, nas ribeiras do Avia e do Mi�o; xa que logo � moi probable que tam�n
no Ribeiro os xudeus e os mouros agricultores traballasen o vi�o.
Os xudeus da
Galicia altomedieval ded�canse tam�n � comercio de teas de seda, que chegaban a
Galicia a trav�s da ruta xacobea, protexidos pola aristocracia local vencellada
�s reis leoneses. Temos o exemplo nos mercadores xudeus, asociados � nobre
galego-portugu�s Mendo Gonz�lez, asaltados en terras de Celanova, no ano de
1044, por un cabaleiro malfeitor, o que provocou unha loita de bandos
nobiliarios resolta, en 1047, a prol dos xudeus e do seu nobre defensor.
Pacto de
convivencia
Nos s�culos XII
e XIII cr�anse a meirande parte das cidades�
medievais galegas. Os vasalos de Celanova foxen daquela cara a Allariz,
Ribadavia e Ourense: de seguro que os xudeus mercadores o fixeron
anteriormente. Constit�ense nas novas urbes comunidades xud�as que empezan a
ter problemas coa maior�a cristi� a finais do s�culo XIII. A mod�lica
resoluci�n, a trav�s do di�logo, do conflicto inter�tnico en Allariz ilustra o
porqu� na Galicia medieval o antisemitismo popular e o anticristianismo xudeu
non terminaron en masacres, como noutros lugares � longo da Idade Media.
O 20 de maio de
1289 o Concello de Allariz, estando presentes o representante do Rei e os
p�rrocos da vila, chegan a un acordo co Xudeu Maior, Isaac Ismael, para regular
a convivencia, rota polos agravios dos xudeus que se r�an de Xes�s e da Virxe
Mar�a nas procesi�ns cristi�s, e dos propios cristi�ns que prend�an e
molestaban os xudeus nas s�as �rogas e festas�. Pactan respectarse mutuamente
as festas relixiosas de cada comunidade, as� como vivir en harmon�a cada unha
delas na s�a parte da vila, confirmando a autonom�a xudicial da alxam�a, e
compartindo as portas da cidade amurallada para o paso de mercador�as e
alimentos cara � xuder�a que estaba naquel momento f�ra dos muros, non lonxe
das monxas� de Santa Clara, �s cales� os xudeus ceden, segundo este convenio, terra
para facer o seu camposanto. Favor que o p�rroco de San Estevo �devolveu� en
1487 facilitando terreo para que a alxam�a puidese ampliar o cemiterio xudeu.
En 1488, a catro anos vista da expulsi�n,�
Allariz � a�nda terra de tolerancia para os xudeus, porque o ourens�n
Mos� P�res, cobrador dos� impostos reais,
traslada al� o seu domicilio para evitar o apartamento obrigado na R�a Nova
que, desde 1480, os concellos galegos obedec�an pero non cumpr�an...
Os xudeus de
Ribadavia
A perda da
documentaci�n municipal de Ribadavia fai que non te�amos noticias certas da s�a
xuder�a ata 1386. Damos por feito que a comunidade xud�a ribadaviense se formou
nos s�culos XII e XIII como nas restantes urbes medievais galegas e
peninsulares, beneficiada pola instalaci�n de xudeus, desde o s�culo X, nas
veci�as terras de Celanova, e pola existencia dun potente grupo de mercadores
en Ribadavia, desde a concesi�n do foro por parte de Fernando II en 1164, onde
se promove xustamente a exportaci�n de vi�os e a importaci�n de teas,
actividades comerciais vinculadas cos xudeus, na diocese de Ourense, desde o
s�culo XI, � redor sobre todo da ruta Ribadavia-Ourense-Santiago que enlazaba
co Cami�o franc�s onde os xudeus monopolizaban o tr�fico de mercancias.
�Que aconteceu
en 1386? O duque de Lancaster, casado coa filla maior do defunto rei Pedro I,
aspirando � trono de Castela, invade Galicia sen atopar case resistencia, salvo
en Ribadavia, que foi asediada por un ex�rcito de m�is de 2.000 lanceiros e
arqueiros ingleses, que lograron tomar a vila utilizando unha espectacular
torre con rodas. Os ingleses entraron a saco, e, segundo a cr�nica
contempor�nea de Froissart, ce jour occis ungs et autres, parmy les Juifs
dont il y avoit ass�s, plus de quinze cens. Ainsi fut la ville de Ribadave
gaign�e � force, et eurent ceulx qui y entr�rent, grant butin d'or de d'argent
�s maisons des Juifs par esp�cial. � dicir, as testemu�as de Froissart
salientan a riqueza en ouro e prata dos xudeus de Ribadavia, que foron roubados
e asasinados, xunto cos demais veci�os,�
polas tropas do Duque de Lancaster.
Esaxera
Froissart, con toda evidencia, cando nos fala de �quinze cens� (quince centos,
1.500) xudeus ribadavienses en 1386. Este tipo de cifras medievais nas cr�nicas
sobre batallas� son, polo xeral,� pouco fiables. O cronista franc�s equiv�case
en varios sitios no tocante a lugares e datas, a�nda que ofrece un bo relato
dos feitos gracias �s s�as fontes orais e directas. Sabendo que, no s�culo XV e
inicios do s�culo XVI, hab�a aproximadamente en Ribadavia uns 500 veci�os,
poucos m�is pod�an existir a finais do s�culo XIV. Por outra banda, os xudeus
raramente superan o 10-15 % dos veci�os nas cidades medievais da Coroa de
Castela, porcentaxe m�xima coa que podemos xogar en Galicia, onde as xuder�as
son cativas, de acordo coa informaci�n das listas de impostos que os xudeus lle
pagaban a El-Rei. Na Ribadavia de 1386 pod�a haber, logo, non moito m�is de 50
xudeus, unha duc�a de familias na s�a maior parte vivindo nas casas da r�a de
xuder�a, logo Merelles Caula, que, sen lugar a d�bida, ti�an unha influencia
econ�mica na vila do Ribeiro moi superior � seu n�mero, como se decataron os
asaltantes ingleses.
Fraternidade
xudeu-cristi�
A diferencia
doutros lugares das Coroas de Castela e Arag�n, no reino de Galicia non houbo
durante a Idade Media mot�ns populares antisemitas. O m�is parecido foi o
asalto da sinagoga de Ourense, en 1442, que resultou �destroyda�, polo bando
nobiliario dos Cad�rnigas, que levaron consigo �as arbores� (rolos da Tor�) e
a�nda lles roubaron despois 50 marabed�s vellos... Tanto o Concello como a
Igrexa de Ourense condenaron o atentado � �casa de ora�on� dos xudeus. O m�is
duro foi o representante do bispo que excomungou a Pedro D�az de Cad�rniga e os
seus homes, � dicir, tratou o delicto antixudeu como se fose un sacrilexio
cometido en igrexa cristi�.
� propio da
Galicia pre-irmandi�a este sentimento de agravio de todas as v�ctimas contra
los cabaleiros malfeitores e as s�as fortalezas, v�ctimas expiatorias dunhas
tensi�ns sociais que noutros lugares descargan contra os xudeus.
A amizade entre
cristi�ns e xudeus am�sase outravolta, en 1457, nunha voda de fidalgos ourens�ns
onde se acordou, estando xudeus e rexedores presentes, reconciliaren a d�as
donas xud�as que se pelexaran, que son liberadas polo Concello da s�a cadea co
fin de que puidesen comparecer perante os xu�ces da alxam�a. Dende as Partidas
de Afonso X estaba �prohibido� que xudeus e cristi�ns fixesen banquetes xuntos,
pero o Reino de Galicia �a a contracorrente, e o 25 de abril de 1467, iniciada
a grande revolta contra os nobres malfeitores, un c�engo da catedral de Ourense
relata c�mo �os da Santa Yrmandade avian lan�ado un pregon que leigos e
clerigos, xudeus e mouros, fosen derribar o castelo Ramiro�.
A tradicional e
secular tolerancia entre xudeus e cristi�ns da Galicia medieval, desde o s�culo
X, conv�rtese pois, na fin da Idade Media, en amizade xudeu-cristi�, defensiva
en canto v�ctimas de agravios (asalto de Ribadavia, 1386), ofensiva na hora da
revolta social,� cando os cabaleiros
pasan de protectores (Mendo Gonz�lez, 1044) a agresores provocando � cabo a
revolta da Santa Irmandade 1467-1469, no momento hist�rico de maior
desfasamento entre a situaci�n dos xudeus en Galicia e no resto da Coroa de
Castela: neses anos te�en lugar matanzas de xudeus e conversos en Toledo
(1467), Sep�lveda (1468) e Tolosa (1469); entrementres en Galicia a Santa
Irmandade xunta campesi�os e c�engos, xudeus e mouros, para derruberen
fortalezas.
Apartamento e
expulsi�n
A inexistencia
en Galicia dun antisemitismo popular e violento e dunha igrexa que o predique,
dificulta a aplicaci�n das leis discriminatorias da Coroa unificada de Castela
e Arag�n que preceden � desterro de 1492. En 1480 as Cortes de Toledo acordan
apartar os xudeus en barrios separados. En 1481 o Tribunal da Inquisici�n,
creada en 1478, ordena queimar a 2.000 xudeus en Sevilla. Asemade, en Galicia,
os concellos segu�an coa s�a pol�tica de tolerancia, �s veces filoxud�a. En
1483, o Concello de Ourense convoca unha xuntanza na sinagoga, actuando como
testemu�as e posibles instigadores dous c�engos, e empraza �s xudeus a gardaren
a lei de Toledo, debendo afastarse por tanto nunha parte da cidade que non
definen... Un novo Concello, en 1487, cr�tica os anteriores por non ter levado
a cabo a lei de Toledo, obrigando en nome dos Reis Cat�licos �s recadadores das
rendas reais, Mos� P�res e Yud� P�res, a viviren na R�a Nova, os cales para
eludiren a orde cambian o seu domicilio a outros concellos, acusando �s
alcaldes� �por nos ser odiosos como lo
sois�, ou sexa, traidores � tradicional amizade xudeu-cristi�.
�Que reacci�n
houbo na Galicia das �d�as culturas�� �
decreto de expulsi�n do 31 de marzo de 1492? Temos para n�s que a maior�a
converteuse, seguindo moitos deles practicando o xuda�smo coa conivencia dos
seus veci�os cristi�ns, sen que ningu�n os amolase durante case un s�culo.
Outros colleron
o cami�o do exilio como o prateiro coru��s Isaac que, en 1493, coa complicidade
de armadores e oficiais reais, foxe por mar�
levando consigo 2,5 mill�ns de marabed�s en moedas de ouro e prata,
alfaias �e outras cousas de valor�, entre as que ben pod�a estar a �Biblia
Kennicott�, elaborada na Coru�a en 1476 por un xudeu rico chamado as� mesmo
Isaac quen marchou con ela � exilio: as� foi como perdemos os galegos unha das
nosas xoias medievais.
Tempos de
Inquisici�n
A Inquisici�n
moderna choca, xa que logo, con m�is de cinco s�culos de convivencia pac�fica
medieval entre galegos de diferente etnia e relixi�n. Cando se quer impo�er, no
s�culo XVI, at�panse os primeiros inquisidores cunha difusa resistencia popular
e m�ltiples conflictos xurisdiccionais cos concellos, coa Igrexa e cos oficiais
reais. Ata 1574 non empezar� a funcionar realmente o Tribunal de Santiago, cen
anos m�is tarde que en Castela e tres s�culos despois que Arag�n. As� e todo,
os xudaizantes galegos non ser�n molestados ata principios do s�culo XVII. Contribueu
a iso a inmigraci�n portuguesa (por veces descendente de galegos) que se
instala no suroeste de Galicia cando se agrava a persecuci�n en Portugal,
anexionada por Felipe II en 1581.� No
s�culo XVII prod�cese deste xeito unha �rexudeizaci�n� de Galicia que aviva
comunidades xudeuconversas que, como no caso de Ribadavia, ti�an xa m�is de cen
anos de historia.
O punto de
inflexi�n da ofensiva inquisitorial contra os xudeus clandestinos en Galicia
foi o proceso de Ribadavia entre 1606 e 1610. Por primeira vez en 50 anos o
Tribunal de Santiago ofrece un balance econ�mico positivo.� O grupo maioritario entre os procesados pola
Inquisici�n en toda Galicia esta formado por xudaizantes, a maioria deles
comerciantes e, por tanto, obxecto predilecto da confiscaci�n de bens que
practicaba a Inquisici�n para� o seu
financiamento.
O proceso de
Ribadavia
Entre 1492 e
1595 os xudeus de Ribadavia viven relativamente tranquilos, simulando ser
cristi�ns e practicando clandestinamente a s�a relixi�n. Ti�an especial coidado
en iniciar os mozos na adolescencia. Este relevo xeracional, que abrangueu
catro xeraci�ns, foi vital para garantir a continuidade hist�rica do xuda�smo
ribadaviense. De feito, a maior�a dos detidos, e condenados,� entre 1606 e 1610, ser�n mozos e mozas
vinteaneiros. O papel principal na transmisi�n da tradici�n xog�bano as
mulleres, as nais e as avoas, as� como matriarcas xud�as como Branca V�zquez e
Ana M�ndez, xa defuntas cando veu a represi�n, que tam�n ensinaban os ritos e
cerimonias da Lei de Mois�s na comunidade xudaizante de Ribadavia. ��
A finais do
s�culo XVI suc�dense as visitas da Inquisici�n a Ribadavia. En 1595 procesan o
avogado Xer�nimo Rodr�guez: un aviso. O 7 de marzo de 1606 o Tribunal de
Santiago recibe do Consello da Xeral e Suprema Inquisici�n unha carta
ordenando� pasar � acci�n: �Prendan a
once deles�. Ser�n moitos m�is porque un mozo circundado, Xer�nimo Bautista de
Mena, que a comunidade enviara �s sinagogas de Venecia, Pisa e Sal�nica, para
formarse e ensinar logo a lei vella en Ribadavia, os denuncia por
arrepentimento, inimizades e/ou simple desequilibrio mental: confesoulles �s
inquisidores que cando, hab�a dous anos, morrera s�a nai, tentara resucitala
como fixera o profeta Eliseo co fillo da vi�va.
O fen�meno do
mals�n (delator) � habitual na historia do xuda�smo, m�is a�nda cando a
persecuci�n os obrigaba a formaren sociedades secretas. O mals�n de Ribadavia
denunciou de entrada a 200 xudaizantes, a metade da vila (450/500 veci�os en
1517-23; 460 veci�os en 1645), empezando pola defunta de s�a nai e polos seus
irm�ns de 13 e 15 anos. Xer�nimo apareceu morto (en estra�as circunstancias,
dise nestes casos) no tempo do proceso, e o Tribunal, que como Roma vese que
non paga traidores, sent�nciao no derradeiro momento (1610) a ser queimado en
forma de estatua, xunto cos seus �sos, que para tal fin foron desenterrados.
Xer�nimo Bautista de Mena morre d�as veces, primeiro como falso xudeu, despois
como falso cristi�n.
� cabo houbo 40
condenados en Ribadavia, e importantes confiscaci�ns de bens, ben complicadas
de executar pola ocultaci�n que procuraban os xudaizantes. Entre os
sentenciados hab�a dous rexedores do concello, sete mercadores, dous que viven
da s�a facenda, varios profesionais liberais e catorce mulleres. A maior parte
dos procesados naceran en Ribadavia, o resto eran ribadavienses orixinarios
doutros lugares de Ourense, Galicia e do Norte de Portugal (varios de Vila
Flor, Braga), atra�dos pola s�a florecente comunidade. Vinte�n xudaizantes
foron sentenciados a cadea perpetua, logo de que a Suprema de Madrid reprendera
� Tribunal de Santiago pola suavidade das penas. Dous foron condenados, pola
s�a relevancia, a seren relaxados en persoa, � dicir, a ser queimados na
fogueira: Felipe �lvarez e o seu fillo m�is rebelde, Antonio M�ndez. Os
restantes recibiron penas de c�rcere de entre 6 meses e 4 anos. Polo regular as
condenas supo��an, ademais do inmediato secuestro dos bens, a obriga de levar
h�bito (sambenito).
Non est� claro
que os condenados cumpran as penas m�is duras, morte e perpetua, tanto polos
acordos econ�micos coa Inquisici�n, como polas dificultades desta para ter
moito tempo �s condenados nos c�rceres secretos, e a ca�da en desgracia dos
inquisidores que asinaron as sentencias de Ribadavia, Juan Mu�oz Cuesta e Juan
Ochoa, � ano de rematar o proceso.
O 25 % dos reos
que se reconciliaron coa Igrexa no s�culo XVII en Espa�a compraron as penas.
Claro que non todos ti�an os mesmos posibles, a�nda que hai que dicir que o
estatus social e econ�mico non lle aforrou a ningu�n o sufrimento no tormento,
m�is ben � contrario.
O sistema,
chamado o �potro�, para atormentar os presos era ben simple: po��anos sobre
unha escaleira, con cordas atadas a brazos e pernas que se apertaban dando
voltas a torniquetes ata descubrir o �so se fose preciso. Deste xeito foron
torturados o 32 % dos veci�os de Ribadavia presos: trece reos en total, polo
regular xente de idade, cinco mulleres e oito homes. A maior�a deles, segundo o
propio Tribunal, venceron o tormento: todas as mulleres, e alg�ns homes
(concretamente, tres). �A quen se torturaba? �s persoas m�is relevantes da
comunidade xud�a desde o punto de vista pol�tico, econ�mico e relixioso, �
dicir, �s dous membros da corporaci�n municipal, Xer�nimo de Morais e Xo�n
L�pez Hurtado (e a s�a dona), a aqueles procesados que eran mercadores e
mulleres de mercadores (o 53 % dos que pasaron polo poldro eran comerciantes),
a vi�va do devanceiro Marcos L�pez, avogado e relaxado en estatua. Ceb�ronse
sobre todo con Felipe �lvarez, que fac�a de rabino de todos eles, e co seu
fillo fiel Antonio, os �nicos condenados a morte. Torturaban para obter unhas
confesi�ns que supo��an bos ingresos econ�micos, e tam�n por pura vinganza.
O Consello
Supremo de Madrid e o Tribunal de Santiago, quixeron facer en Ribadavia un
proceso exemplar, cortando de ra�z,� que
servira de escarmento para toda a Galicia xudaizante: perseguiron os
colaboradores da ocultaci�n de bens e da fuxida de xudaizantes; perseguiron os
familiares dos condenados, mesmo menores; perseguiron a memoria e a fama
daqueles defuntos� que lles ensinaran a
Lei de Mois�s en Ribadavia na segunda, metade do s�culo XVI, �s presos.
Pero os
condenados e torturados de Ribadavia axi�a obtiveron unha satisfacci�n moral. A
Suprema env�a en 1611 un inspector con 60 cargos de ineficacia e corrupci�n
contra os dous grandes inquisidores� de
Galicia durante o proceso de Ribadavia, que son acusados de irregularidades no
secuestro, dep�sito e poxa dos bens dos xudaizantes, de repetiren ilegalmente
sesi�ns de tortura, de falta dun comportamento persoal acorde coa s�a funci�n
no Santo Oficio e co estado clerical. Ochoa � acusado de dar misa borracho, de
estar amancebado cunha casada que chegou a presidir con el a audiencia do
Tribunal. Mu�oz Cuesta � acusado de ir con prostitutas e de seducir nenas de 14
e 15 anos. Meses despois do derradeiro auto de fe onde se queimaron, na
catedral de Santiago, as estatuas do �ltimos procesados de Ribadavia, Juan
Ochoa e Juan Mu�oz Cuesta, foron expulsado de Galicia, inhabilitados por tres
anos para exerceren cargos na Inquisici�n e multados economicamente. Penas ben
cativas se comparamos coas que eles lles aplicaron � rabino Felipe �lvarez e a
s�a xente por non traballaren os s�bados ou recitar na igrexa da Magdalena os
Salmos de David sen o �Gloria Patri�. A p�blica sanci�n da inmoralidade dos
m�ximos responsables do Santo Oficio en Galicia favoreceu, de contado, a
negociaci�n das penas de morte (Felipe �lvarez) e cadea perpetua (Sim�n
Pereira), e supo�emos o mesmo a respecto das outras sentencias contra os
veci�os de Ribadavia.
Catro s�culos
despois destes lamentables feitos a�nda est� pendente a rehabilitaci�n das
v�ctimas, a restauraci�n da verdade hist�rica, a devoluci�n da fama e da
memoria �s desco�ecidos descendentes dos �ltimos xudeus de Ribadavia: �s
�lvarez, M�ndez, G�mez, L�pez, Hurtado, Pereira, V�zquez, Duarte, Coronel,
Mena, Bland�n, Morais, Oliveira, D�az, Fern�ndez, Rodr�guez, Sousa, Le�n,
Chaves, que coidamos seguen a vivir en Ribadavia, e noutros lugares de Galicia.
Apelidos polo xeral com�ns, debido � af�n dos conversos de pasaren
desapercibidos, que nos recordan que todos podemos ter orixes xud�as. Mellor
dito, se algu�n prendeu e torturou a unha persoa por ser doutra idea, naci�n e
relixi�n, todos somos v�ctimas, todos somos xudeus, todos somos pois veci�os de
Ribadavia naqueles anos de terror 1606, 1607, 1608, 1609, 1610, como ben nos
gusta celebrar nas �Festas da Istoria�, que caen cada ano no tempo da vendima e
do �Ayuno Grande� dos nosos devanceiros.
Memoria
contempor�nea
Despois do
proceso de Ribadavia a Inquisici�n actuou contra os xudaizantes de toda Galicia
� longo dos s�culos XVII e XVIII, mantendo deste xeito vivo e latente un
esp�rito anti-inquisitorial que forma parte da nosa cultura popular, e da
mellor tradici�n intelectual galega.
A Inquisici�n,
engranaxe esencial do Estado absolutista, tentou borrar no Reino de Galicia a
memoria dourada da liberdade relixiosa medieval, espallando calumnias
antisemitas e convertendo en infamia a ascendencia xud�a dunha parte do pobo
galego.
A loita
ilustrada contra a mentalidade inquisitorial, e maila� definitiva disoluci�n do Santo Oficio en
1813, froito dunha potente acci�n liberal que continou ata o s�culo XX, crearon
as condici�ns axeitadas para a recuperaci�n da vella memoria das raices xud�as
de Galicia. A�nda que non ser� ata a restauraci�n da democracia, nos tempos
presentes, cando o pasado xudeu se converta en galard�n e motivo de orgullo de
vilas, como Ribadavia, que recobran o seu esplendor gracias � historia.
O primeiro
protagonista do renacer da memoria xud�a en Ribadavia foi o avogado e escritor
Leopoldo Meru�ndano alcalde de Ribadavia durante os anos 1900-1906. A s�a obra Los
jud�os de Ribadavia (1915) xogou un papel clave na toma de conciencia en
Ribadavia, e en Galicia, sobre a historia dos xudeus.
�O pulo cultural e democr�tico sementado na
xuventude ribadaviense polos sacerdotes Virxilio Rodr�guez Silva, Xos� Benito
Rodr�guez Sieiro e Miguel Fern�ndez Grande, e mailos intelectuais Xes�s S�nchez
Orriols e Rub�n Garc�a �lvarez, na derradeira d�cada do franquismo, fixo
posible a constituci�n en 1969 da Asociaci�n Cultural Abrente,� e m�is tarde do Centro de Estudios Medievais
de Ribadavia en 1989, asociaci�n que fai da historia e da reivindicaci�n
xud�a� os principais eixes da s�a
actividade.
En 1989
organ�zase tam�n a �Festa da Istoria� coa participaci�n do pobo ribadaviense
con vestidos da �poca medieval. A partir desta primeira edici�n, representouse
varias veces na Praza Maior o proceso de Ribadavia e maila morte do mals�n
Xer�nimo Bautista de Mena. Na edici�n de 1993, e noutras posteriores,
esceneficouse as� mesmo unha voda sefard�.
En octubre de
1991, en v�speras do 500� aniversario do decreto de expulsi�n, celebrouse
o� Congreso Internacional �Xudeus e
conversos na historia�, que situou a Ribadavia no cerne da investigaci�n
acad�mica mundial sobre as comunidades xud�as, xudaizantes e sefard�s na
historia.
Hoxe en d�a
Ribadavia, capital da Galicia xud�a, representa �s galegos na �Ruta de las
juder�as� xunto a Toledo, C�rdoba, Segovia e outras vilas espa�olas.�
Seguindo o
exemplo da vila do Avia, outras cidades galegas desenvolveron ultimamente
actividades divulgativas sobre a presencia dos xudeus na historia de Galicia.
OUTROS TEXTOS
BIBLIA KENNICOTT
Unha biblia xud�a na Galicia do s�culo XV
��������������� A
Biblia xud�a da Coru�a, co�ecida como �Biblia Kennicott�, �, sen d�bida, o
manuscrito de tema relixioso m�is importante que nos legou a Idade Media galega
e unha obra mestra das biblias hebreas medievais, est� actualmente na
Biblioteca Bodleian da Universidade de Oxford.
��������������� Cont�n
922 p�xinas en hebreo, 238 belamente iluminadas, os cinco libros da Tor�
(X�nese, �xodo, Lev�tico, N�meros e Deuteromonio), os libros de Profetas e
Haxi�grafos, e un tratado gramatical copiado dunha Biblia anterior que lle
serviu de modelo co�ecida como �Biblia de Cervera�, feita no ano 1300 e
conservada na Biblioteca Nacional de Lisboa.
��������������� Para
o xuda�smo, relixi�n do Libro, nada � m�is importante que a Biblia, que
significa �libros� en grego. Estes �libros� da lei vella son compartidos
dalgunha maneira entre cristi�ns e xudeus, pois constit�en, dende que San
Xerome os traduciu � lat�n no s�culo IV, o noso Vello Testamento.
��������������� Un
mozo e rico xudeu coru��s admiraba a manuscrita �Biblia de Cervera�, propiedade
da familia xud�a coru�esa Mordechai, cando menos dende 1375, polo que contratou
un grande cal�grafo para que lle fixese unha copia, quen rematou o seu traballo
o 24 de xullo de 1476 agradecendo no colof�n da nova� Biblia � �admirable mozo Isaac, fillo do
defunto, honorable e querido Don Salom�n de Braga (que descansa en paz a s�a
alma no Xard�n do Ed�n). O Deus bendito lle conceda estudiala a el e �s seus
fillos e �s fillos dos seus fillos a trav�s de todas as xeraci�ns como est�
escrito (Xosu�, 1:8): �Este libro da Lei non marchar� da t�a boca, meditar�s
nel d�a e noite, de maneira que poidas observalo e obrar de acordo con todo o
que est� escrito nel�. E Deus lle conceda patrocinar moitos libros...�.
��������������� O
escriba desta monumental obra cham�base Mois�s Ibn Zabarah, co��censele outros
dous manuscritos art�sticos e tam�n un tratado para escribir un pergami�o Tor�.
Dixeron del os contempor�neos: �Un grande cal�grafo, o seu nome � grande en Israel,
o santo rab�...�; este manuscrito seu�
�... non foi feito por un home, sen�n polo Anxo de Deus, un perfecto
sabio, piadoso e santo...�.
��������������� Viviu
Mois�s, coa s�a familia, na Coru�a, por conta do seu patr�n, dez longos meses
escribindo dous folios diarios, en letra cursiva cuadrada serfard�, con tinta
casta�a, a d�as columnas, nunhas p�xinas de 300 por 235 mil�metros.
��������������� Mois�s
contratou para ilustrar as marxes, o espacio entre as columnas e as letras
capitulares, as� como para intercalar p�xinas marabillosamente debuxadas, a un
artista iluminador de manuscritos que deixou a s�a propia sinatura, �Eu, Joseph
Ibn Hayyim, iluminei e completei este libro�, cunhas enormes letras que enchen
toda unha p�xina e representan figuras de homes e mulleres en coiros, animais,
seres fabulosos... �s veces Joseph pinta o acontecemento b�blico que se relata
nesa p�xina, outras belas formas xeom�tricas de estilo mud�xar, aqueloutras
debuxa os xudeus co t�pico gorro bicudo, semellando unha boina paisana.
��������������� A
compenetraci�n entre o cal�grafo e o iluminador foi total, �mbolos dous exhiben
nomes b�blicos, como era habitual entre os xudeus medievais, o que os leva a
mutuos agasallos: Mois�s procura salientar os feitos que concirnen a Xos�,
fillo de Xacob, e, pola s�a banda, Joseph decora con especial primor o Salmo
90, a oraci�n a Mois�s.
��������������� Resulta
� cabo unha obra orixinal e fermosa. Por exemplo, as pinturas do rei David
sentado no seu trono, Xon�s tragado polo peixe ou o astr�logo Balaam
consultando o astrolabio. Obra que ten ademais autores co�ecidos, artistas que
puxeron interese en deixar os seus nomes escritos para a memoria futura, para
n�s.
��������������� Damos
por seguro que a Biblia coru�esa marchou de Galicia despois de 1492. Pode que a
levara canda el aquel Isaac que abandonou clandestinamente A Coru�a, cara a
�frica, en 1493, con �moedas e ouro e prata e outras cousas de valor�. E pode
que non, pois o nome do patriarca Isaac era daquela ben com�n, e non se pode
descartar que houbese m�is de un na Coru�a, a�nda que o dono desta Biblia excepcional
se ti�a por �nico e ordenara facer unha caixa cunha chave para transportar o
seu tesouro, onde gravou en hebreo unha soa palabra: �Isaac�.
��������������� Non
sabemos ren do itinerario da Biblia da Coru�a na di�spora sefard� ata o ano de
1771, en que foi mercada en Inglaterra por iniciativa do hebre�sta,
bibliotecario e p�rroco de Oxford, Benjamin Kennicott, que lle deu o seu nome,
a�nda que a n�s gostar�anos que recuperase�
os seus nomes hist�ricos orixinais e fose co�ecida no futuro como a
Biblia de Isaac, fillo de Salom�n, Mois�s Ibn Zabarah e Joseph Ibn Hayyim, ou
Biblia da Coru�a, ou Biblia hebrea de Galicia. � por iso, para recuperar a nosa
historia, que llelo contamos a vostedes, para�
que � s�a vez llelo conten ��s seus fillos e �s fillos dos seus fillos a
trav�s de todas as xeraci�ns, como est� escrito� como quer�a Mois�s, o noso
artista cal�grafo.
���������������
L�PIDA SEPULCRAL
A Coru�a, s�culos X-XI
��������������� Esta
l�pida pertence � tumba dunha muller e foi atopada en 1869, xunto con outras
sepulturas do antigo cemiterio xudeu da Coru�a, na actual praza da Palloza,
entre Catro Cami�os e o porto pesqueiro, f�ra, como de costume, do burgo
medieval.
��������������� A
inscrici�n, en hebreo, di: �Dona Seti muller de don Ishaq o Qarol, descanse no
Ed�n�. Seti � o feminino de Sidi, que tam�n se escrib�a Cidi ou Cid, nome �rabe
que significa �se�or�. Neste caso rep�tese logo d�as veces a palabra �se�ora�.
�Dona� e �don� son tratamentos honor�ficos, que volveremos a encontrar en
xudeus coru�eses dos s�culos XIV e XV, referidos �s dons econ�micos e
espirituais que adornan � matrimonio. Carol � nome de lugar, usado como
apelido, quizais a aldea de Carolo no Concello de Oroso, entre Santiago e A
Coru�a. A orixe campesi�a do marido de Seti sinala a sabida antig�idade da
presencia xud�a na Galicia altomedieval, primeiro rural e logo urbana.
��������������� Nas
d�as lousas restantes lemos: �Dona Iusta� nunha, e �Abraham bar Meir ben
Peres�, ou sexa �Abraham fillo de Meir fillo de Peres�, na outra.
��������������� Estas
l�pidas da Coru�a, datadas nos s�culos X-XI, f�lannos dunha comunidade xud�a
desenvolvida, en relaci�n co� burgo do
Faro e antes da constituci�n da cidade amurallada, que confirma a importancia
da repoboaci�n xud�a no reino cristi�n de Galicia de Afonso III en diante.
ICONOGRAF�A XUD�A
A formaci�n dun estereotipo
��������������� A
meirande parte das figuras humanas representadas no P�rtico da Gloria da
Catedral de Santiago, cumio da escultura rom�nica universal, corresp�ndense con
personaxes b�blicos, maiormente profetas, que, baixo a presidencia dun gran
Cristo en maxestade, ocupan as columnas da s�a destra, mentres que os ap�stolos
est�n nas columnas da s�a esquerda, sen confrontaci�n, mesmo representados de
xeito parecido, �non eran xudeus como o propio Xes�s?
��������������� A
Igrexa dos s�culos X-XI non fac�a grandes distingos entre o Novo e o Vello
Testamento, gostaban moito incluso de seguir a Biblia hebrea: cristi�ns e
xudeus cr�an daquela, m�is que despois, no mesmo Deus de Israel, nos seus
profetas, en Xerem�as, Daniel, Isa�as e Mois�s [FOTO]. O m�is destacado �
Isa�as, o �nico que cobre a cabeza perante a maxestade do fillo de Deus, que
ten facci�ns xud�as, que porta un bast�n -igual que Mois�s e Santiago- que lle
confire autoridade, que suxeita un pergami�o que fala do Deus xusticeiro da Lei
antiga. Todo porque Isa�as anuncia mellor que ningu�n o Mes�as: �Velaqu� que a
Virxe concibir� e dar� a luz un Fillo�. Pouco importa que o pobo de Israel,
onte e hoxe, non acepte que o Mes�as profetizado pola Biblia fose Xes�s de
Nazaret. Viv�ase tempos de tolerancia e, segundo o C�dice Calixtino, os xudeus
tam�n peregrinaban a Compostela. A�nda que non sempre ser� as�, porque, pasada
a libre Idade Media, a Inquisici�n queimar� un xudaizante de Talavera de la
Reina por cantar, entre outras cousas, as profec�as de Isa�as.
��������������� O
gorro redondo de Isa�as no P�rtico da Gloria, obra do s�culo XII, evoluciona,
como en todo o Occidente medieval, conforme o antisemitismo se vai manifestando
abertamente, ata transformarse no t�pico gorro bicudo que identifica e
ridiculiza os xudeus.
��������������� As�
temos nas vi�etas das Cantigas de Santa Mar�a, recollidas en galego por Afonso
X �O Sabio�, na metade do s�culo XIII,�
tres tipos de gorros con pico: 1) � maneira de borla (Cantiga 4), 2)
como un casco prism�tico (Cantiga 25), 3) un sombreiro con �s (Cantiga 34).
Gorros que, �s veces, cubr�an os iluminadores cunha capucha as� mesmo bicuda
(Cantiga 107). Os cristi�ns, pola contra, levan un digno bonete (Cantiga 25). A
intenci�n � exemplarizar e discriminar co fin de demostrar a superioridade
cristi�, que se expresa, nese momento, de xeito pac�fico: qu�rese converter os
xudeus con miragres da Virxe que eles non reco�ec�an.
��������������� �
curioso ver c�mo na Biblia da Coru�a do s�culo XV, allea en principio � estereotipo
antixudeu, Joseph Ibn Hayyim debuxa tam�n os hebreos cuns esquem�ticos gorros
picudos que semellan boinas, por exemplo, os navegantes do episodio de Xon�s.
��������������� Polo
regular o gorro, casco ou sombreiro, rematado en punta, v�n na compa�a doutros
trazos: cara barbada, ollos salt�ns, nariz ganchuda, grandes orellas, xesto
hostil, que soamente se esbozan no Isa�as compostel�n, e chegan, s�culos
despois� � caricatura, como os xudeus que
martirizan a Xes�s nos retablos barrocos do s�culo XVIII (verbigracia, o da
capela de Valdemar en Covelo, Pontevedra). A Inquisici�n transformar� os gorros
picudos medievais nas corozas c�nicas que lles po��an �s reos sambenitados.
O TRAXE DA NOIVA
��������������� Hai
unha tradici�n xud�a que, desde o s�culo VIII, denomina Sefarad, nome b�blico,
� Pen�nsula Ib�rica, e sefard�s �s xudeus que habitan nese espacio que, despois
da Idade Media, ser� o solar dos reinos de Espa�a e Portugal. Aplicar�selles o
nome de sefard�s, sobre todo, �s descendentes dos xudeus peninsulares
desterrados en 1492 nos pa�ses de acollida, onde gardaron, ata hoxe en d�a,
como lingua materna, un idioma castel�n (que desprazou o catal�n e o galego,
menos en Amsterdam onde se impuxo o portugu�s) con resonancias medievais
ademais doutros elementos da cultura hispano-xud�a medieval como ritos e
vestiduras.
��������������� O
traxe de noiva sefard� que reproducimos v�n do Magreb, onde se refuxiaron
importantes comunidades de xudeus exiliados polos Reis Cat�licos, que seguiron
a facer as vodas como cando viv�an entre n�s, malia que son perceptibles
influencias �rabes posteriores.
��������������� Este
traxe v�n sendo utilizado na representaci�n da voda xud�a que o Centro de
Estudios Medievais organiza, desde 1993, na �Festa da Istoria� de Ribadavia.
CANDELABRO DE TUI
��������������� No
claustro da Catedral de Tui, constru�do nos s�culos XIII-XV,� p�dese admirar unha inscrici�n, a�nda clara,
dun candelabro xudeu de sete brazos fronte � entrada da sala capitular do
s�culo XII. De maneira que, durante s�culos, os c�engos tudenses pasaron diante
da menor� xud�a cada vez que se reun�an en cap�tulo. Ningu�n borrou este
grafitti, nin sequera nos tempos de Inquisici�n, por tolerancia ou simpat�a: a
principios do s�culo XVII, hab�a dous c�engos de estirpe xud�a da poderosa
familia Coronel, Tom� de Le�n Coronel e Francisco Coronel, por certo nomeados e
apoiados directamente pola Santa S�, e tidos por xudaizantes, o que provocou un
conflicto interno animado pola Inquisici�n que daquela empezaba a reprimir en
Galicia.
��������������� A
gravaci�n desta menor� non se pode confundir cunha marca de canteiro, como �s
veces a estrela de cinco puntas; polo seu tama�o e significaci�n non cadra
cunha funci�n t�cnico-constructiva, pois representa de xeito sen d�bida
consciente o s�mbolo m�is antigo do xuda�smo: o candelabro de sete brazos como
imaxe identificativa do pobo de Israel data da destrucci�n do Templo de
Xerusal�n e estaba xa entre os utensilios do tabern�culo do deserto, a�nda que
non tivera logo un papel concreto no ritual relixioso xudeu.
��������������� Podemos
comprobar diferentes inscrici�ns p�treas representando a menor� � longo dos
s�culos: 1) nun capitel do s�culo VII antes de Cristo, conservado no Museo de
Israel en Xerusal�n; 2) nunha p�a da �poca romana de Tarragona, conservada no
Museo Sefard� de Toledo; 3) no claustro g�tico da Catedral de Tui.
AUTO DE FE
��������������� O
30 de xu�o de 1680 ten lugar na Praza Maior de Madrid o Auto de Fe m�is
importante do s�culo XVII. Un portentoso ritual barroco no que participan de
miles de persoas, onde se len e aplican publicamente sentencias dictadas polos
diferentes tribunais territoriais do Santo Oficio. Francisco Rizi, pintor de
El-Rei, inmortalizou o acontecemento nunha detallada pintura de 2,7 por 4,3
metros en 1683 (Foto 1).�
��������������� Preside
Carlos II, �O Feitizado�, coa s�a familia e os ananos (Foto 2). O Inquisidor
Xeral � nese intre o vigu�s Diego Sarmiento de Valladares.� No medio do enorme teatro, montado adrede, o
estandarte da Inquisici�n coa cruz, a rama de oliveira e a espada (Foto 3), que
aparece tam�n nos escudos de familiares, comisarios e inquisidores.
��������������� S�ntanse
nas gradas da dereita, entre os Grandes de Espa�a, nobres de estirpe galega: os
condes de Altamira, Benavente, Lemos e Monterrei. Por riba deles temos os 137
reos deste magno proceso, 21 dos cales eran galegos de orixe ou veci�anza, a
maior�a de Ourense, capital e provincia (Celanova, Ver�n); tam�n hab�a de
Monforte, Pontevedra, Cangas, Neira e Chac�n; foron condenados con dureza como
xudaizantes.
��������������� Dos
19 reos relaxados neste Auto en persoa, � dicir, condenados a morreren
queimados, seis eran galegos, maiormente mulleres: Felipa L�pez e as s�as
fillas Mar�a e Violante; os mozos Baltasar L�pez, a s�a curm� Felipa, m�is Luis
Sarabia. A execuci�n levouse a cabo a mesma tarde do 30 de xu�o, no �braseiro�
instalado na Porta de Fuencarral, lonxe da Praza Maior onde continuou o acto
inquisitorial presidido polo Rei EnFeitizado.
��������������� Foron
ademais queimadas 22 estatuas representando aqueles procesados (Foto 4) que
lograran escapar da represi�n, ou que xa estaban mortos, entre os cales se
atopaban sete galegos, catro dos cales eran mulleres, case todos ourens�ns que
fuxiron a tempo dos funcionarios inquisitoriais. Podemos ver no cadro (Foto 5)
a torva representaci�n dun reo pertinaz coa coroza bicuda e os trazos t�picos
da caricatura antisemita, que chegou precisamente � s�a plenitude na Espa�a
barroca.
SAMBENITOS DE TUI
��������������� No
Museo Diocesano de Tui cons�rvanse uns sambenitos �nicos de 14 tudenses
procesados pola Inquisici�n nos 1616-1621 cos seus nomes, delictos e penas
(Foto).
��������������� Logo
do corrrespondente Auto de Fe, a Inquisici�n, para escarnio da fama dos
condenados e dos seus descendentes,�
colgaban nas catedrais ou igrexas, a sorte de grandes escapularios ou
sambenitos que levaron os reos durante o proceso, substitu�dos co paso do tempo� por tiras de tela que reproduc�an texto e
debuxos orixinais, como no caso de Tui.
��������������� Os
sambenitos reproduc�an a cruz de San Andr�s, que simbolizaba a confesi�n que
estaban obrigados a facer, emulando � dito santo, reco�ecendo que Xes�s Cristo
era fillo de Deus padre. Vexamos o caso do converso tudense (Foto) bautizado,
xustamente, co nome do santo da aspa. Dise no texto: �Andr�s Duarte Coronel,
vecino de Tuy, ausente, herege, judaizante, reconciliado, relajado en estatua,
a�o de 1619. As familias Coronel e Duarte, que pertencen desde finais do
s�culo XV � aristocracia xud�a de Portugal e Castela, ter�n unha grande
influencia no bispado de Tui, cando menos ata 1616. Andr�s fuxira coa s�a nai,
a muller e cinco fillos cativos, �a tierras libres de Francia ... donde
pudiesen vivir a su modo�. Deixaron alg�ns bens ra�ces de valor moi por debaixo
dos 6.000 ducados que, antes de fuxir, acordaran pagar a burlada Inquisici�n
polas s�as vidas, a cal se vingou difamando a s�a memoria.
��������������� Andr�s
Duarte Coronel foi condenado a morte en rebeld�a, a s�a estatua foi queimada en
auto de fe, o seu sambenito foi exposto anos e anos � escarnio p�blico da peor
maneira, pois aparece inmortalizado como xudaizante impenitente, cunha cabeza
terror�fica, coas chamas do inferno pintadas cara arriba, como o monstro
imaxinado polo peor antixuda�smo, todo por non lles pagar os 6.000 ducados �s
inquisidores de Galicia.
FESTA DA HISTORIA������
��������������� Nas
grandes festas relixiosas de Ribadavia dos s�culos XVII-XIX era habitual, como noutros
lugares, inclu�r actividades� profanas
como danzas e pantomimas organizadas polo Concello. O converso Felipe �lvarez,
rabino clandestino, participa precisamente no nome da corporaci�n municipal na
organizaci�n das festas do Corpus en 1603.
��������������� Contra
o 8 de setembro te�en lugar as festas maiores da Virxe do Portal. Constan estes
festexos na documentaci�n municipal, entre os anos 1693 e 1865. Duraban de 4 a
8 d�as e acud�a � capital do Ribeiro xente de todo o reino de Galicia. Os
concelleiros de a cabalo convidaban a todos a iren � Praza Maior para ver unha
comedia que denominaban historia, ou �istoria�, por unha confusi�n ortogr�fica
(da mesma maneira que nos escritos da �poca lemos bancos e �vancos�), a�nda que
na fala asem�llase � palabra �estoria� do galego medieval. O Concello pagaba �
autor e director da obra, as� como �s actores, reserv�ndose o dereito a elixir
as pezas que hab�an representar, o que demostra a importancia pol�tica e
relixiosa dos contidos das �estorias�.
��������������� Leop�ldo
Meru�ndano, alcalde de Ribadavia e historiador local, nacido en 1845, conta que
os veci�os de Ribadavia, en lugar das tradicionais loitas entre mouros e
cristi�ns, escenificaron nalgunha ocasi�n a batalla b�blica entre hebreos e
filisteos, todos eles vestidos como personaxes do Antigo Testamento: cando
Sa�l, o primeiro rei de Israel, cae morto, o director da pantomima dic�a,
parafraseando o canto f�nebre do rei David: �Chorade fillos de Xerusal�n, a
morte de voso rei Sa�l, maldito sexa o monte de Xelbo�, no que caeu o unxido do
Se�or�. David, a pesar de ser perseguido por Sa�l, chora a s�a morte (Samuel,
1:17): toda unha met�fora daqueles conversos perseguidos polo Santo Oficio. A
Inquisici�n foi definitivamente abolida en 1834, o que facilitou a recuperaci�n
da memoria xud�a e xudaizante de Ribadavia da man dos liberais e republicanos
decimon�nicos. Despois da revoluci�n de 1868 e subseguinte Restauraci�n,
deixaron de facerse este tipo de�
�istorias� hebreas, que seguramente Meru�ndano co�eceu... ata a primeira
�Festa da Istoria� de 1989. Dende aquela, cada s�bado anterior � Virxe do
Portal, a xente de Ribadavia v�stese de historia para representar a �istoria�
do seu pasado medieval, xudeu e anti-inquisitorial.
CASA G�TICA
��������������� Rara
� a comarca de Galicia onde a tradici�n popular non lle atribueu
imaxinariamente a alg�n antigo edificio, a condici�n de lugar onde a
Inquisici�n torturaba os seus presos. Ribadavia, terra de xudeus, non pod�a ser
menos. Ch�maselle �a casa da Inquisici�n� � casa g�tica da r�a San Marti�o por
mor, sen d�bida, do escudo inquisitorial da s�a portada.
��������������� O
Santo Oficio levaba os detidos de toda Galicia para interrogalos, torturalos e
xulgalos � seu c�rcere de Santiago de Compostela. Logo ti�a a Inquisici�n unha
importante rede de familiares e comisarios, con dereito a portaren armas, que
recoll�an denuncias, axexaban e fac�an de intermediarios, �s veces corruptos.
Cargos cobizados por pequenos nobres e eclesi�ticos que adoptaban como emblema
her�ldico o da Inquisici�n, que ti�a tres elementos: a cruz representando a
Cristo redentor e a s�a Igrexa, unha rama de oliveira � dereita, simbolizando a
gracia divina, e unha espada � esquerda que nos fala dos necesarios castigos e
penas contra herexes e descridos.
��������������� Na
comarca do Ribeiro cons�rvanse varias casas brasonadas coa labra inquisitorial,
que foron dalg�n familiar ou comisario do Santo Oficio, en Leiro, Moldes,
Eiras, Arnoia e Remui�os. Na vila de Ribadavia atopamos tam�n un emblema
inquisitorial no convento de San Domingos,�
e outro na fermosa casa de San Marti�o que, no s�culo XV, mandou facer o
se�or Pedro� V�zquez de Puga, � lado
doutros bras�ns que corresponden �s apelidos Puga, Bahamonde e Mosquera (Foto
1), familias todas elas moi vinculadas � Inquisici�n de Galicia no s�culo XVII.
Esta mesma serie de escudos rep�tense na igrexa da Oliveira e nunha casa xa
desaparecida de San Cristovo de Regodeig�n, �mbalas d�as relacionadas cos
descendentes do rexedor Pedro V�zquez.
��������������� Os
inquisidores locais introducen variantes significativas nos emblemas da
Inquisici�n que exhiben con orgullo. No escudo da casa g�tica superponse a
espada laica sobre a cruz, po�endo en evidencia a funci�n punitiva do Santo
Oficio (Foto 2), mentres que na l�pida funeraria de San Domingos o que destaca
� unha gran cruz dos frades predicadores na compa�a, � s�a dereita, dunha
espada na que o gravador, ou o tempo, eliminou a empu�adura que lle daba forma
de cruz (Foto 3).
�
LISTA DE
RIBADAVIA
Ribadavienses
condenados pola Inquisici�n
AUTO P�BLICO DE FE
11 de maio de 1608
Praza da Quintana
Santiago de Compostela
LEONOR G�MEZ, 68 anos, natural de Vila Flor,
muller do defunto avogado e mestre de xudaizantes, Marcos L�pez, �venceu o
tormento sen confesar cousa ningunha�; 4 anos de cadea.
ANTONIO BLAND�N, 27 anos, natural de Ourense,
estudiante en Salamanca, confesa 9 anos na Lei de Mois�s; 1 ano de cadea.
ANA MENA, 19 anos, natural de Ribadavia, muller de
Duarte Coronel, confesa 5 anos na Lei de Mois�s; 1 ano de cadea.
FERNANDO �LVAREZ, 44 anos, natural de Ribadavia, vive
da s�a facenda, confesa 10/12 anos na lei vella; 1 ano de cadea.
XO�N L�PEZ HURTADO, 40 anos, natural de Ribadavia,
rexedor do concello, escrib�n, confesa 7/8 anos na lei vella, recibe tormento;
2 anos de cadea tendo en consideraci�n -escriben os inquisidores- que ti�a
fillos pequenos, dous deles cegos e que � s�a muller Beatriz M�ndez, tam�n
presa, se lle daba h�bito e cadea perpetua.
DUARTE CORONEL, 30 anos, natural de
Salvaterra,� denunciado, entre outros,
pola s�a muller, confesa 3 anos na Lei de Mois�s e ser descendente de xudeus; 2
anos de cadea.
SUSANA V�ZQUEZ, 22 anos, natural de Ribadavia,
muller de X�come de Oliveira, confesa 6 anos apartada da lei de Xes�s Cristo; 2
anos de cadea.
XORXE �LVAREZ, 44 anos, natural de Tamaguelos
(Ver�n), confesa 20 anos na Lei de Mois�s e ser descendente de xudeus; 2 anos
de cadea.
PEDRO �LVAREZ, 26 anos, natural de Ribadavia,
alguacil de facenda, confesa 8 anos na Lei de Mois�s, por ensinanza do seu pai,
e ser descendente de xudeus; 2 anos de cadea.
ANTONIO V�ZQUEZ, 34 anos, natural de Ribadavia,
mercador de peixe, confesa 8 anos na Lei de Mois�s; cadea perpetua [As penas
endur�cense agora por orde da Suprema].
MANUEL G�MEZ, 42 anos, natural de Vila Flor,
mercador de panos, confesa 20 anos na Lei de Mois�s, e ser descendente de
xudeus; cadea perpetua.
FERNANDO �LVAREZ, 23 anos, natural de Ribadavia,
mercador de panos, confesa 9 anos na Lei de Mois�s; cadea perpetua.
XER�NIMO DE MORAIS, 60 anos, natural de Ribadavia,
rexedor do concello, confesa 11 anos na Lei de Mois�s, recebeu tormento e
�venceuno sen confesar cousa algunha�; cadea perpetua.
ANTONIO DE MORAIS, 36 anos, natural de Mirandela
(Portugal), mercador, confesa 10/11 anos na Lei de Mois�s; cadea perpetua.
FERNANDO G�MEZ, 52 anos, natural de Vila
Flor,� mercador, confesa 25/26/29 anos na
Lei de Mois�s e ser descendente da naci�n hebrea, �venceu o tormento, ... e non
engadiu cousa�; cadea perpetua.
X�COME DE OLIVEIRA, 24 anos, natural de
Ver�n,� mercador, confesa 1 ano e medio
na Lei de Mois�s, se lle anunciou o tormento e �testificou moitos c�mplices�;
cadea perpetua.
IN�S D�AZ, 40 anos, natural de Chantada, muller de
Diego D�az, confesa 8/9 anos na Lei de Mois�s; cadea perpetua.
XINEBRA V�ZQUEZ, 72 anos, natural de Ribadavia, muller
de Pedro Fern�ndez, �o vello�, confesa 5/6/8 anos na Lei de Mois�s, d�uselle
tormento, �estaba delicada, e non confesou outra cousa�; cadea perpetua.
PEDRO FERN�NDEZ, �o vello�, 71 anos, natural de
Portugal,� mercador, confesa 4/5 anos na
Lei de Mois�s, d�uselle tormento, confesa 14 anos na Lei de Mois�s; cadea
perpetua.
BEATRIZ M�NDEZ, 50 anos, natural de Portugal,
muller do rexedor Xo�n L�pez Hurtado, negouno todo, atacou a alg�ns
denunciantes; a Suprema ordena que se lle dea tormento, que �venceu sen
confesar�, a�nda que logo reco�ecu ter estado 9 anos na lei vella; cadea
perpetua.
FERNANDO M�NDEZ, 23 anos, natural de Ribadavia,
fillo de Felipe �lvarez, confesa 9 anos na Lei de Mois�s por ensinanza� do seu pai; m�is tarde proclama que a lei de
Mois�s era a lei verdadeira, asinando como �Fernando M�ndez se�or David�; logo
cambia outra vez diciendo que quer�a morrer na santa fe cat�lica, desculp�ndose
el mesmo por ser mozo de pouca idade; cadea perpetua.
SIM�N PEREIRA, 26 anos, natural de Pontevedra,
estudiante de medicina, fillo de Antonio Pereira, administrador da sal do reino
de Galicia, confesa que estivo 7 anos como xudeu p�blico en Pisa, onde se
circuncidou e adoptou o nome de Isaac, deu nomes doutros xudaizantes de
Galicia, Castela e Portugal; cadea perpetua [A poderosa familia de Sim�n
Pereira chega, en� 1609, a un acordo
econ�mico polo que Sim�n troca a cadea perpetua pola liberdade inmediata sen
ter sequera que levar sambenito]
ANTONIO MORAIS, �o paseador�, 43 anos, natural de
Ribadavia, vive da s�a facenda, estivo negativo, se lle deu tormento, confesou
14 anos na Lei de Mois�s;� cadea
perpetua.
PEDRO FERN�NDEZ, �o mozo�, 39 anos, natural de
Ribadavia, confesou 6 anos na Lei de Mois�s e ser descendente de xudeus; cadea
perpetua.
ANTONIO V�ZQUEZ, 26 anos, natural de Ribadavia,
m�dico, confesou ter estado dubidoso entre a Lei de Mois�s e a Lei de Xes�s
Cristo, e ser descendente de xudeus; anunci�uselle tormento e confesou 3 anos
na Lei de Mois�s; cadea perpetua.
GASPAR �LVAREZ, 20 anos, estudiante de dereito,
fillo de Felipe �lvarez, confesa 7 anos na Lei de Mois�s por ensinanza do seu
pai, e ser descendente de xudeus, finxe estar tolo, cambia varias veces a
declaraci�n; cadea perpetua.
FELIPE �LVAREZ, 60 anos, natural de Tamaguelos
(Ver�n), boticario, � o m�is nomeado polos restantes procesados; � principio
soamente� confesou descender da �naci�n
hebrea�, logo reco�eceu ter vivido 23 anos na Lei de Mois�s, na que educou os
seus catro� fillos,� tam�n presos (os inquisidores ensin�ronlle as
declaraci�ns delatando � pai); con todo a Suprema ordenou que se lle dese
tormento; condenado a morte (relaxado en persoa).
��������������� [Felipe �lvarez fac�a de rabino
dos xudeus de Ribadavia, que se reun�an na s�a casa; ti�a a plena confianza do
Concello, moi influ�do polos xudaizantes, e da Coroa, pois, ademais de
boticario, era arrendador do imposto sobre os comestibles (sisa). Dispo��a as�
dun grande capital, que estaba f�ra do alcance da Inquisici�n. Felipe logra
salvar a vida pagando 11.000 re�s� en
dous prazos, segundo un co�ecido pacto subscrito en 1612 co Santo Oficio, unha
vez que os seus perseguidores Ochoa e Cuesta foran botados de Galicia e
inhabilitados].
ANTONIO M�NDEZ, 21 anos, natural de Ribadavia,
fillo de Felipe �lvarez, estivo negativo; a Suprema ordenou que foxe condenado
a morte logo de� ser sometido a tormento;
relaxado en persoa [Supo�emos que o pacto econ�mico co seu pai inclu�u a s�a
vida].
AUTO PARTICULAR DE FE
22 de febreiro de 1609
Igrexa Catedral
Santiago de Compostela
MAR�A V�ZQUEZ, 60 anos, natural de Ribadavia,
vi�va de Lucas Rodr�guez, mercador, estivo negativa, d�uselle tormento,
acordouse �mandarla desnudar y ponerla en el potro, por ser tullida y vieja...
se le dieron dos vueltas, una en cada brazo, y no confes� cosa ninguna�; 1 ano
de cadea e pago de 50.000 mrs. para gastos do Santo Oficio.
ISABEL RODR�GUEZ, 15 anos, natural de Ribadavia,
filla de Fernando �lvarez, �o vello�, delatada, entre outros, pola s�a nai,
confesa que esta, Catalina de Le�n, e a s�a avoa, Isabel Rodr�guez, lle
mandaron facer certos ritos que cumpriu sen saber o que eran; presa nos
c�rceres secretos confesa ter vivido pouco m�is de 6 meses na Lei de Mois�s;
condenada a 6 meses de cadea no lugar que lles parecese �s inquisidores [V�xase
documento na vitrina].
FELIPA�
RODR�GUEZ, 17 anos, natural de Ribadavia, filla de Fernando �lvarez, �o
vello�, confesa o mesmo que a s�a irm�, �fue recluida en las secretas y no
confes� tan presto como su hermana�; 1 ano de cadea onde ordenaren os
inquisidores.
ISABEL DE MORAIS, 26 anos, natural de
Salvaterra,� vi�va de Antonio de Sousa,
escrib�n, filla de Xer�nimo Morais e Blanca Coronel, confesou que por ensinanza
da s�a nai estivo 8 anos vivindo na lei vella; 2 anos de cadea.
GRACIA DE SOUSA, 40 anos, natural de Pontevedra,
muller de Antonio V�zquez, mercador, delatada, entre outros, polo seu marido,
confesa 14 anos na Lei de Mois�s por ensinanza da s�a sogra; d�uselle tormento
e � �mandarla desnudar� confesou algunhas outras cousas �de poca sustancia�; 2
anos de cadea.
CATALINA DE LE�N, 32 anos, natural de
Ourense,� muller de Fernando� �lvarez �o vello�, xa xulgado e reconciliado
(confeso, �voltou� � seo da Igrexa), delatada, entre outros, polo seu marido e
as s�as fillas, acusada de ocultar bens e pretender fuxir de Ribadavia;
confesou 12 anos na Lei de Mois�s, t�rllela ensinado �s s�as fillas Isabel e
Felipa, e ser descendentes de xudeus; cadea perpetua.
�LVARO V�ZQUEZ, 69 anos, xastre, natural de
Valen�a do Mi�o, veci�o de Ourense (�nico procesado que non �
ribadaviense),� acusado de ocultar bens e
facilitar a fuxida de xudaizantes de Ribadavia, confesa ser descendentes de
xudeus e familiar de procesados e fuxidos ribadavienses, as� como� ter vivido 5 d�as na Lei de Mois�s; o seu
letrado oponse � tormento por ser �hombre enfermo, quebrado y de mucha edad�;
pola contra os m�dicos da Inquisici�n din que ben se lle pode dar tormento;
unha vez no poldro confesa 10 anos na Lei de Mois�s, delata � s�a muller e a
outros �c�mplices�; cadea perpetua e 200 azoutas na r�a p�blica �por revocante
y variar en sus confesiones�.
NOVAS ACUSACI�NS CONTRA VECI�OS DE RIBADAVIA,
ALG�NS DELES RECONCILIADOS EN ANTERIORES AUTOS DE FE
ANTONIO PEREIRA, xenro de Pedro Fern�ndez,
reconciliado, acusado de ocultar bens dos procesados, de facilitar a fuxida de
Diego Fern�ndez, de Enrique Coronel e do m�dico Pina, e de participar nas
reuni�ns secretas da casa de Felipe �lvarez. Suspenso.
ANTONIO DE MORAIS, ferreiro, reconciliado, acusado
de seguir comendo carne purgada e de botar os restos con sangue (prohibidos
polo xuda�smo) na ola dos criados. Suspenso.
ALONSO RODR�GUEZ DE MORAIS, defunto, pai de
Xer�nimo (reconciliado), Antonio (reconciliado) e Enrique de Morais, acusado de
chamarlle �puta� a unha criada que nomeou a Xes�s na s�a presencia; foron
buscar a criada pero �no la hab�an hallado�; ac�rdase que se mire se hai m�is
testificaci�ns para proceder contra a s�a memoria e fama.
FRANCISCO DE CHAVES, 53 anos, natural de Ourense,
boticario, acusado por tres reconciliados, e polo mals�n Bautista de Mena, de
vivir na Lei de Mois�s, estivo negativo, devolv�ronselle os bens e foi absolto.
AUTO PARTICULAR DE FE
8 de setembro de 1610
Igrexa Catedral
Santiago de Compostela
Este Auto que termina co proceso de Ribadavia ti�a
como fin manchar a memoria e a fama de catro importantes xudaizantes xa mortos:
BLANCA V�ZQUEZ, defunta, natural de Vila Flor,
muller de Fern�n Xer�nimo, acusada por 7 c�mplices reconciliados de ensinar a
Lei de Mois�s, os seus ritos e cerimonias, relaxada (queimada) en estatua.
ANA M�NDEZ, defunta, muller de Gonzalo V�zquez,
tam�n defunto, acusada por 7 c�mplices xudaizantes de ensinar os ritos e
cerimonias da Lei de Mois�s, e de ser responsable de que botasen de Espa�a a un
xudaizante [Xer�nimo Bautista de Mena], co fin de evitar que os descubrisen...;
relaxada en estatua.
MARCOS L�PEZ, defunto, avogado, acusado por 13
c�mplices xudaizantes de ensinar por unha Biblia hebrea que ti�a os ritos e
cerimonias da Lei de Mois�s, e de dar cartos para botar de Espa�a a un
xudaizante que pod�a descubrilo; relaxado en estatua.
XER�NIMO BAUTISTA DE MENA, defunto [apareceu morto
durante o proceso], mozo solteiro,�
descendente de xudeus, descubriu espontaneamente a �complicidade� dos
xudeus da vila de Ribadavia, confesara que lle deron cartos para sa�r de Espa�a
a aprender a Lei de Mois�s nas sinagogas de Venecia, Pisa e Sal�nica; acusado
por 16 c�mplices xudaizantes de ensinar os ritos e cerimonias da Lei de Mois�s
con escrituras sagradas; relaxado en estatua.
RITOS E CERIMONIAS
���������������
��������������� A
partir da expulsi�n de 1492 os xudeus que ficaron en Ribadavia tiveron,
naturalmente, dificultades para levar a cabo os ritos e cerimonias da s�a
relixi�n, que 100 anos despois se transformaron en actividades perigosas.
��������������� Os
contactos coas sinagogas europeas, a inmigraci�n portuguesa, a posesi�n dalg�ns
libros sagrados, favoreceron o co�ecemento na clandestinidade dos preceptos
xudeus, que os xudaizantes procuraban ensinarlles �s mozos e mozas, a�nda que
eran conscientes de que non pod�an cumprir as regras de conducta xud�a como
antigamente: os m�is novos desexaban precisamente fuxir � estranxeiro para
facelo libremente.
��������������� Non
sempre pod�an os xudaizantes descansar os s�bados, facer os xax�ns ou comer de
acordo coa lei de Mois�s. Cando o fac�an, sobre todo no tempo da Inquisici�n,
arriscaban os seus bens, a liberdade e integridade f�sica deles e das s�as
familias. Deste xeito actividades normais, coti�s en calquera relixi�n,
convert�anse en actos heroicos, en aut�nticos actos de fe. Os rituais dos
xudeus eran proba de s�a fidelidade � Deus de Mois�s pero� tam�n o instrumento da Inquisici�n para a s�a
inculpaci�n e condena. Gracias este paradoxo, as actas do proceso de Ribadavia
perm�tenos saber c�mo viv�an os conversos de Ribadavia o xuda�smo, a relixi�ns
dos seus maiores, na clandestinidade no s�culo XVII.
��������������� Sabat. O s�bado para os xudeus v�n sendo
como o domingo para os cristi�ns: d�a santo de descanso e oraci�n. Os venres �
noite os xudaizantes de Ribadavia prend�an velas e cand�s e� cambiaban as s�bas. � d�a seguinte non
traballaban, vest�an roupa de festa e reuni�nse m�is ou menos secretamente para
oraren na casa do rabino Felipe. Insisten unha e outra vez os inculpados en que
po��an camisas, colos e cofias limpos, os seus mellores vestidos, o que non
pasaba despercibido para os seus veci�os cristi�ns, habituados� � tolerancia desde moi antiguo, que fac�an o
mesmo � d�a seguinte, mentres os xudaizantes voltaban � traballo.
��������������� Yom Kippur. � a celebraci�n m�is solemne
do calendario xudeu e ten como finalidade pedir perd�n polos pecados. Consist�a
en Ribadavia nun d�a de xex�n sen traballar, cham�banlle o �ayuno grande�,
tam�n �ayuno de setiembre� ou �ayuno das vendimas�. A tradici�n dicta que este
Dia do Perd�n ti�a que vir precedido por 10 d�as de penitencia, a partir do Ano
Novo: �mbolos dous d�as cadraban en setembro ou octubro. Os xudeus de Ribadavia
reduc�an esta festa relixiosa a un d�a de xex�n no tempo da vendimias, a 10
d�as da l�a de setembro, repet�an. Pola s�a importancia serv�a para iniciar �s
m�is novos � xuda�smo, alg�ns deles mesmo cumpriron con este precepto na cadea
da Inquisi�n en Compostela. Existe, desde logo, unha relaci�n entre a festa
grande xud�a de setembro,� a celebraci�n
da Virxe do Portal, e a �Festa da Istoria�: festexos que se van superpo�endo no
tempo e que te�en como denominador com�n a coincidencia coa recollida das uvas
no Ribeiro.
��������������� Pascua. A festa da pascua xud�a (p�sah) ten lugar en marzo ou abril:
durante 8 d�as se rememora a liberaci�n do pobo de Israel da escravitude en
Exipto. Os xudeuconversos de Ribadavia cel�branna, a partir do d�a 14 da l�a de
marzo, abst�ndonse oito d�as de calqueira obra servil, comendo pan sen levadura
e a�o pascual.
��������������� Oraci�ns.� Recitaban na casa, ou nas reuni�ns
comunitarias, oraci�ns xud�as como Adonay,
Amida ou Sem�. A Sem� era a m�is
importante, estaba formada por pasaxes b�blicas que proclamaban que Deus era
�nico. Os xudeus non cr�an na Sant�sima Trindade, nin que Cristo fose fillo de
Deus; por iso cando recitaban na igrexa da Magdalena os Salmos de David omit�an
o �Gloria Patri�, segundo lles confesaban �s inquisidores. A�nda que rezaban
sen maior problema o Pater Noster, non as�, naturalmente, o Credo e a Ave
Mar�a. Viv�an entre as d�as relixi�ns, a�nda que para eles s� unha era a
verdadeira.
��������������� Comidas prohibidas. A Tor� prohibe uns
alimentos e manda preparar outros de determinado xeito. Os xudaizantes de
Ribadavia tentaban cumprir con estes preceptos de orixe b�blica, a pesar de non
dispor de establecementos especializados en comida kasher. Non com�an lebre, coello, porco, congro, lamprea e peixes
sen escamas. Nin tampouco sebo, touci�os ou cousas con sangue, por iso ti�an
que purgar e esfolar a carne, quit�ndolle a �landrecilla�, nas s�as casas,
segundo reco�ec�an os seus torturadores.
��������������� Enterramentos. Non sabemos moito sobre o
ritual dos enterros dos xudeus de Ribadavia; con seguridade gardaban como en
case todo unha aparencia cristi�, sacado o caso dunha conversa ribadaviense que
pediu abertamente ser amortallada � maneira xud�a. Co�ecemos mellor o d� que
segu�a � morte dun ser querido, especialmente se SE trata da nai, elemento
clave da transmisi�n familiar da fe xud�a: os fillos estaban ata 19 d�as sen
comer carne. Xer�nimo Bautista de Mena, nun intre de delirio mesi�nico, tentou
resucitar a s�a nai morta, para despois traicionala. Hai datos tam�n dalg�ns
ritos estra�os como cortar as unllas dos p�s da difunta ou po�er na boca dun
neno morto un grande �alxofre� (perla).
SINAGOGA E XUDER�A
��������������� A
vida dos xudeus na Idade Media xiraba � redor da sinagoga e da xuder�a. A
escasa documentaci�n medieval conservada, no caso de Ribadavia, non achega
datos sobre a situaci�n destes �lugares de memoria�; pola contra dispo�emos de
boas fontes posteriores � expulsi�n que fan posible a s�a localizaci�n cun
m�nimo de rigor hist�rico.
��������������� Desde
1522 (30 anos despois da conversi�n forzosa polos Reis Cat�licos) ata 1747,
podemos seguir a pista,� no arquivo de
San Domingos, dunha co�ecida casa que �fue tora de los jod�os en el tiempo que
sol�an bebir en la dicha villa� na r�a que baixa da Praza Maior � igrexa da
Magdalena.
��������������� A�nda
que a orde dos dominicos xogou un importante papel na Inquisici�n, a realidade
� que nos papeis do seu convento de Ribadavia se trata con respecto os xudeus
�que sol�an bivir en la dicha villa�, e se achegan os �nicos datos co�ecidos
sobre o lugar onde habitaban: a r�a da praza vella, que baixaba da (actual)
praza maior � Magdalena, bautizada, despois de 1492, igual que otras vilas de
Castela e Arag�n, como a r�a da Cruz, s�mbolo da inquisici�n contra os herexes.
As� e todo, � de admirar que os dominicos, recollendo sen d�bida a voz popular,
lle chamen no seus escritos, a pesar do traum�tico proceso do s�culo XVII,
�calle de la judiar�a� a r�a onde viv�an maiormente os xudeus de Ribadavia. O
feito de que o nome estea en portugu�s pode gardar relaci�n, probablemente, coa
presencia de portugueses entre os xudaizantes de Ribadavia, como noutros
lugares de Galicia.
��������������� Entre
1492 e 1606, entre a fin da liberdade relixiosa e o comezo da represi�n
inquisitorial, os xudeus de Ribadavia reun�anse alg�ns s�bados, e outros d�as
festivos da s�a relixi�n, nas� casas
particulares dos seus dirixentes, que fac�an as� de sinagogas clandestinas;
sabemos ben que se axuntaban na casa de Felipe �lvarez, boticario, arrendador
do imposto da sisa e home de confianza do concello. �Pode ser a mesma casa� que o rabino Felipe vende en 1601, cando a
Inquisici�n empeza a moverse por Ribadavia, na praza da Magdalena?� Seguimos investigando.
VITRINA
AUTONOMIA
Ourense, 16 de agosto de 1434
O prateiro Salom�n comparece perante o xu�z
protestando porque se acordara o reparto dos tributos na cidade sen estar
presente un representante da alxam�a (sorte de concello xudeu) como �era uso et
costume�.
As comunidades xud�as medievais gozaban de
autonom�a en temas de relixi�n e ensino, xustiza e facenda, cumprindo as s�as
obrigas co concello cristi�n a trav�s das s�as propias autoridades.
INFAMIA
Ourense, 3 de abril de 1441
O procurador do concello empraza o xu�z municipal
para que mantivese preso, ata que fose xulgado, � xudeu Mos� Marcos, prateiro,
que dixera herex�a e infamia contra Deus e Santa Mar�a, dicindo que Mar�a
parira tres veces...
A tolerancia en Galicia entre cristi�ns e xudeus
encerra certo nivel de antisemitismo e de anticristianismo. Os xudeus non
aceptaban a virxindade de Mar�a nin a divindade do seu fillo, afirmaci�ns
blasfemas para os cristi�ns, a�nda que non adoitaban ser perseguidas legalmente
durante a Idade Media.
��������������� No
caso que nos ocupa mediaban cuesti�ns econ�micas:� catro meses despois un grupo de notables
locais, xudeus e cristi�ns, p�galle � dito procurador, a xeito de rescate, 600
marabed�s �por Mos� Marcos�.
INQUISIDORES
Auto de Fe
Catedral de Santiago
22 de febreiro de 1609
Isabel Rodr�gues ti�a 15 anos cando a prenderon
por practicar o xuda�smo, xunto coa s�a nai, de 32 anos, e a s�a irm�, de 17
anos. O seu pai xa fora sentenciado en 1608. Isabel presentouse voluntariamente
e confesou ter vivido seis meses na Lei de Mois�s por ensinanza da s�a nai e da
s�a av�a.� Foi condenada a �seis meses de
carceler�a en la parte que pareciese a los inquisidores�, comparecendo no Auto
de Fe de 1609.
�Tentaban os inquisidores preservala de posibles
abusos na c�rcere de Compostela? �Estaba realmente m�is segura nas mans dos
inquisidores? Por desgracia non podemos responder afirmativamente. �mbolos dous
Presidentes do Santo Oficio da Inquisici�n en Santiago ser�n expulsados de
Galicia, un ano despois, por andar con mulleres casadas e prostitutas, entre
outras corrupci�ns. Joan Mu�oz de la Cuesta ser� as� mesmo acusado de
corrupci�n de menores por seducir a d�as nenas da idade de Isabel, unha laica e
outra monxa profesa. Manuel Murgu�a xa denunciou, en 1888, este escuro aspecto
da persecuci�n inquisitorial en Galicia, que engrandece a honorabilidade das
v�ctimas.
* Textos orixinais redactados polo autor en
2002 para a exposici�n permanente do Centro de Informaci�n� Xud�a, sito na Casa dos Condes en Ribadavia,
Galicia.