Publicado en

Xudeus e xudaizantes na historia de Galicia, s�culos X-XXI*

Carlos Barros

Universidade de Santiago de Compostela

PARTE CRONOL�XICA

Introducci�n

A ocupaci�n �rabe do s�culo VIII durou 25 anos en Galicia. Houbo logo inmigraci�n desde Al-Andalus � reino de Galicia, durante os s�culos da Reconquista, pero esta influencia musulmana non se pode comparar coa presencia ininterrompida dunha minor�a de xudeus � longo de oitocentos anos, cando menos entre os s�culos X e XVIII, p�blicos durante a Idade Media, m�is ou menos clandestinos durante a Idade Moderna. Xudeus polo regular nados en Galicia, pero tam�n galegos de adopci�n na procura de refuxio, fuxindo das persecuci�ns �rabes (s�culos XII-XIII) ou dos inquisidores portugueses (desde finais s�culo XVI).

O obxectivo principal desta exposici�n permanente � recuperarmos a historia dos xudeus de Galicia como memoria viva, para saber m�is de n�s mesmos, para saber m�is dunha multisecular experiencia de convivencia frustrada polo Estado moderno e a Inquisici�n. A tolerancia entre xudeus e cristi�ns na Galicia medieval como factor distintivo da historia do pobo galego, ten un valor� igualitario, democr�tico e multicultural, que c�mpre relembrar no presente e reivindicar no futuro.

Os primeiros xudeus

Temos evidencias de xudeus no reino medieval de Galicia desde os primeiros momentos da repoboaci�n� cristi� na Alta Idade Media, primeiro no campo e logo nos pequenos burgos que se formaron contra o ano 1000, desde o norte (necr�pole xud�a da Coru�a) ata o sur ourens�n e portugu�s, a parte do amplo reino de� Galicia, e a�nda do reino de Le�n, con maior presencia xud�a nos s�culos X-XI, a causa da pol�tica repoboadora da nobreza laica e eclesi�stica galega, co apoio da monarqu�a, que non fac�a distingos entre relixi�ns e etnias.

As terras de� Celanova, entre os r�os Mi�o e Limia, e m�is al� incluso, porque as propiedades do mosteiro chegaban ata Coimbra, son o mellor paradigma peninsular de convivencia rural das �tres culturas�, cristi�ns, mouros e xudeus, na Alta Idade Media, o que se reflicta na onom�stica, pois abundan os Abrah�m, Daniel, Isa�as, Mois�s, Sa�l, David, Salom�n..., as� como nomes �rabes: Habze, Abdella, Cidi ou Muzalha. Foron musulm�ns, convertidos ou sen converter, os que constru�ron o �nico� resto que queda do mosteiro do s�culo X: a capela de San Miguel de Celanova, mostra sobranceira da arte isl�mica en Galicia.

C�mpre aclarar, con todo, que os xudeus e mud�xares da Galicia sure�a traballaban ent�n na s�a maior�a en actividades agr�colas, como servos ou como homes libres, que inclu�an o cultivo do vi�o. Os monxes de Celanova herdan moi cedo, no ano 950, da familia aristocr�tica do seu fundador San Rosendo, fincas traballadas por xudeus viticultores, perto de Coimbra. Este labor vitivin�cola ocupar� a parte principal das terras celanovenses, que chegaban ata as portas de Ribadavia e Ourense, nas ribeiras do Avia e do Mi�o; xa que logo � moi probable que tam�n no Ribeiro os xudeus e os mouros agricultores traballasen o vi�o.

Os xudeus da Galicia altomedieval ded�canse tam�n � comercio de teas de seda, que chegaban a Galicia a trav�s da ruta xacobea, protexidos pola aristocracia local vencellada �s reis leoneses. Temos o exemplo nos mercadores xudeus, asociados � nobre galego-portugu�s Mendo Gonz�lez, asaltados en terras de Celanova, no ano de 1044, por un cabaleiro malfeitor, o que provocou unha loita de bandos nobiliarios resolta, en 1047, a prol dos xudeus e do seu nobre defensor.

Pacto de convivencia

Nos s�culos XII e XIII cr�anse a meirande parte das cidades� medievais galegas. Os vasalos de Celanova foxen daquela cara a Allariz, Ribadavia e Ourense: de seguro que os xudeus mercadores o fixeron anteriormente. Constit�ense nas novas urbes comunidades xud�as que empezan a ter problemas coa maior�a cristi� a finais do s�culo XIII. A mod�lica resoluci�n, a trav�s do di�logo, do conflicto inter�tnico en Allariz ilustra o porqu� na Galicia medieval o antisemitismo popular e o anticristianismo xudeu non terminaron en masacres, como noutros lugares � longo da Idade Media.

O 20 de maio de 1289 o Concello de Allariz, estando presentes o representante do Rei e os p�rrocos da vila, chegan a un acordo co Xudeu Maior, Isaac Ismael, para regular a convivencia, rota polos agravios dos xudeus que se r�an de Xes�s e da Virxe Mar�a nas procesi�ns cristi�s, e dos propios cristi�ns que prend�an e molestaban os xudeus nas s�as �rogas e festas�. Pactan respectarse mutuamente as festas relixiosas de cada comunidade, as� como vivir en harmon�a cada unha delas na s�a parte da vila, confirmando a autonom�a xudicial da alxam�a, e compartindo as portas da cidade amurallada para o paso de mercador�as e alimentos cara � xuder�a que estaba naquel momento f�ra dos muros, non lonxe das monxas� de Santa Clara, �s cales� os xudeus ceden, segundo este convenio, terra para facer o seu camposanto. Favor que o p�rroco de San Estevo �devolveu� en 1487 facilitando terreo para que a alxam�a puidese ampliar o cemiterio xudeu. En 1488, a catro anos vista da expulsi�n,� Allariz � a�nda terra de tolerancia para os xudeus, porque o ourens�n Mos� P�res, cobrador dos� impostos reais, traslada al� o seu domicilio para evitar o apartamento obrigado na R�a Nova que, desde 1480, os concellos galegos obedec�an pero non cumpr�an...

Os xudeus de Ribadavia

A perda da documentaci�n municipal de Ribadavia fai que non te�amos noticias certas da s�a xuder�a ata 1386. Damos por feito que a comunidade xud�a ribadaviense se formou nos s�culos XII e XIII como nas restantes urbes medievais galegas e peninsulares, beneficiada pola instalaci�n de xudeus, desde o s�culo X, nas veci�as terras de Celanova, e pola existencia dun potente grupo de mercadores en Ribadavia, desde a concesi�n do foro por parte de Fernando II en 1164, onde se promove xustamente a exportaci�n de vi�os e a importaci�n de teas, actividades comerciais vinculadas cos xudeus, na diocese de Ourense, desde o s�culo XI, � redor sobre todo da ruta Ribadavia-Ourense-Santiago que enlazaba co Cami�o franc�s onde os xudeus monopolizaban o tr�fico de mercancias.

�Que aconteceu en 1386? O duque de Lancaster, casado coa filla maior do defunto rei Pedro I, aspirando � trono de Castela, invade Galicia sen atopar case resistencia, salvo en Ribadavia, que foi asediada por un ex�rcito de m�is de 2.000 lanceiros e arqueiros ingleses, que lograron tomar a vila utilizando unha espectacular torre con rodas. Os ingleses entraron a saco, e, segundo a cr�nica contempor�nea de Froissart, ce jour occis ungs et autres, parmy les Juifs dont il y avoit ass�s, plus de quinze cens. Ainsi fut la ville de Ribadave gaign�e � force, et eurent ceulx qui y entr�rent, grant butin d'or de d'argent �s maisons des Juifs par esp�cial. � dicir, as testemu�as de Froissart salientan a riqueza en ouro e prata dos xudeus de Ribadavia, que foron roubados e asasinados, xunto cos demais veci�os,� polas tropas do Duque de Lancaster.

Esaxera Froissart, con toda evidencia, cando nos fala de �quinze cens� (quince centos, 1.500) xudeus ribadavienses en 1386. Este tipo de cifras medievais nas cr�nicas sobre batallas� son, polo xeral,� pouco fiables. O cronista franc�s equiv�case en varios sitios no tocante a lugares e datas, a�nda que ofrece un bo relato dos feitos gracias �s s�as fontes orais e directas. Sabendo que, no s�culo XV e inicios do s�culo XVI, hab�a aproximadamente en Ribadavia uns 500 veci�os, poucos m�is pod�an existir a finais do s�culo XIV. Por outra banda, os xudeus raramente superan o 10-15 % dos veci�os nas cidades medievais da Coroa de Castela, porcentaxe m�xima coa que podemos xogar en Galicia, onde as xuder�as son cativas, de acordo coa informaci�n das listas de impostos que os xudeus lle pagaban a El-Rei. Na Ribadavia de 1386 pod�a haber, logo, non moito m�is de 50 xudeus, unha duc�a de familias na s�a maior parte vivindo nas casas da r�a de xuder�a, logo Merelles Caula, que, sen lugar a d�bida, ti�an unha influencia econ�mica na vila do Ribeiro moi superior � seu n�mero, como se decataron os asaltantes ingleses.

Fraternidade xudeu-cristi�

A diferencia doutros lugares das Coroas de Castela e Arag�n, no reino de Galicia non houbo durante a Idade Media mot�ns populares antisemitas. O m�is parecido foi o asalto da sinagoga de Ourense, en 1442, que resultou �destroyda�, polo bando nobiliario dos Cad�rnigas, que levaron consigo �as arbores� (rolos da Tor�) e a�nda lles roubaron despois 50 marabed�s vellos... Tanto o Concello como a Igrexa de Ourense condenaron o atentado � �casa de ora�on� dos xudeus. O m�is duro foi o representante do bispo que excomungou a Pedro D�az de Cad�rniga e os seus homes, � dicir, tratou o delicto antixudeu como se fose un sacrilexio cometido en igrexa cristi�.

� propio da Galicia pre-irmandi�a este sentimento de agravio de todas as v�ctimas contra los cabaleiros malfeitores e as s�as fortalezas, v�ctimas expiatorias dunhas tensi�ns sociais que noutros lugares descargan contra os xudeus.

A amizade entre cristi�ns e xudeus am�sase outravolta, en 1457, nunha voda de fidalgos ourens�ns onde se acordou, estando xudeus e rexedores presentes, reconciliaren a d�as donas xud�as que se pelexaran, que son liberadas polo Concello da s�a cadea co fin de que puidesen comparecer perante os xu�ces da alxam�a. Dende as Partidas de Afonso X estaba �prohibido� que xudeus e cristi�ns fixesen banquetes xuntos, pero o Reino de Galicia �a a contracorrente, e o 25 de abril de 1467, iniciada a grande revolta contra os nobres malfeitores, un c�engo da catedral de Ourense relata c�mo �os da Santa Yrmandade avian lan�ado un pregon que leigos e clerigos, xudeus e mouros, fosen derribar o castelo Ramiro�.

A tradicional e secular tolerancia entre xudeus e cristi�ns da Galicia medieval, desde o s�culo X, conv�rtese pois, na fin da Idade Media, en amizade xudeu-cristi�, defensiva en canto v�ctimas de agravios (asalto de Ribadavia, 1386), ofensiva na hora da revolta social,� cando os cabaleiros pasan de protectores (Mendo Gonz�lez, 1044) a agresores provocando � cabo a revolta da Santa Irmandade 1467-1469, no momento hist�rico de maior desfasamento entre a situaci�n dos xudeus en Galicia e no resto da Coroa de Castela: neses anos te�en lugar matanzas de xudeus e conversos en Toledo (1467), Sep�lveda (1468) e Tolosa (1469); entrementres en Galicia a Santa Irmandade xunta campesi�os e c�engos, xudeus e mouros, para derruberen fortalezas.

Apartamento e expulsi�n

A inexistencia en Galicia dun antisemitismo popular e violento e dunha igrexa que o predique, dificulta a aplicaci�n das leis discriminatorias da Coroa unificada de Castela e Arag�n que preceden � desterro de 1492. En 1480 as Cortes de Toledo acordan apartar os xudeus en barrios separados. En 1481 o Tribunal da Inquisici�n, creada en 1478, ordena queimar a 2.000 xudeus en Sevilla. Asemade, en Galicia, os concellos segu�an coa s�a pol�tica de tolerancia, �s veces filoxud�a. En 1483, o Concello de Ourense convoca unha xuntanza na sinagoga, actuando como testemu�as e posibles instigadores dous c�engos, e empraza �s xudeus a gardaren a lei de Toledo, debendo afastarse por tanto nunha parte da cidade que non definen... Un novo Concello, en 1487, cr�tica os anteriores por non ter levado a cabo a lei de Toledo, obrigando en nome dos Reis Cat�licos �s recadadores das rendas reais, Mos� P�res e Yud� P�res, a viviren na R�a Nova, os cales para eludiren a orde cambian o seu domicilio a outros concellos, acusando �s alcaldes� �por nos ser odiosos como lo sois�, ou sexa, traidores � tradicional amizade xudeu-cristi�.

�Que reacci�n houbo na Galicia das �d�as culturas�� � decreto de expulsi�n do 31 de marzo de 1492? Temos para n�s que a maior�a converteuse, seguindo moitos deles practicando o xuda�smo coa conivencia dos seus veci�os cristi�ns, sen que ningu�n os amolase durante case un s�culo.

Outros colleron o cami�o do exilio como o prateiro coru��s Isaac que, en 1493, coa complicidade de armadores e oficiais reais, foxe por mar� levando consigo 2,5 mill�ns de marabed�s en moedas de ouro e prata, alfaias �e outras cousas de valor�, entre as que ben pod�a estar a �Biblia Kennicott�, elaborada na Coru�a en 1476 por un xudeu rico chamado as� mesmo Isaac quen marchou con ela � exilio: as� foi como perdemos os galegos unha das nosas xoias medievais.

Tempos de Inquisici�n

A Inquisici�n moderna choca, xa que logo, con m�is de cinco s�culos de convivencia pac�fica medieval entre galegos de diferente etnia e relixi�n. Cando se quer impo�er, no s�culo XVI, at�panse os primeiros inquisidores cunha difusa resistencia popular e m�ltiples conflictos xurisdiccionais cos concellos, coa Igrexa e cos oficiais reais. Ata 1574 non empezar� a funcionar realmente o Tribunal de Santiago, cen anos m�is tarde que en Castela e tres s�culos despois que Arag�n. As� e todo, os xudaizantes galegos non ser�n molestados ata principios do s�culo XVII. Contribueu a iso a inmigraci�n portuguesa (por veces descendente de galegos) que se instala no suroeste de Galicia cando se agrava a persecuci�n en Portugal, anexionada por Felipe II en 1581.� No s�culo XVII prod�cese deste xeito unha �rexudeizaci�n� de Galicia que aviva comunidades xudeuconversas que, como no caso de Ribadavia, ti�an xa m�is de cen anos de historia.

O punto de inflexi�n da ofensiva inquisitorial contra os xudeus clandestinos en Galicia foi o proceso de Ribadavia entre 1606 e 1610. Por primeira vez en 50 anos o Tribunal de Santiago ofrece un balance econ�mico positivo.� O grupo maioritario entre os procesados pola Inquisici�n en toda Galicia esta formado por xudaizantes, a maioria deles comerciantes e, por tanto, obxecto predilecto da confiscaci�n de bens que practicaba a Inquisici�n para� o seu financiamento.

O proceso de Ribadavia

Entre 1492 e 1595 os xudeus de Ribadavia viven relativamente tranquilos, simulando ser cristi�ns e practicando clandestinamente a s�a relixi�n. Ti�an especial coidado en iniciar os mozos na adolescencia. Este relevo xeracional, que abrangueu catro xeraci�ns, foi vital para garantir a continuidade hist�rica do xuda�smo ribadaviense. De feito, a maior�a dos detidos, e condenados,� entre 1606 e 1610, ser�n mozos e mozas vinteaneiros. O papel principal na transmisi�n da tradici�n xog�bano as mulleres, as nais e as avoas, as� como matriarcas xud�as como Branca V�zquez e Ana M�ndez, xa defuntas cando veu a represi�n, que tam�n ensinaban os ritos e cerimonias da Lei de Mois�s na comunidade xudaizante de Ribadavia. ��

A finais do s�culo XVI suc�dense as visitas da Inquisici�n a Ribadavia. En 1595 procesan o avogado Xer�nimo Rodr�guez: un aviso. O 7 de marzo de 1606 o Tribunal de Santiago recibe do Consello da Xeral e Suprema Inquisici�n unha carta ordenando� pasar � acci�n: �Prendan a once deles�. Ser�n moitos m�is porque un mozo circundado, Xer�nimo Bautista de Mena, que a comunidade enviara �s sinagogas de Venecia, Pisa e Sal�nica, para formarse e ensinar logo a lei vella en Ribadavia, os denuncia por arrepentimento, inimizades e/ou simple desequilibrio mental: confesoulles �s inquisidores que cando, hab�a dous anos, morrera s�a nai, tentara resucitala como fixera o profeta Eliseo co fillo da vi�va.

O fen�meno do mals�n (delator) � habitual na historia do xuda�smo, m�is a�nda cando a persecuci�n os obrigaba a formaren sociedades secretas. O mals�n de Ribadavia denunciou de entrada a 200 xudaizantes, a metade da vila (450/500 veci�os en 1517-23; 460 veci�os en 1645), empezando pola defunta de s�a nai e polos seus irm�ns de 13 e 15 anos. Xer�nimo apareceu morto (en estra�as circunstancias, dise nestes casos) no tempo do proceso, e o Tribunal, que como Roma vese que non paga traidores, sent�nciao no derradeiro momento (1610) a ser queimado en forma de estatua, xunto cos seus �sos, que para tal fin foron desenterrados. Xer�nimo Bautista de Mena morre d�as veces, primeiro como falso xudeu, despois como falso cristi�n.

� cabo houbo 40 condenados en Ribadavia, e importantes confiscaci�ns de bens, ben complicadas de executar pola ocultaci�n que procuraban os xudaizantes. Entre os sentenciados hab�a dous rexedores do concello, sete mercadores, dous que viven da s�a facenda, varios profesionais liberais e catorce mulleres. A maior parte dos procesados naceran en Ribadavia, o resto eran ribadavienses orixinarios doutros lugares de Ourense, Galicia e do Norte de Portugal (varios de Vila Flor, Braga), atra�dos pola s�a florecente comunidade. Vinte�n xudaizantes foron sentenciados a cadea perpetua, logo de que a Suprema de Madrid reprendera � Tribunal de Santiago pola suavidade das penas. Dous foron condenados, pola s�a relevancia, a seren relaxados en persoa, � dicir, a ser queimados na fogueira: Felipe �lvarez e o seu fillo m�is rebelde, Antonio M�ndez. Os restantes recibiron penas de c�rcere de entre 6 meses e 4 anos. Polo regular as condenas supo��an, ademais do inmediato secuestro dos bens, a obriga de levar h�bito (sambenito).

Non est� claro que os condenados cumpran as penas m�is duras, morte e perpetua, tanto polos acordos econ�micos coa Inquisici�n, como polas dificultades desta para ter moito tempo �s condenados nos c�rceres secretos, e a ca�da en desgracia dos inquisidores que asinaron as sentencias de Ribadavia, Juan Mu�oz Cuesta e Juan Ochoa, � ano de rematar o proceso.

O 25 % dos reos que se reconciliaron coa Igrexa no s�culo XVII en Espa�a compraron as penas. Claro que non todos ti�an os mesmos posibles, a�nda que hai que dicir que o estatus social e econ�mico non lle aforrou a ningu�n o sufrimento no tormento, m�is ben � contrario.

O sistema, chamado o �potro�, para atormentar os presos era ben simple: po��anos sobre unha escaleira, con cordas atadas a brazos e pernas que se apertaban dando voltas a torniquetes ata descubrir o �so se fose preciso. Deste xeito foron torturados o 32 % dos veci�os de Ribadavia presos: trece reos en total, polo regular xente de idade, cinco mulleres e oito homes. A maior�a deles, segundo o propio Tribunal, venceron o tormento: todas as mulleres, e alg�ns homes (concretamente, tres). �A quen se torturaba? �s persoas m�is relevantes da comunidade xud�a desde o punto de vista pol�tico, econ�mico e relixioso, � dicir, �s dous membros da corporaci�n municipal, Xer�nimo de Morais e Xo�n L�pez Hurtado (e a s�a dona), a aqueles procesados que eran mercadores e mulleres de mercadores (o 53 % dos que pasaron polo poldro eran comerciantes), a vi�va do devanceiro Marcos L�pez, avogado e relaxado en estatua. Ceb�ronse sobre todo con Felipe �lvarez, que fac�a de rabino de todos eles, e co seu fillo fiel Antonio, os �nicos condenados a morte. Torturaban para obter unhas confesi�ns que supo��an bos ingresos econ�micos, e tam�n por pura vinganza.

O Consello Supremo de Madrid e o Tribunal de Santiago, quixeron facer en Ribadavia un proceso exemplar, cortando de ra�z,� que servira de escarmento para toda a Galicia xudaizante: perseguiron os colaboradores da ocultaci�n de bens e da fuxida de xudaizantes; perseguiron os familiares dos condenados, mesmo menores; perseguiron a memoria e a fama daqueles defuntos� que lles ensinaran a Lei de Mois�s en Ribadavia na segunda, metade do s�culo XVI, �s presos.

Pero os condenados e torturados de Ribadavia axi�a obtiveron unha satisfacci�n moral. A Suprema env�a en 1611 un inspector con 60 cargos de ineficacia e corrupci�n contra os dous grandes inquisidores� de Galicia durante o proceso de Ribadavia, que son acusados de irregularidades no secuestro, dep�sito e poxa dos bens dos xudaizantes, de repetiren ilegalmente sesi�ns de tortura, de falta dun comportamento persoal acorde coa s�a funci�n no Santo Oficio e co estado clerical. Ochoa � acusado de dar misa borracho, de estar amancebado cunha casada que chegou a presidir con el a audiencia do Tribunal. Mu�oz Cuesta � acusado de ir con prostitutas e de seducir nenas de 14 e 15 anos. Meses despois do derradeiro auto de fe onde se queimaron, na catedral de Santiago, as estatuas do �ltimos procesados de Ribadavia, Juan Ochoa e Juan Mu�oz Cuesta, foron expulsado de Galicia, inhabilitados por tres anos para exerceren cargos na Inquisici�n e multados economicamente. Penas ben cativas se comparamos coas que eles lles aplicaron � rabino Felipe �lvarez e a s�a xente por non traballaren os s�bados ou recitar na igrexa da Magdalena os Salmos de David sen o �Gloria Patri�. A p�blica sanci�n da inmoralidade dos m�ximos responsables do Santo Oficio en Galicia favoreceu, de contado, a negociaci�n das penas de morte (Felipe �lvarez) e cadea perpetua (Sim�n Pereira), e supo�emos o mesmo a respecto das outras sentencias contra os veci�os de Ribadavia.

Catro s�culos despois destes lamentables feitos a�nda est� pendente a rehabilitaci�n das v�ctimas, a restauraci�n da verdade hist�rica, a devoluci�n da fama e da memoria �s desco�ecidos descendentes dos �ltimos xudeus de Ribadavia: �s �lvarez, M�ndez, G�mez, L�pez, Hurtado, Pereira, V�zquez, Duarte, Coronel, Mena, Bland�n, Morais, Oliveira, D�az, Fern�ndez, Rodr�guez, Sousa, Le�n, Chaves, que coidamos seguen a vivir en Ribadavia, e noutros lugares de Galicia. Apelidos polo xeral com�ns, debido � af�n dos conversos de pasaren desapercibidos, que nos recordan que todos podemos ter orixes xud�as. Mellor dito, se algu�n prendeu e torturou a unha persoa por ser doutra idea, naci�n e relixi�n, todos somos v�ctimas, todos somos xudeus, todos somos pois veci�os de Ribadavia naqueles anos de terror 1606, 1607, 1608, 1609, 1610, como ben nos gusta celebrar nas �Festas da Istoria�, que caen cada ano no tempo da vendima e do �Ayuno Grande� dos nosos devanceiros.

Memoria contempor�nea

Despois do proceso de Ribadavia a Inquisici�n actuou contra os xudaizantes de toda Galicia � longo dos s�culos XVII e XVIII, mantendo deste xeito vivo e latente un esp�rito anti-inquisitorial que forma parte da nosa cultura popular, e da mellor tradici�n intelectual galega.

A Inquisici�n, engranaxe esencial do Estado absolutista, tentou borrar no Reino de Galicia a memoria dourada da liberdade relixiosa medieval, espallando calumnias antisemitas e convertendo en infamia a ascendencia xud�a dunha parte do pobo galego.

A loita ilustrada contra a mentalidade inquisitorial, e maila� definitiva disoluci�n do Santo Oficio en 1813, froito dunha potente acci�n liberal que continou ata o s�culo XX, crearon as condici�ns axeitadas para a recuperaci�n da vella memoria das raices xud�as de Galicia. A�nda que non ser� ata a restauraci�n da democracia, nos tempos presentes, cando o pasado xudeu se converta en galard�n e motivo de orgullo de vilas, como Ribadavia, que recobran o seu esplendor gracias � historia.

O primeiro protagonista do renacer da memoria xud�a en Ribadavia foi o avogado e escritor Leopoldo Meru�ndano alcalde de Ribadavia durante os anos 1900-1906. A s�a obra Los jud�os de Ribadavia (1915) xogou un papel clave na toma de conciencia en Ribadavia, e en Galicia, sobre a historia dos xudeus.

�O pulo cultural e democr�tico sementado na xuventude ribadaviense polos sacerdotes Virxilio Rodr�guez Silva, Xos� Benito Rodr�guez Sieiro e Miguel Fern�ndez Grande, e mailos intelectuais Xes�s S�nchez Orriols e Rub�n Garc�a �lvarez, na derradeira d�cada do franquismo, fixo posible a constituci�n en 1969 da Asociaci�n Cultural Abrente,� e m�is tarde do Centro de Estudios Medievais de Ribadavia en 1989, asociaci�n que fai da historia e da reivindicaci�n xud�a� os principais eixes da s�a actividade.

En 1989 organ�zase tam�n a �Festa da Istoria� coa participaci�n do pobo ribadaviense con vestidos da �poca medieval. A partir desta primeira edici�n, representouse varias veces na Praza Maior o proceso de Ribadavia e maila morte do mals�n Xer�nimo Bautista de Mena. Na edici�n de 1993, e noutras posteriores, esceneficouse as� mesmo unha voda sefard�.

En octubre de 1991, en v�speras do 500� aniversario do decreto de expulsi�n, celebrouse o� Congreso Internacional �Xudeus e conversos na historia�, que situou a Ribadavia no cerne da investigaci�n acad�mica mundial sobre as comunidades xud�as, xudaizantes e sefard�s na historia.

Hoxe en d�a Ribadavia, capital da Galicia xud�a, representa �s galegos na �Ruta de las juder�as� xunto a Toledo, C�rdoba, Segovia e outras vilas espa�olas.�

Seguindo o exemplo da vila do Avia, outras cidades galegas desenvolveron ultimamente actividades divulgativas sobre a presencia dos xudeus na historia de Galicia.

OUTROS TEXTOS

BIBLIA KENNICOTT

Unha biblia xud�a na Galicia do s�culo XV

��������������� A Biblia xud�a da Coru�a, co�ecida como �Biblia Kennicott�, �, sen d�bida, o manuscrito de tema relixioso m�is importante que nos legou a Idade Media galega e unha obra mestra das biblias hebreas medievais, est� actualmente na Biblioteca Bodleian da Universidade de Oxford.

��������������� Cont�n 922 p�xinas en hebreo, 238 belamente iluminadas, os cinco libros da Tor� (X�nese, �xodo, Lev�tico, N�meros e Deuteromonio), os libros de Profetas e Haxi�grafos, e un tratado gramatical copiado dunha Biblia anterior que lle serviu de modelo co�ecida como �Biblia de Cervera�, feita no ano 1300 e conservada na Biblioteca Nacional de Lisboa.

��������������� Para o xuda�smo, relixi�n do Libro, nada � m�is importante que a Biblia, que significa �libros� en grego. Estes �libros� da lei vella son compartidos dalgunha maneira entre cristi�ns e xudeus, pois constit�en, dende que San Xerome os traduciu � lat�n no s�culo IV, o noso Vello Testamento.

��������������� Un mozo e rico xudeu coru��s admiraba a manuscrita �Biblia de Cervera�, propiedade da familia xud�a coru�esa Mordechai, cando menos dende 1375, polo que contratou un grande cal�grafo para que lle fixese unha copia, quen rematou o seu traballo o 24 de xullo de 1476 agradecendo no colof�n da nova� Biblia � �admirable mozo Isaac, fillo do defunto, honorable e querido Don Salom�n de Braga (que descansa en paz a s�a alma no Xard�n do Ed�n). O Deus bendito lle conceda estudiala a el e �s seus fillos e �s fillos dos seus fillos a trav�s de todas as xeraci�ns como est� escrito (Xosu�, 1:8): �Este libro da Lei non marchar� da t�a boca, meditar�s nel d�a e noite, de maneira que poidas observalo e obrar de acordo con todo o que est� escrito nel�. E Deus lle conceda patrocinar moitos libros...�.

��������������� O escriba desta monumental obra cham�base Mois�s Ibn Zabarah, co��censele outros dous manuscritos art�sticos e tam�n un tratado para escribir un pergami�o Tor�. Dixeron del os contempor�neos: �Un grande cal�grafo, o seu nome � grande en Israel, o santo rab�...�; este manuscrito seu� �... non foi feito por un home, sen�n polo Anxo de Deus, un perfecto sabio, piadoso e santo...�.

��������������� Viviu Mois�s, coa s�a familia, na Coru�a, por conta do seu patr�n, dez longos meses escribindo dous folios diarios, en letra cursiva cuadrada serfard�, con tinta casta�a, a d�as columnas, nunhas p�xinas de 300 por 235 mil�metros.

��������������� Mois�s contratou para ilustrar as marxes, o espacio entre as columnas e as letras capitulares, as� como para intercalar p�xinas marabillosamente debuxadas, a un artista iluminador de manuscritos que deixou a s�a propia sinatura, �Eu, Joseph Ibn Hayyim, iluminei e completei este libro�, cunhas enormes letras que enchen toda unha p�xina e representan figuras de homes e mulleres en coiros, animais, seres fabulosos... �s veces Joseph pinta o acontecemento b�blico que se relata nesa p�xina, outras belas formas xeom�tricas de estilo mud�xar, aqueloutras debuxa os xudeus co t�pico gorro bicudo, semellando unha boina paisana.

��������������� A compenetraci�n entre o cal�grafo e o iluminador foi total, �mbolos dous exhiben nomes b�blicos, como era habitual entre os xudeus medievais, o que os leva a mutuos agasallos: Mois�s procura salientar os feitos que concirnen a Xos�, fillo de Xacob, e, pola s�a banda, Joseph decora con especial primor o Salmo 90, a oraci�n a Mois�s.

��������������� Resulta � cabo unha obra orixinal e fermosa. Por exemplo, as pinturas do rei David sentado no seu trono, Xon�s tragado polo peixe ou o astr�logo Balaam consultando o astrolabio. Obra que ten ademais autores co�ecidos, artistas que puxeron interese en deixar os seus nomes escritos para a memoria futura, para n�s.

��������������� Damos por seguro que a Biblia coru�esa marchou de Galicia despois de 1492. Pode que a levara canda el aquel Isaac que abandonou clandestinamente A Coru�a, cara a �frica, en 1493, con �moedas e ouro e prata e outras cousas de valor�. E pode que non, pois o nome do patriarca Isaac era daquela ben com�n, e non se pode descartar que houbese m�is de un na Coru�a, a�nda que o dono desta Biblia excepcional se ti�a por �nico e ordenara facer unha caixa cunha chave para transportar o seu tesouro, onde gravou en hebreo unha soa palabra: �Isaac�.

��������������� Non sabemos ren do itinerario da Biblia da Coru�a na di�spora sefard� ata o ano de 1771, en que foi mercada en Inglaterra por iniciativa do hebre�sta, bibliotecario e p�rroco de Oxford, Benjamin Kennicott, que lle deu o seu nome, a�nda que a n�s gostar�anos que recuperase� os seus nomes hist�ricos orixinais e fose co�ecida no futuro como a Biblia de Isaac, fillo de Salom�n, Mois�s Ibn Zabarah e Joseph Ibn Hayyim, ou Biblia da Coru�a, ou Biblia hebrea de Galicia. � por iso, para recuperar a nosa historia, que llelo contamos a vostedes, para� que � s�a vez llelo conten ��s seus fillos e �s fillos dos seus fillos a trav�s de todas as xeraci�ns, como est� escrito� como quer�a Mois�s, o noso artista cal�grafo.

���������������

L�PIDA SEPULCRAL

A Coru�a, s�culos X-XI

��������������� Esta l�pida pertence � tumba dunha muller e foi atopada en 1869, xunto con outras sepulturas do antigo cemiterio xudeu da Coru�a, na actual praza da Palloza, entre Catro Cami�os e o porto pesqueiro, f�ra, como de costume, do burgo medieval.

��������������� A inscrici�n, en hebreo, di: �Dona Seti muller de don Ishaq o Qarol, descanse no Ed�n�. Seti � o feminino de Sidi, que tam�n se escrib�a Cidi ou Cid, nome �rabe que significa �se�or�. Neste caso rep�tese logo d�as veces a palabra �se�ora�. �Dona� e �don� son tratamentos honor�ficos, que volveremos a encontrar en xudeus coru�eses dos s�culos XIV e XV, referidos �s dons econ�micos e espirituais que adornan � matrimonio. Carol � nome de lugar, usado como apelido, quizais a aldea de Carolo no Concello de Oroso, entre Santiago e A Coru�a. A orixe campesi�a do marido de Seti sinala a sabida antig�idade da presencia xud�a na Galicia altomedieval, primeiro rural e logo urbana.

��������������� Nas d�as lousas restantes lemos: �Dona Iusta� nunha, e �Abraham bar Meir ben Peres�, ou sexa �Abraham fillo de Meir fillo de Peres�, na outra.

��������������� Estas l�pidas da Coru�a, datadas nos s�culos X-XI, f�lannos dunha comunidade xud�a desenvolvida, en relaci�n co� burgo do Faro e antes da constituci�n da cidade amurallada, que confirma a importancia da repoboaci�n xud�a no reino cristi�n de Galicia de Afonso III en diante.

ICONOGRAF�A XUD�A

A formaci�n dun estereotipo

��������������� A meirande parte das figuras humanas representadas no P�rtico da Gloria da Catedral de Santiago, cumio da escultura rom�nica universal, corresp�ndense con personaxes b�blicos, maiormente profetas, que, baixo a presidencia dun gran Cristo en maxestade, ocupan as columnas da s�a destra, mentres que os ap�stolos est�n nas columnas da s�a esquerda, sen confrontaci�n, mesmo representados de xeito parecido, �non eran xudeus como o propio Xes�s?

��������������� A Igrexa dos s�culos X-XI non fac�a grandes distingos entre o Novo e o Vello Testamento, gostaban moito incluso de seguir a Biblia hebrea: cristi�ns e xudeus cr�an daquela, m�is que despois, no mesmo Deus de Israel, nos seus profetas, en Xerem�as, Daniel, Isa�as e Mois�s [FOTO]. O m�is destacado � Isa�as, o �nico que cobre a cabeza perante a maxestade do fillo de Deus, que ten facci�ns xud�as, que porta un bast�n -igual que Mois�s e Santiago- que lle confire autoridade, que suxeita un pergami�o que fala do Deus xusticeiro da Lei antiga. Todo porque Isa�as anuncia mellor que ningu�n o Mes�as: �Velaqu� que a Virxe concibir� e dar� a luz un Fillo�. Pouco importa que o pobo de Israel, onte e hoxe, non acepte que o Mes�as profetizado pola Biblia fose Xes�s de Nazaret. Viv�ase tempos de tolerancia e, segundo o C�dice Calixtino, os xudeus tam�n peregrinaban a Compostela. A�nda que non sempre ser� as�, porque, pasada a libre Idade Media, a Inquisici�n queimar� un xudaizante de Talavera de la Reina por cantar, entre outras cousas, as profec�as de Isa�as.

��������������� O gorro redondo de Isa�as no P�rtico da Gloria, obra do s�culo XII, evoluciona, como en todo o Occidente medieval, conforme o antisemitismo se vai manifestando abertamente, ata transformarse no t�pico gorro bicudo que identifica e ridiculiza os xudeus.

��������������� As� temos nas vi�etas das Cantigas de Santa Mar�a, recollidas en galego por Afonso X �O Sabio�, na metade do s�culo XIII,� tres tipos de gorros con pico: 1) � maneira de borla (Cantiga 4), 2) como un casco prism�tico (Cantiga 25), 3) un sombreiro con �s (Cantiga 34). Gorros que, �s veces, cubr�an os iluminadores cunha capucha as� mesmo bicuda (Cantiga 107). Os cristi�ns, pola contra, levan un digno bonete (Cantiga 25). A intenci�n � exemplarizar e discriminar co fin de demostrar a superioridade cristi�, que se expresa, nese momento, de xeito pac�fico: qu�rese converter os xudeus con miragres da Virxe que eles non reco�ec�an.

��������������� � curioso ver c�mo na Biblia da Coru�a do s�culo XV, allea en principio � estereotipo antixudeu, Joseph Ibn Hayyim debuxa tam�n os hebreos cuns esquem�ticos gorros picudos que semellan boinas, por exemplo, os navegantes do episodio de Xon�s.

��������������� Polo regular o gorro, casco ou sombreiro, rematado en punta, v�n na compa�a doutros trazos: cara barbada, ollos salt�ns, nariz ganchuda, grandes orellas, xesto hostil, que soamente se esbozan no Isa�as compostel�n, e chegan, s�culos despois� � caricatura, como os xudeus que martirizan a Xes�s nos retablos barrocos do s�culo XVIII (verbigracia, o da capela de Valdemar en Covelo, Pontevedra). A Inquisici�n transformar� os gorros picudos medievais nas corozas c�nicas que lles po��an �s reos sambenitados.

O TRAXE DA NOIVA

��������������� Hai unha tradici�n xud�a que, desde o s�culo VIII, denomina Sefarad, nome b�blico, � Pen�nsula Ib�rica, e sefard�s �s xudeus que habitan nese espacio que, despois da Idade Media, ser� o solar dos reinos de Espa�a e Portugal. Aplicar�selles o nome de sefard�s, sobre todo, �s descendentes dos xudeus peninsulares desterrados en 1492 nos pa�ses de acollida, onde gardaron, ata hoxe en d�a, como lingua materna, un idioma castel�n (que desprazou o catal�n e o galego, menos en Amsterdam onde se impuxo o portugu�s) con resonancias medievais ademais doutros elementos da cultura hispano-xud�a medieval como ritos e vestiduras.

��������������� O traxe de noiva sefard� que reproducimos v�n do Magreb, onde se refuxiaron importantes comunidades de xudeus exiliados polos Reis Cat�licos, que seguiron a facer as vodas como cando viv�an entre n�s, malia que son perceptibles influencias �rabes posteriores.

��������������� Este traxe v�n sendo utilizado na representaci�n da voda xud�a que o Centro de Estudios Medievais organiza, desde 1993, na �Festa da Istoria� de Ribadavia.

CANDELABRO DE TUI

��������������� No claustro da Catedral de Tui, constru�do nos s�culos XIII-XV,� p�dese admirar unha inscrici�n, a�nda clara, dun candelabro xudeu de sete brazos fronte � entrada da sala capitular do s�culo XII. De maneira que, durante s�culos, os c�engos tudenses pasaron diante da menor� xud�a cada vez que se reun�an en cap�tulo. Ningu�n borrou este grafitti, nin sequera nos tempos de Inquisici�n, por tolerancia ou simpat�a: a principios do s�culo XVII, hab�a dous c�engos de estirpe xud�a da poderosa familia Coronel, Tom� de Le�n Coronel e Francisco Coronel, por certo nomeados e apoiados directamente pola Santa S�, e tidos por xudaizantes, o que provocou un conflicto interno animado pola Inquisici�n que daquela empezaba a reprimir en Galicia.

��������������� A gravaci�n desta menor� non se pode confundir cunha marca de canteiro, como �s veces a estrela de cinco puntas; polo seu tama�o e significaci�n non cadra cunha funci�n t�cnico-constructiva, pois representa de xeito sen d�bida consciente o s�mbolo m�is antigo do xuda�smo: o candelabro de sete brazos como imaxe identificativa do pobo de Israel data da destrucci�n do Templo de Xerusal�n e estaba xa entre os utensilios do tabern�culo do deserto, a�nda que non tivera logo un papel concreto no ritual relixioso xudeu.

��������������� Podemos comprobar diferentes inscrici�ns p�treas representando a menor� � longo dos s�culos: 1) nun capitel do s�culo VII antes de Cristo, conservado no Museo de Israel en Xerusal�n; 2) nunha p�a da �poca romana de Tarragona, conservada no Museo Sefard� de Toledo; 3) no claustro g�tico da Catedral de Tui.

AUTO DE FE

��������������� O 30 de xu�o de 1680 ten lugar na Praza Maior de Madrid o Auto de Fe m�is importante do s�culo XVII. Un portentoso ritual barroco no que participan de miles de persoas, onde se len e aplican publicamente sentencias dictadas polos diferentes tribunais territoriais do Santo Oficio. Francisco Rizi, pintor de El-Rei, inmortalizou o acontecemento nunha detallada pintura de 2,7 por 4,3 metros en 1683 (Foto 1).�

��������������� Preside Carlos II, �O Feitizado�, coa s�a familia e os ananos (Foto 2). O Inquisidor Xeral � nese intre o vigu�s Diego Sarmiento de Valladares.� No medio do enorme teatro, montado adrede, o estandarte da Inquisici�n coa cruz, a rama de oliveira e a espada (Foto 3), que aparece tam�n nos escudos de familiares, comisarios e inquisidores.

��������������� S�ntanse nas gradas da dereita, entre os Grandes de Espa�a, nobres de estirpe galega: os condes de Altamira, Benavente, Lemos e Monterrei. Por riba deles temos os 137 reos deste magno proceso, 21 dos cales eran galegos de orixe ou veci�anza, a maior�a de Ourense, capital e provincia (Celanova, Ver�n); tam�n hab�a de Monforte, Pontevedra, Cangas, Neira e Chac�n; foron condenados con dureza como xudaizantes.

��������������� Dos 19 reos relaxados neste Auto en persoa, � dicir, condenados a morreren queimados, seis eran galegos, maiormente mulleres: Felipa L�pez e as s�as fillas Mar�a e Violante; os mozos Baltasar L�pez, a s�a curm� Felipa, m�is Luis Sarabia. A execuci�n levouse a cabo a mesma tarde do 30 de xu�o, no �braseiro� instalado na Porta de Fuencarral, lonxe da Praza Maior onde continuou o acto inquisitorial presidido polo Rei EnFeitizado.

��������������� Foron ademais queimadas 22 estatuas representando aqueles procesados (Foto 4) que lograran escapar da represi�n, ou que xa estaban mortos, entre os cales se atopaban sete galegos, catro dos cales eran mulleres, case todos ourens�ns que fuxiron a tempo dos funcionarios inquisitoriais. Podemos ver no cadro (Foto 5) a torva representaci�n dun reo pertinaz coa coroza bicuda e os trazos t�picos da caricatura antisemita, que chegou precisamente � s�a plenitude na Espa�a barroca.

SAMBENITOS DE TUI

��������������� No Museo Diocesano de Tui cons�rvanse uns sambenitos �nicos de 14 tudenses procesados pola Inquisici�n nos 1616-1621 cos seus nomes, delictos e penas (Foto).

��������������� Logo do corrrespondente Auto de Fe, a Inquisici�n, para escarnio da fama dos condenados e dos seus descendentes,� colgaban nas catedrais ou igrexas, a sorte de grandes escapularios ou sambenitos que levaron os reos durante o proceso, substitu�dos co paso do tempo� por tiras de tela que reproduc�an texto e debuxos orixinais, como no caso de Tui.

��������������� Os sambenitos reproduc�an a cruz de San Andr�s, que simbolizaba a confesi�n que estaban obrigados a facer, emulando � dito santo, reco�ecendo que Xes�s Cristo era fillo de Deus padre. Vexamos o caso do converso tudense (Foto) bautizado, xustamente, co nome do santo da aspa. Dise no texto: �Andr�s Duarte Coronel, vecino de Tuy, ausente, herege, judaizante, reconciliado, relajado en estatua, a�o de 1619. As familias Coronel e Duarte, que pertencen desde finais do s�culo XV � aristocracia xud�a de Portugal e Castela, ter�n unha grande influencia no bispado de Tui, cando menos ata 1616. Andr�s fuxira coa s�a nai, a muller e cinco fillos cativos, �a tierras libres de Francia ... donde pudiesen vivir a su modo�. Deixaron alg�ns bens ra�ces de valor moi por debaixo dos 6.000 ducados que, antes de fuxir, acordaran pagar a burlada Inquisici�n polas s�as vidas, a cal se vingou difamando a s�a memoria.

��������������� Andr�s Duarte Coronel foi condenado a morte en rebeld�a, a s�a estatua foi queimada en auto de fe, o seu sambenito foi exposto anos e anos � escarnio p�blico da peor maneira, pois aparece inmortalizado como xudaizante impenitente, cunha cabeza terror�fica, coas chamas do inferno pintadas cara arriba, como o monstro imaxinado polo peor antixuda�smo, todo por non lles pagar os 6.000 ducados �s inquisidores de Galicia.

FESTA DA HISTORIA������

��������������� Nas grandes festas relixiosas de Ribadavia dos s�culos XVII-XIX era habitual, como noutros lugares, inclu�r actividades� profanas como danzas e pantomimas organizadas polo Concello. O converso Felipe �lvarez, rabino clandestino, participa precisamente no nome da corporaci�n municipal na organizaci�n das festas do Corpus en 1603.

��������������� Contra o 8 de setembro te�en lugar as festas maiores da Virxe do Portal. Constan estes festexos na documentaci�n municipal, entre os anos 1693 e 1865. Duraban de 4 a 8 d�as e acud�a � capital do Ribeiro xente de todo o reino de Galicia. Os concelleiros de a cabalo convidaban a todos a iren � Praza Maior para ver unha comedia que denominaban historia, ou �istoria�, por unha confusi�n ortogr�fica (da mesma maneira que nos escritos da �poca lemos bancos e �vancos�), a�nda que na fala asem�llase � palabra �estoria� do galego medieval. O Concello pagaba � autor e director da obra, as� como �s actores, reserv�ndose o dereito a elixir as pezas que hab�an representar, o que demostra a importancia pol�tica e relixiosa dos contidos das �estorias�.

��������������� Leop�ldo Meru�ndano, alcalde de Ribadavia e historiador local, nacido en 1845, conta que os veci�os de Ribadavia, en lugar das tradicionais loitas entre mouros e cristi�ns, escenificaron nalgunha ocasi�n a batalla b�blica entre hebreos e filisteos, todos eles vestidos como personaxes do Antigo Testamento: cando Sa�l, o primeiro rei de Israel, cae morto, o director da pantomima dic�a, parafraseando o canto f�nebre do rei David: �Chorade fillos de Xerusal�n, a morte de voso rei Sa�l, maldito sexa o monte de Xelbo�, no que caeu o unxido do Se�or�. David, a pesar de ser perseguido por Sa�l, chora a s�a morte (Samuel, 1:17): toda unha met�fora daqueles conversos perseguidos polo Santo Oficio. A Inquisici�n foi definitivamente abolida en 1834, o que facilitou a recuperaci�n da memoria xud�a e xudaizante de Ribadavia da man dos liberais e republicanos decimon�nicos. Despois da revoluci�n de 1868 e subseguinte Restauraci�n, deixaron de facerse este tipo de� �istorias� hebreas, que seguramente Meru�ndano co�eceu... ata a primeira �Festa da Istoria� de 1989. Dende aquela, cada s�bado anterior � Virxe do Portal, a xente de Ribadavia v�stese de historia para representar a �istoria� do seu pasado medieval, xudeu e anti-inquisitorial.

CASA G�TICA

��������������� Rara � a comarca de Galicia onde a tradici�n popular non lle atribueu imaxinariamente a alg�n antigo edificio, a condici�n de lugar onde a Inquisici�n torturaba os seus presos. Ribadavia, terra de xudeus, non pod�a ser menos. Ch�maselle �a casa da Inquisici�n� � casa g�tica da r�a San Marti�o por mor, sen d�bida, do escudo inquisitorial da s�a portada.

��������������� O Santo Oficio levaba os detidos de toda Galicia para interrogalos, torturalos e xulgalos � seu c�rcere de Santiago de Compostela. Logo ti�a a Inquisici�n unha importante rede de familiares e comisarios, con dereito a portaren armas, que recoll�an denuncias, axexaban e fac�an de intermediarios, �s veces corruptos. Cargos cobizados por pequenos nobres e eclesi�ticos que adoptaban como emblema her�ldico o da Inquisici�n, que ti�a tres elementos: a cruz representando a Cristo redentor e a s�a Igrexa, unha rama de oliveira � dereita, simbolizando a gracia divina, e unha espada � esquerda que nos fala dos necesarios castigos e penas contra herexes e descridos.

��������������� Na comarca do Ribeiro cons�rvanse varias casas brasonadas coa labra inquisitorial, que foron dalg�n familiar ou comisario do Santo Oficio, en Leiro, Moldes, Eiras, Arnoia e Remui�os. Na vila de Ribadavia atopamos tam�n un emblema inquisitorial no convento de San Domingos,� e outro na fermosa casa de San Marti�o que, no s�culo XV, mandou facer o se�or Pedro� V�zquez de Puga, � lado doutros bras�ns que corresponden �s apelidos Puga, Bahamonde e Mosquera (Foto 1), familias todas elas moi vinculadas � Inquisici�n de Galicia no s�culo XVII. Esta mesma serie de escudos rep�tense na igrexa da Oliveira e nunha casa xa desaparecida de San Cristovo de Regodeig�n, �mbalas d�as relacionadas cos descendentes do rexedor Pedro V�zquez.

��������������� Os inquisidores locais introducen variantes significativas nos emblemas da Inquisici�n que exhiben con orgullo. No escudo da casa g�tica superponse a espada laica sobre a cruz, po�endo en evidencia a funci�n punitiva do Santo Oficio (Foto 2), mentres que na l�pida funeraria de San Domingos o que destaca � unha gran cruz dos frades predicadores na compa�a, � s�a dereita, dunha espada na que o gravador, ou o tempo, eliminou a empu�adura que lle daba forma de cruz (Foto 3).

�

LISTA DE RIBADAVIA

Ribadavienses condenados pola Inquisici�n

AUTO P�BLICO DE FE

11 de maio de 1608

Praza da Quintana

Santiago de Compostela

LEONOR G�MEZ, 68 anos, natural de Vila Flor, muller do defunto avogado e mestre de xudaizantes, Marcos L�pez, �venceu o tormento sen confesar cousa ningunha�; 4 anos de cadea.

ANTONIO BLAND�N, 27 anos, natural de Ourense, estudiante en Salamanca, confesa 9 anos na Lei de Mois�s; 1 ano de cadea.

ANA MENA, 19 anos, natural de Ribadavia, muller de Duarte Coronel, confesa 5 anos na Lei de Mois�s; 1 ano de cadea.

FERNANDO �LVAREZ, 44 anos, natural de Ribadavia, vive da s�a facenda, confesa 10/12 anos na lei vella; 1 ano de cadea.

XO�N L�PEZ HURTADO, 40 anos, natural de Ribadavia, rexedor do concello, escrib�n, confesa 7/8 anos na lei vella, recibe tormento; 2 anos de cadea tendo en consideraci�n -escriben os inquisidores- que ti�a fillos pequenos, dous deles cegos e que � s�a muller Beatriz M�ndez, tam�n presa, se lle daba h�bito e cadea perpetua.

DUARTE CORONEL, 30 anos, natural de Salvaterra,� denunciado, entre outros, pola s�a muller, confesa 3 anos na Lei de Mois�s e ser descendente de xudeus; 2 anos de cadea.

SUSANA V�ZQUEZ, 22 anos, natural de Ribadavia, muller de X�come de Oliveira, confesa 6 anos apartada da lei de Xes�s Cristo; 2 anos de cadea.

XORXE �LVAREZ, 44 anos, natural de Tamaguelos (Ver�n), confesa 20 anos na Lei de Mois�s e ser descendente de xudeus; 2 anos de cadea.

PEDRO �LVAREZ, 26 anos, natural de Ribadavia, alguacil de facenda, confesa 8 anos na Lei de Mois�s, por ensinanza do seu pai, e ser descendente de xudeus; 2 anos de cadea.

ANTONIO V�ZQUEZ, 34 anos, natural de Ribadavia, mercador de peixe, confesa 8 anos na Lei de Mois�s; cadea perpetua [As penas endur�cense agora por orde da Suprema].

MANUEL G�MEZ, 42 anos, natural de Vila Flor, mercador de panos, confesa 20 anos na Lei de Mois�s, e ser descendente de xudeus; cadea perpetua.

FERNANDO �LVAREZ, 23 anos, natural de Ribadavia, mercador de panos, confesa 9 anos na Lei de Mois�s; cadea perpetua.

XER�NIMO DE MORAIS, 60 anos, natural de Ribadavia, rexedor do concello, confesa 11 anos na Lei de Mois�s, recebeu tormento e �venceuno sen confesar cousa algunha�; cadea perpetua.

ANTONIO DE MORAIS, 36 anos, natural de Mirandela (Portugal), mercador, confesa 10/11 anos na Lei de Mois�s; cadea perpetua.

FERNANDO G�MEZ, 52 anos, natural de Vila Flor,� mercador, confesa 25/26/29 anos na Lei de Mois�s e ser descendente da naci�n hebrea, �venceu o tormento, ... e non engadiu cousa�; cadea perpetua.

X�COME DE OLIVEIRA, 24 anos, natural de Ver�n,� mercador, confesa 1 ano e medio na Lei de Mois�s, se lle anunciou o tormento e �testificou moitos c�mplices�; cadea perpetua.

IN�S D�AZ, 40 anos, natural de Chantada, muller de Diego D�az, confesa 8/9 anos na Lei de Mois�s; cadea perpetua.

XINEBRA V�ZQUEZ, 72 anos, natural de Ribadavia, muller de Pedro Fern�ndez, �o vello�, confesa 5/6/8 anos na Lei de Mois�s, d�uselle tormento, �estaba delicada, e non confesou outra cousa�; cadea perpetua.

PEDRO FERN�NDEZ, �o vello�, 71 anos, natural de Portugal,� mercador, confesa 4/5 anos na Lei de Mois�s, d�uselle tormento, confesa 14 anos na Lei de Mois�s; cadea perpetua.

BEATRIZ M�NDEZ, 50 anos, natural de Portugal, muller do rexedor Xo�n L�pez Hurtado, negouno todo, atacou a alg�ns denunciantes; a Suprema ordena que se lle dea tormento, que �venceu sen confesar�, a�nda que logo reco�ecu ter estado 9 anos na lei vella; cadea perpetua.

FERNANDO M�NDEZ, 23 anos, natural de Ribadavia, fillo de Felipe �lvarez, confesa 9 anos na Lei de Mois�s por ensinanza� do seu pai; m�is tarde proclama que a lei de Mois�s era a lei verdadeira, asinando como �Fernando M�ndez se�or David�; logo cambia outra vez diciendo que quer�a morrer na santa fe cat�lica, desculp�ndose el mesmo por ser mozo de pouca idade; cadea perpetua.

SIM�N PEREIRA, 26 anos, natural de Pontevedra, estudiante de medicina, fillo de Antonio Pereira, administrador da sal do reino de Galicia, confesa que estivo 7 anos como xudeu p�blico en Pisa, onde se circuncidou e adoptou o nome de Isaac, deu nomes doutros xudaizantes de Galicia, Castela e Portugal; cadea perpetua [A poderosa familia de Sim�n Pereira chega, en� 1609, a un acordo econ�mico polo que Sim�n troca a cadea perpetua pola liberdade inmediata sen ter sequera que levar sambenito]

ANTONIO MORAIS, �o paseador�, 43 anos, natural de Ribadavia, vive da s�a facenda, estivo negativo, se lle deu tormento, confesou 14 anos na Lei de Mois�s;� cadea perpetua.

PEDRO FERN�NDEZ, �o mozo�, 39 anos, natural de Ribadavia, confesou 6 anos na Lei de Mois�s e ser descendente de xudeus; cadea perpetua.

ANTONIO V�ZQUEZ, 26 anos, natural de Ribadavia, m�dico, confesou ter estado dubidoso entre a Lei de Mois�s e a Lei de Xes�s Cristo, e ser descendente de xudeus; anunci�uselle tormento e confesou 3 anos na Lei de Mois�s; cadea perpetua.

GASPAR �LVAREZ, 20 anos, estudiante de dereito, fillo de Felipe �lvarez, confesa 7 anos na Lei de Mois�s por ensinanza do seu pai, e ser descendente de xudeus, finxe estar tolo, cambia varias veces a declaraci�n; cadea perpetua.

FELIPE �LVAREZ, 60 anos, natural de Tamaguelos (Ver�n), boticario, � o m�is nomeado polos restantes procesados; � principio soamente� confesou descender da �naci�n hebrea�, logo reco�eceu ter vivido 23 anos na Lei de Mois�s, na que educou os seus catro� fillos,� tam�n presos (os inquisidores ensin�ronlle as declaraci�ns delatando � pai); con todo a Suprema ordenou que se lle dese tormento; condenado a morte (relaxado en persoa).

��������������� [Felipe �lvarez fac�a de rabino dos xudeus de Ribadavia, que se reun�an na s�a casa; ti�a a plena confianza do Concello, moi influ�do polos xudaizantes, e da Coroa, pois, ademais de boticario, era arrendador do imposto sobre os comestibles (sisa). Dispo��a as� dun grande capital, que estaba f�ra do alcance da Inquisici�n. Felipe logra salvar a vida pagando 11.000 re�s� en dous prazos, segundo un co�ecido pacto subscrito en 1612 co Santo Oficio, unha vez que os seus perseguidores Ochoa e Cuesta foran botados de Galicia e inhabilitados].

ANTONIO M�NDEZ, 21 anos, natural de Ribadavia, fillo de Felipe �lvarez, estivo negativo; a Suprema ordenou que foxe condenado a morte logo de� ser sometido a tormento; relaxado en persoa [Supo�emos que o pacto econ�mico co seu pai inclu�u a s�a vida].

AUTO PARTICULAR DE FE

22 de febreiro de 1609

Igrexa Catedral

Santiago de Compostela

MAR�A V�ZQUEZ, 60 anos, natural de Ribadavia, vi�va de Lucas Rodr�guez, mercador, estivo negativa, d�uselle tormento, acordouse �mandarla desnudar y ponerla en el potro, por ser tullida y vieja... se le dieron dos vueltas, una en cada brazo, y no confes� cosa ninguna�; 1 ano de cadea e pago de 50.000 mrs. para gastos do Santo Oficio.

ISABEL RODR�GUEZ, 15 anos, natural de Ribadavia, filla de Fernando �lvarez, �o vello�, delatada, entre outros, pola s�a nai, confesa que esta, Catalina de Le�n, e a s�a avoa, Isabel Rodr�guez, lle mandaron facer certos ritos que cumpriu sen saber o que eran; presa nos c�rceres secretos confesa ter vivido pouco m�is de 6 meses na Lei de Mois�s; condenada a 6 meses de cadea no lugar que lles parecese �s inquisidores [V�xase documento na vitrina].

FELIPA� RODR�GUEZ, 17 anos, natural de Ribadavia, filla de Fernando �lvarez, �o vello�, confesa o mesmo que a s�a irm�, �fue recluida en las secretas y no confes� tan presto como su hermana�; 1 ano de cadea onde ordenaren os inquisidores.

ISABEL DE MORAIS, 26 anos, natural de Salvaterra,� vi�va de Antonio de Sousa, escrib�n, filla de Xer�nimo Morais e Blanca Coronel, confesou que por ensinanza da s�a nai estivo 8 anos vivindo na lei vella; 2 anos de cadea.

GRACIA DE SOUSA, 40 anos, natural de Pontevedra, muller de Antonio V�zquez, mercador, delatada, entre outros, polo seu marido, confesa 14 anos na Lei de Mois�s por ensinanza da s�a sogra; d�uselle tormento e � �mandarla desnudar� confesou algunhas outras cousas �de poca sustancia�; 2 anos de cadea.

CATALINA DE LE�N, 32 anos, natural de Ourense,� muller de Fernando� �lvarez �o vello�, xa xulgado e reconciliado (confeso, �voltou� � seo da Igrexa), delatada, entre outros, polo seu marido e as s�as fillas, acusada de ocultar bens e pretender fuxir de Ribadavia; confesou 12 anos na Lei de Mois�s, t�rllela ensinado �s s�as fillas Isabel e Felipa, e ser descendentes de xudeus; cadea perpetua.

�LVARO V�ZQUEZ, 69 anos, xastre, natural de Valen�a do Mi�o, veci�o de Ourense (�nico procesado que non � ribadaviense),� acusado de ocultar bens e facilitar a fuxida de xudaizantes de Ribadavia, confesa ser descendentes de xudeus e familiar de procesados e fuxidos ribadavienses, as� como� ter vivido 5 d�as na Lei de Mois�s; o seu letrado oponse � tormento por ser �hombre enfermo, quebrado y de mucha edad�; pola contra os m�dicos da Inquisici�n din que ben se lle pode dar tormento; unha vez no poldro confesa 10 anos na Lei de Mois�s, delata � s�a muller e a outros �c�mplices�; cadea perpetua e 200 azoutas na r�a p�blica �por revocante y variar en sus confesiones�.

NOVAS ACUSACI�NS CONTRA VECI�OS DE RIBADAVIA, ALG�NS DELES RECONCILIADOS EN ANTERIORES AUTOS DE FE

ANTONIO PEREIRA, xenro de Pedro Fern�ndez, reconciliado, acusado de ocultar bens dos procesados, de facilitar a fuxida de Diego Fern�ndez, de Enrique Coronel e do m�dico Pina, e de participar nas reuni�ns secretas da casa de Felipe �lvarez. Suspenso.

ANTONIO DE MORAIS, ferreiro, reconciliado, acusado de seguir comendo carne purgada e de botar os restos con sangue (prohibidos polo xuda�smo) na ola dos criados. Suspenso.

ALONSO RODR�GUEZ DE MORAIS, defunto, pai de Xer�nimo (reconciliado), Antonio (reconciliado) e Enrique de Morais, acusado de chamarlle �puta� a unha criada que nomeou a Xes�s na s�a presencia; foron buscar a criada pero �no la hab�an hallado�; ac�rdase que se mire se hai m�is testificaci�ns para proceder contra a s�a memoria e fama.

FRANCISCO DE CHAVES, 53 anos, natural de Ourense, boticario, acusado por tres reconciliados, e polo mals�n Bautista de Mena, de vivir na Lei de Mois�s, estivo negativo, devolv�ronselle os bens e foi absolto.

AUTO PARTICULAR DE FE

8 de setembro de 1610

Igrexa Catedral

Santiago de Compostela

Este Auto que termina co proceso de Ribadavia ti�a como fin manchar a memoria e a fama de catro importantes xudaizantes xa mortos:

BLANCA V�ZQUEZ, defunta, natural de Vila Flor, muller de Fern�n Xer�nimo, acusada por 7 c�mplices reconciliados de ensinar a Lei de Mois�s, os seus ritos e cerimonias, relaxada (queimada) en estatua.

ANA M�NDEZ, defunta, muller de Gonzalo V�zquez, tam�n defunto, acusada por 7 c�mplices xudaizantes de ensinar os ritos e cerimonias da Lei de Mois�s, e de ser responsable de que botasen de Espa�a a un xudaizante [Xer�nimo Bautista de Mena], co fin de evitar que os descubrisen...; relaxada en estatua.

MARCOS L�PEZ, defunto, avogado, acusado por 13 c�mplices xudaizantes de ensinar por unha Biblia hebrea que ti�a os ritos e cerimonias da Lei de Mois�s, e de dar cartos para botar de Espa�a a un xudaizante que pod�a descubrilo; relaxado en estatua.

XER�NIMO BAUTISTA DE MENA, defunto [apareceu morto durante o proceso], mozo solteiro,� descendente de xudeus, descubriu espontaneamente a �complicidade� dos xudeus da vila de Ribadavia, confesara que lle deron cartos para sa�r de Espa�a a aprender a Lei de Mois�s nas sinagogas de Venecia, Pisa e Sal�nica; acusado por 16 c�mplices xudaizantes de ensinar os ritos e cerimonias da Lei de Mois�s con escrituras sagradas; relaxado en estatua.

RITOS E CERIMONIAS

���������������

��������������� A partir da expulsi�n de 1492 os xudeus que ficaron en Ribadavia tiveron, naturalmente, dificultades para levar a cabo os ritos e cerimonias da s�a relixi�n, que 100 anos despois se transformaron en actividades perigosas.

��������������� Os contactos coas sinagogas europeas, a inmigraci�n portuguesa, a posesi�n dalg�ns libros sagrados, favoreceron o co�ecemento na clandestinidade dos preceptos xudeus, que os xudaizantes procuraban ensinarlles �s mozos e mozas, a�nda que eran conscientes de que non pod�an cumprir as regras de conducta xud�a como antigamente: os m�is novos desexaban precisamente fuxir � estranxeiro para facelo libremente.

��������������� Non sempre pod�an os xudaizantes descansar os s�bados, facer os xax�ns ou comer de acordo coa lei de Mois�s. Cando o fac�an, sobre todo no tempo da Inquisici�n, arriscaban os seus bens, a liberdade e integridade f�sica deles e das s�as familias. Deste xeito actividades normais, coti�s en calquera relixi�n, convert�anse en actos heroicos, en aut�nticos actos de fe. Os rituais dos xudeus eran proba de s�a fidelidade � Deus de Mois�s pero� tam�n o instrumento da Inquisici�n para a s�a inculpaci�n e condena. Gracias este paradoxo, as actas do proceso de Ribadavia perm�tenos saber c�mo viv�an os conversos de Ribadavia o xuda�smo, a relixi�ns dos seus maiores, na clandestinidade no s�culo XVII.

��������������� Sabat. O s�bado para os xudeus v�n sendo como o domingo para os cristi�ns: d�a santo de descanso e oraci�n. Os venres � noite os xudaizantes de Ribadavia prend�an velas e cand�s e� cambiaban as s�bas. � d�a seguinte non traballaban, vest�an roupa de festa e reuni�nse m�is ou menos secretamente para oraren na casa do rabino Felipe. Insisten unha e outra vez os inculpados en que po��an camisas, colos e cofias limpos, os seus mellores vestidos, o que non pasaba despercibido para os seus veci�os cristi�ns, habituados� � tolerancia desde moi antiguo, que fac�an o mesmo � d�a seguinte, mentres os xudaizantes voltaban � traballo.

��������������� Yom Kippur. � a celebraci�n m�is solemne do calendario xudeu e ten como finalidade pedir perd�n polos pecados. Consist�a en Ribadavia nun d�a de xex�n sen traballar, cham�banlle o �ayuno grande�, tam�n �ayuno de setiembre� ou �ayuno das vendimas�. A tradici�n dicta que este Dia do Perd�n ti�a que vir precedido por 10 d�as de penitencia, a partir do Ano Novo: �mbolos dous d�as cadraban en setembro ou octubro. Os xudeus de Ribadavia reduc�an esta festa relixiosa a un d�a de xex�n no tempo da vendimias, a 10 d�as da l�a de setembro, repet�an. Pola s�a importancia serv�a para iniciar �s m�is novos � xuda�smo, alg�ns deles mesmo cumpriron con este precepto na cadea da Inquisi�n en Compostela. Existe, desde logo, unha relaci�n entre a festa grande xud�a de setembro,� a celebraci�n da Virxe do Portal, e a �Festa da Istoria�: festexos que se van superpo�endo no tempo e que te�en como denominador com�n a coincidencia coa recollida das uvas no Ribeiro.

��������������� Pascua. A festa da pascua xud�a (p�sah) ten lugar en marzo ou abril: durante 8 d�as se rememora a liberaci�n do pobo de Israel da escravitude en Exipto. Os xudeuconversos de Ribadavia cel�branna, a partir do d�a 14 da l�a de marzo, abst�ndonse oito d�as de calqueira obra servil, comendo pan sen levadura e a�o pascual.

��������������� Oraci�ns.� Recitaban na casa, ou nas reuni�ns comunitarias, oraci�ns xud�as como Adonay, Amida ou Sem�. A Sem� era a m�is importante, estaba formada por pasaxes b�blicas que proclamaban que Deus era �nico. Os xudeus non cr�an na Sant�sima Trindade, nin que Cristo fose fillo de Deus; por iso cando recitaban na igrexa da Magdalena os Salmos de David omit�an o �Gloria Patri�, segundo lles confesaban �s inquisidores. A�nda que rezaban sen maior problema o Pater Noster, non as�, naturalmente, o Credo e a Ave Mar�a. Viv�an entre as d�as relixi�ns, a�nda que para eles s� unha era a verdadeira.

��������������� Comidas prohibidas. A Tor� prohibe uns alimentos e manda preparar outros de determinado xeito. Os xudaizantes de Ribadavia tentaban cumprir con estes preceptos de orixe b�blica, a pesar de non dispor de establecementos especializados en comida kasher. Non com�an lebre, coello, porco, congro, lamprea e peixes sen escamas. Nin tampouco sebo, touci�os ou cousas con sangue, por iso ti�an que purgar e esfolar a carne, quit�ndolle a �landrecilla�, nas s�as casas, segundo reco�ec�an os seus torturadores.

��������������� Enterramentos. Non sabemos moito sobre o ritual dos enterros dos xudeus de Ribadavia; con seguridade gardaban como en case todo unha aparencia cristi�, sacado o caso dunha conversa ribadaviense que pediu abertamente ser amortallada � maneira xud�a. Co�ecemos mellor o d� que segu�a � morte dun ser querido, especialmente se SE trata da nai, elemento clave da transmisi�n familiar da fe xud�a: os fillos estaban ata 19 d�as sen comer carne. Xer�nimo Bautista de Mena, nun intre de delirio mesi�nico, tentou resucitar a s�a nai morta, para despois traicionala. Hai datos tam�n dalg�ns ritos estra�os como cortar as unllas dos p�s da difunta ou po�er na boca dun neno morto un grande �alxofre� (perla).

SINAGOGA E XUDER�A

��������������� A vida dos xudeus na Idade Media xiraba � redor da sinagoga e da xuder�a. A escasa documentaci�n medieval conservada, no caso de Ribadavia, non achega datos sobre a situaci�n destes �lugares de memoria�; pola contra dispo�emos de boas fontes posteriores � expulsi�n que fan posible a s�a localizaci�n cun m�nimo de rigor hist�rico.

��������������� Desde 1522 (30 anos despois da conversi�n forzosa polos Reis Cat�licos) ata 1747, podemos seguir a pista,� no arquivo de San Domingos, dunha co�ecida casa que �fue tora de los jod�os en el tiempo que sol�an bebir en la dicha villa� na r�a que baixa da Praza Maior � igrexa da Magdalena.

��������������� A�nda que a orde dos dominicos xogou un importante papel na Inquisici�n, a realidade � que nos papeis do seu convento de Ribadavia se trata con respecto os xudeus �que sol�an bivir en la dicha villa�, e se achegan os �nicos datos co�ecidos sobre o lugar onde habitaban: a r�a da praza vella, que baixaba da (actual) praza maior � Magdalena, bautizada, despois de 1492, igual que otras vilas de Castela e Arag�n, como a r�a da Cruz, s�mbolo da inquisici�n contra os herexes. As� e todo, � de admirar que os dominicos, recollendo sen d�bida a voz popular, lle chamen no seus escritos, a pesar do traum�tico proceso do s�culo XVII, �calle de la judiar�a� a r�a onde viv�an maiormente os xudeus de Ribadavia. O feito de que o nome estea en portugu�s pode gardar relaci�n, probablemente, coa presencia de portugueses entre os xudaizantes de Ribadavia, como noutros lugares de Galicia.

��������������� Entre 1492 e 1606, entre a fin da liberdade relixiosa e o comezo da represi�n inquisitorial, os xudeus de Ribadavia reun�anse alg�ns s�bados, e outros d�as festivos da s�a relixi�n, nas� casas particulares dos seus dirixentes, que fac�an as� de sinagogas clandestinas; sabemos ben que se axuntaban na casa de Felipe �lvarez, boticario, arrendador do imposto da sisa e home de confianza do concello. �Pode ser a mesma casa� que o rabino Felipe vende en 1601, cando a Inquisici�n empeza a moverse por Ribadavia, na praza da Magdalena?� Seguimos investigando.

VITRINA

AUTONOMIA

Ourense, 16 de agosto de 1434

O prateiro Salom�n comparece perante o xu�z protestando porque se acordara o reparto dos tributos na cidade sen estar presente un representante da alxam�a (sorte de concello xudeu) como �era uso et costume�.

As comunidades xud�as medievais gozaban de autonom�a en temas de relixi�n e ensino, xustiza e facenda, cumprindo as s�as obrigas co concello cristi�n a trav�s das s�as propias autoridades.

INFAMIA

Ourense, 3 de abril de 1441

O procurador do concello empraza o xu�z municipal para que mantivese preso, ata que fose xulgado, � xudeu Mos� Marcos, prateiro, que dixera herex�a e infamia contra Deus e Santa Mar�a, dicindo que Mar�a parira tres veces...

A tolerancia en Galicia entre cristi�ns e xudeus encerra certo nivel de antisemitismo e de anticristianismo. Os xudeus non aceptaban a virxindade de Mar�a nin a divindade do seu fillo, afirmaci�ns blasfemas para os cristi�ns, a�nda que non adoitaban ser perseguidas legalmente durante a Idade Media.

��������������� No caso que nos ocupa mediaban cuesti�ns econ�micas:� catro meses despois un grupo de notables locais, xudeus e cristi�ns, p�galle � dito procurador, a xeito de rescate, 600 marabed�s �por Mos� Marcos�.

INQUISIDORES

Auto de Fe

Catedral de Santiago

22 de febreiro de 1609

Isabel Rodr�gues ti�a 15 anos cando a prenderon por practicar o xuda�smo, xunto coa s�a nai, de 32 anos, e a s�a irm�, de 17 anos. O seu pai xa fora sentenciado en 1608. Isabel presentouse voluntariamente e confesou ter vivido seis meses na Lei de Mois�s por ensinanza da s�a nai e da s�a av�a.� Foi condenada a �seis meses de carceler�a en la parte que pareciese a los inquisidores�, comparecendo no Auto de Fe de 1609.

�Tentaban os inquisidores preservala de posibles abusos na c�rcere de Compostela? �Estaba realmente m�is segura nas mans dos inquisidores? Por desgracia non podemos responder afirmativamente. �mbolos dous Presidentes do Santo Oficio da Inquisici�n en Santiago ser�n expulsados de Galicia, un ano despois, por andar con mulleres casadas e prostitutas, entre outras corrupci�ns. Joan Mu�oz de la Cuesta ser� as� mesmo acusado de corrupci�n de menores por seducir a d�as nenas da idade de Isabel, unha laica e outra monxa profesa. Manuel Murgu�a xa denunciou, en 1888, este escuro aspecto da persecuci�n inquisitorial en Galicia, que engrandece a honorabilidade das v�ctimas.