Publicado en

Como vive o modelo cabaleiresco a fidalguia medieval galega baixomedieval: os pazos de Proben[1]

Carlos Barros

Universidade de Santiago de Compostela

���� Entendemos como modelo cabaleiresco o conxunto de virtudes pertencentes � oficio militar da nobreza medieval. Porque la noble cavaller�a es el m�s honrrado ofizio de todos; todos desean subir en aquella honra[2]. A mediados do s�culo XV esix�anse do cabaleiro d�as cousas: a) Practicar el exer�izio de la guerra, porque no son todos cavalleros los reyes; b) gardar la regla, porque non faze el �vito al monxe[3]. Os privilexios da nobreza xustif�canse precisamente porque exerc�an a funci�n social de defensores dentro do esquema trifuncional vixente. Nas Cortes de Valladolid de 1451 reclam�base, en consecuencia, contra os que se armaban cabaleiros s� para non pagaren trabucos e nin son para ello ni saben lo que cumple al oficio e exer�i�io de la cavaller�a, demanda que se reitera nas cortes de Burgos de 1453, respondendo Juan II que el mandar� examinar �s novos fidalgos a�erca de los �bitos e cosas pertene�ientes a la cavaller�a, para aprovar los que se fallaren �biles e suficientes para la dicha cavaller�a[4].

��������������� Segundo o sistema ideol�xico dominante de as tres ordes, o oficio militar (xunto co clerical) non se reduce a unha opci�n profesional m�is ou menos importante: � a adicaci�n que lexitima e significa � clase dirixente. O c�digo de valores cabaleiresco, por conseguinte, busca e consegue certa universalidade � propo�e-lo ideal do bo cabaleiro coma o exemplo a seguir por t�dalas clases sociais, tanto no combate coma na vida en xeral.

��������������� O modelo cabaleiresco precisa para ser socialmente eficiente: definici�n, exemplos vivos e difusi�n. Os medios empregados para a formalizaci�n e vulgarizaci�n do modelo -romances, poes�a, libros de cabaleir�as, tratados de nobreza, cr�nicas, nobiliarios, obras xur�dicas-, para n�s, fontes literarias e narrativas, e a mensaxe idealizada que transmiten, non deben facernos pensar que nos estamos a mover nun plano meramente ilusorio, novelesco, ideol�xico: o modelo cabaleiresco era, ademais dun ideal, unha realidade social. Os comportamentos individuais e sociais inspir�banse en novelas e romances cabaleirescos, e a literatura copiaba os modelos vivos de cabaleiros andantes[5]. A conclusi�n � que modelos ideais e imitadores de carne e �so estaban dentro dunha mesma realidade. De ah� que n�s desemos en preferi-lo concepto de modelo (exemplo a imitar) � concepto de ideal, que suxire ou pode suxerir algo inmaterial e inacadable, � marxe do real. A credibilidade con que se acoll�a no imaxinario colectivo � heroe-cabaleiro non s� por mor da confusi�n entre fantas�a e realidade propia das mentalidades medievais, tam�n se explica polo co�ecemento p�blico da existencia de heroes reais, nos que as s�as aventuras non se diferenciaban grandemente, �s veces, das que estaban escritas nos libros ou das que se o�an en romances.

��������������� A nosa intenci�n � estudiar alg�ns aspectos do papel -cambiante- do modelo cabaleiresco na vida da nobreza media e baixa galega, a trav�s do caso concreto da familia Pazos de Prob�n, dende as �ltimas d�cadas do s�culo XIV. Para o cal seguir�mo-la historia elaborada cara a 1587, polo letrado Juan de Ocampo, na que o seu t�tulo comeza por: Descendencia de los Pa�os de Prob�n...[6]. Ocampo serviuse para a redacci�n e, sobre todo, da cr�nica nobiliaria -que el contin�a- de Xo�n Rodr�guez de Padr�n, ata hoxe sen atopar e � que tam�n recorre o P. G�ndara no s�culo XVII no seu nobiliario Armas y Triunfos.

��������������� A guerra � a tarefa que mellor define o modelo cabaleiresco, d�ndolle un sentido e un marco moral � nobreza como clase social. Conta Ocampo que logo de noventa e cinco anos de diferencias dos Pazos de Prob�n e mais outros fidalgos do bispado de Tui, coas li�axes do arcebispado de Santiago, roub�ndose os uns �s outros, puxo fin �s bandos el Rey don Fernando el Santo que particularmente los mand� llamar para la guerra contra los moros (folios 5 r.-5 v.). Un s�ntoma e un efecto da crise, na Galicia do s�culo XV, do modelo cabaleiresco, ser� a s�a incapacidade para impedi-lo enfrontamento militar, permanente e sen regras no interior da clase dirixente. A�nda cara a 1366: entend�an los del obispado de Tuy en deleytes y lugurias mugeriles y deferen�ias entre s� asta que o mordomo de Pedro I os enrolou para a guerra contra Enrique II (fol. 6 r.). A influencia daqueloutro modelo de comportamento social que pregoa a ideolox�a feudal, o modelo eclesi�stico, a cristianizaci�n en suma do modelo cabaleiresco, introduce nel valores asc�ticos, nos que o seu mantenemento se fai depender as� mesmo, da actividade guerreira, ant�doto dos costumes pecaminosos.

��������������� O car�cter militar do modelo fai da valent�a unha virtude principal da que dependen outras cualidades como a lealtade, a fama e o honor. O valor cabaleiresco v�n a ser unha actitude heroica perante a morte no combate que nos romances -e mais na vida- se resume as�: m�s vale vivir con honra que con deshonra vivir[7]. Esta disposici�n mental b�sica de arrisca-la vida pola honra impulsa � cabaleiro a realizar faza�as paradigm�ticas. Non calquera tipo de actos heroicos, sen�n aqueles que disfrutan dun maior reco�ecemento p�blico. A tradici�n selecciona e suli�a determinados exemplos de proezas individuais, en primeiro lugar por necesidades militares, por exemplo ser el primero en atacar la fortaleza[8], pero tam�n pola s�a capacidade para callar nas sensibilidades colectivas; doutro modo, dificilmente se integrar�an tales feitos extraordinarios na memoria das xentes. O que se acada por d�as v�as: provocando unha reacci�n emotiva e/ou unha representaci�n mental gr�fica. Condici�ns que cumpren os dous tipos relatados no nobiliario de Ocampo que imos estudiar: el caballero alf�rez que muere antes de soltar la bandera[9], e mais el caballero alcaide que da la vida en defensa del castillo.

��������������� Conta Ocampo:

yba Jacome Pacos de Proben por Capit�n de una Compa��a y traiya por Alf�res a Garc�a de Pacos de Prov�n su medio hermano el cual perdi� la vida hen esta refriega y no la bandera que Goncalo de Pacos de Prob�n su hermano la defendi� (fols. 8 v.-9 r.).

��������������� O seu irm�n depositou nas s�as mans o estandarte, e o outro irm�n protexeu a bandeira unha vez que o noso protagonista perdeu a vida na s�a defensa. O levar a cabo este feito con este tipo de comportamento heroico, Gar��a salvou o seu honor, e o honor da s�a li�axe; de a� a solidariedade dos seus irm�ns.

��������������� Outras circunstancias que arrodean a esta faza�a amosan como do que se trataba era, sobre todo, de cumprir cun modelo codificado de comportamento no combate. A causa desta batalla na que morreron mil homes foi un dasacodo entre os nobres galegos sobre qui�n hav�a de llevar su gente delante o atr�s (folio 8 v.), cando �an participar na toma de Antequera en 1410)[10]. Para os fidalgos era m�is importante segui-las pautas do modelo cabaleiresco c� cuesti�n pola que pu�an en xogo a s�a vida, neste caso un tema livi�n (non para certa mentalidade cabaleiresca, claro). A forza de atracci�n do modelo queda patente � comprobarmos que o po�erse en risco de morte coexiste co amor � vida. Os Pazos de Prob�n procuran, logo da batalla, � seu irm�n morto e ent�rrano co fillo �nico dun cabaleiro contrario, pois morreran un fronte do outro pelexando valerosamente. Perante os cadavres dos seus debedores, p��ense de acordo os fidalgos inimigos para apagar el fuego en�endido entre sus Cappitanes (fol. 9 r.). Conseguen os nobres medios para impo�e-la paz cambiando �s grandes se�ores que capitaneaban os tercios, Moscoso e Soutomaior, causantes da liorta, por outros capit�ns: X�come Pazos de Prob�n sustit�e � fronte do tercio Tui-Ourense � se�or de Soutomaior (fol. 9 v.), inimigo sempiterno da s�a casa. Este incidente sanguento reflexa ata que punto a baixa e media nobreza pod�a facer unha lectura do modelo cabaleiresco ben distinta da que fac�an os grandes se�ores.

��������������� O momento culminante da xenealox�a escrita por Ocampo � a toma en 1476 do castelo de Tenorio por parte de G�mez Pazos de Prob�n ata a morte, durante a guerra dos Reis Cat�licos contra Portugal; Pedro �lvarez de Soutomaior encabezaba o bando portugu�s no reino de Galicia. Ocampo reproduce nos cap�tulos VIII, IX e X (fol. 14 r. a 20 v.) o relato do nobiliario de Xo�n Rodr�guez de Padr�n, testemu�a presencial dos feitos; de maneira moito m�is resumida fai referencia tam�n o P. G�ndara a esta mesma fonte � describi-lo cerco de Tenorio[11]. O bo facer literario de Rodr�guez de Padr�n consegue, a�nda hoxe, conmover � lector narrando uns acontecementos dram�ticos que (o autor enc�rgase de anuncialo � comenzo) conducen a un grande final: la onrrada muerte del se�or Pa�os de Prob�n (fol. 16 r.).

��������������� A aprendizaxe da cabaler�a implicaba a preparaci�n sicol�xica para saber, chegada a hora da verdade, optar pola morte con honra. O noso protagonista chega a castigar, por non te-la lecci�n aprendida, a un fillo bastardo (o autor fai nota-la s�a ilexitimidade para que se comprenda ben a s�a traiz�n) que lle pediu licencia para se marchar do castelo asediado porque el moso ten�a voluntad de larga vida (fols. 17 v.-18 r.). O castigo foi tan grave como a falta:

le vol� de la m�s alta torre diziendo m�s vale muerto que deshonrrado donde cay� sobre unas pe�as y se hizo peda�os en pago de su cobard�a (fol. 18 r.)[12].

��������������� Esta acci�n exemplarizante xorde no relato inmediatamente despois de que Pazos de Prob�n, enterado da derrota sufrida por tropas amigas que vi�an a descercar Tenorio, re�ne �s seus homes: que ya de ninguna manera esperavan socorro el de Pazos de Prob�n les hizo un parlamento en que les dijo c�mo pensavan morir. Todos aceptaron seguir con el ata o fin, ag�s un pe�n que avisou � conde de Cami�a todo lo que pasava y que sin duda hav�an de ser muertos antes que rendirse (fol. 17 v.).

��������������� Os pe�ns da fortaleza, pobo e mais xente com�n, vasalos na xerarqu�a feudal, imitan maioritariamente o modelo cabaleiresco. A�nda que non reaccionan �s mesmos argumentos c�s nobres, Pazos de Prob�n p�delles que resistan ata a morte para vengar a sus hermanos y parientes y que pues todos los que ayyan hav�an perdido amigos y deudos, demandando logo lo mesmo mayormente de los hidalgos que lo hav�an jurado (fol. 17 v.). O xuramento e pleito-homenaxe, que prestaban s� os fidalgos, vi�a a se-lo ritual e a f�rmula xur�dica cabaleiresca que conduc�a, en situaci�ns extremas, a arriscalo todo, po�endo a proba a asunci�n individual do modelo. Se non tivesen validez moral, mesmo disuasoria, malamente lle servir�a � alcalde do castelo cercado a lembranza do xuramento que fixeran para enfervorizar �s pequenos nobres que o acompa�aban. O propio G�mez Pazos de Prob�n alude � texto do xuramento prestado polos cabaleiros que se meteron no castelo de Tenorio, sumamente expl�cito tocante � que estamos a afirmar:

cada uno las manos sobre un Christo Cru�ificado des�a; yo fulano juro a hesta Cruz, figura de Dios nuestro Se�or, de ser leal vasallo a los Se�ores Reyes Don Fernando y Do�a Isabel y defender su partido y este Castillo de Thenorio del Conde de Cami�a o morir en la demanda; y si lo contrario hiziere Dios no me ajude ni me tenga por hijodalgo gallego (fol. 15 r.).

��������������� De seguido Pazos tivo co�ecemento de que as tropas de Soutomaior cercaran � s�a muller e �s seus catro fillos no castelo de Pazos de Prob�n, e comenta o autor a m�goa do cabaleiro: le pes� grandemente y vien quisiera no haver echo el juramento para volverse (fol. 15 r.). O conde derruba o seu castelo, prende � s�a familia e pres�ntase cos prisioneiros perante o castelo de Tenorio: y le dijo que les mandar�a aorcar si no le entregaba el castillo y se pon�a en sus manos, respondendo G�mez Pazos que por ninguna cossa entregar�a el castillo pues lo dev�a a hijodalgo y al pleyto omenaje y juramento que hav�a echo (fol. 20 r.). De novo o seu xuramento e a s�a condici�n de fidalgo, � dicir, o modelo cabaleiresco, aparece guiando os seus actos.

��������������� A situaci�n arquet�pica de sitiadores ameazando con mata-la familia do cabaleiro cercado para toma-la fortaleza � unha variante do tipo de faza�as cabaleirescas de alcaides cercados que estamos a analizar. Posiblemente popularizada na Pen�nsula a partir da xesta hist�rica de Alfonso P�rez de Guzm�n (el Bueno) en 1294, quen se negou a render a� praza de Tarifa a pesar da ameaza dos musulm�ns de matar � seu fillo. Pedro �lvarez de Soutomaior, conde de Cami�a, prototipo de mal cabaleiro, segundo se desprende da obra de Rodr�guez de Padr�n e Ocampo, emprega m�todos b�rbaros, non cabaleirescos, coma os mouros de Tarifa; vaillo botar en cara na s�a resposta Pazos a Soutomaior dic�ndolle que a fama de conde haber�a de ganarla de b�rbara en dar muerte a quatro yno�entes sin culpa y ans� que si lo haz�a perder�a m�s que ninguno (fol. 20 r.). O final Herodes-Soutomaior retira o seu ultim�tum, non tivera efecto. Esta non � a �nica vez en que as fontes informan deste engano por parte de Pedro Madruga; �s fidalgos cercados no castelo de Sobroso p�xolles en fronte a Garc�a Sarmiento: veis a vuestro se�or: si no me dais la casa, cortale he la cabe�a[13]. Sen resultado ning�n. E non porque o de Soutomaior non tivese f�gados abondo para degolar a un cabaleiro adversario, como veremos logo.

��������������� Ademais do dereito de vinganza e do deber do xuramento fidalgo, a Pazos de Prob�n imp�rtalle outro rasgo do modelo cabaleiresco, aplicado � obxectivo de defende-lo castelo ou morrer na s�a procura: a fama da li�axe. A fama da s�a li�axe sobre todo. O miolo do argumento son agora os seus propios fillos. Antes de despenar � seu fillo bastardo

le subi� a lo alto de la torre y por estorvar su inten�i�n le dijo muchos exemplos y ense�� los lugares donde sus t�os y parientes hav�an muerto por defender aquel castillo, que hiziese �l lo mesmo y no manchase su nobleza en ir a ponerse en manos de su enemigo (fol 18 r.).

��������������� Cando Soutomaior lle di que vai aforcar �s seus fillos, o noso home,

sin considerar cosa ninguna respondi� con gesto grave que mucho le pesar�a que sus hijos muriesen aorcados que a lo menos la diese muerte ydalga y que qualquiera que fuese ser�a perpetuarle su fama y el Conde ganarla de b�rbara (fol. 20 r.).

��������������� Vivir e morrer como fidalgos cabaleiros para manter e facer medra-lo seu prestixio social e a boa memoria da familia. Este fondo sentido da li�axe respond�a a raz�ns ideais, pero tam�n materiais: o benestar econ�mico da casa estaba condicionado pola fama p�blica que acumulaban e herdaban as xeraci�ns. Antigamente, din as Partidas, escoll�anse cabaleiros �s m�is fortes por raz�n do seu oficio, carpinteiros, ferreiros, pedreiros e carniceiros, pero fux�an no combate: E por esto sobre todas las cosas cataron que fuesen omes de buen linaje, por que se guardassen de fazer cosa porque podiesen caer en verg�en�a[14]. Os fidalgos eran m�is valentes c�s peiteiros pola s�a li�axe e mais polo seu af�n de reproduci-la boa fama cabaleiresca deste. A conservaci�n dos privilexios sociais e econ�micos da fidalgu�a ti�a moito que ver coa conservaci�n da imaxe p�blica dos homes da li�axe como homes valerosos e esforzados.

��������������� O tan novelesco e propagand�stico da Descendencia de Juan de Ocampo dificulta, �s veces, a distinci�n dos dous niveis enlazados de motivaci�ns (idealismo e pragmatismo) que puxan �s protagonistas. O cerco do castelo de Tenorio durou cinco meses[15]; entre o xuramento inicial dos pechados e o derradeiro asalto pasaron moitas cousas. En primeiro lugar, os defensores do castelo ata a fin, verosimilmente, mantiveron a esperanza nunha victoria, parcial ou total. Militarmente non era tan doado tomar por asalto un castelo. A Soutomaior s�elle ben por unha circunstancia excepcional, que Pazos de Prob�n tentou evitar por t�dolos medios: un traidor facilitoulle de noite a entrada na fortaleza (fol. 20 r.-v.)[16]. Antes desa noite fat�dica, Pazos de Prob�n e os seus soldados rechazan os ataques dos sitiadores (fol. 15 r.), ret�ranse �s torres cando cae a muralla (fol. 15 v.), desaf�an e matan a fidalgos do conde en combates individuais (fol. 18 r.), etc.; e agardan o socorro dos cabaleiros amigos e dos reis. Figueroa, Garc�a Sarmiento, Trist�n de Montenegro e Valadares, con xente de Pontevedra, Vigo e Sobroso, xuntan 3.000 homes para descercar Tenorio; pero os 68 arcabuceiros extranxeiros de Soutomaior, con aquela arma de fogo que jam�s se hav�a visto en Gali�ia, v�ncenos (fol. 17 r.-v.). Outra circunstancia excepcional.

��������������� Os Reis Cat�licos env�an dous emisarios para lle pedir � conde de Cami�a que levantase o cerco: Fr. Antonio de Pazos de Prob�n e mailo noso poeta cronista Xo�n Rodr�guez de Padr�n. Foi ent�n cando Soutomaior tentou forza-la rendici�n serv�ndose da familia do alcaide. Os enviados dos Reis non puideron entrevistarse con G�mez Pazos de Prob�n para lle entregar unha carta dos Reis Cat�licos,

en que le animaban a su servi�io y que ellos no le pod�an socorrer por haver entrado el rey de Portugal en Castilla y tener ganadas las �iudades de Zamora y Toro, pero que avissavan al Ar�obispo de Santiago y obispo de Tuy y al se�or de Sobro�o le audasen los quales aunque lo pusieron por obra fue tarde y a tiempo que no hera menester porque un esclavo suyo...(fol. 26 r.).

���������������

��������������� Chegou antes o traidor � tenda do conde que os reforzos de Santiago e Tui. A coincidencia sucesiva de acontecementos po�en �s defensores perante a d�bida extraordinaria de somete-lo seu valor e o seu xuramento � grande proba. Non sempre acontece deste modo. Unha grande parte dos asedios a fortalezas res�lvense, na Galicia do s�culo XV, pactando os contendentes ou a resultas de feitos militares e pol�ticos que te�en lugar m�is al� das murallas do castelo. A fereza con que Pedro Madruga levou o cerco de Tenorio (empurrado sen d�bida pola tentativa dos defensores de o asasinaren mediante engano), e a consecuencia cabaleiresca e o amor propio de Pazos de Prob�n e mailos seus homes, axudan para que a �nica sa�da fose, � fin, o hero�smo:

y los que quedaron vengaron vien sus vidas peleando como jente� desesperada, mayormente el de Pa�os de Prob�n que �ertifica el de Padr�n (fol. 20 v.).

��������������� O ataque nocturno colleu por sorpresa �s guerreiros m�is f�sica ca moralmente. A sicolox�a cabaleiresca e a frustraci�n (que asemade produc�a desexo de atacar) que xeraron os empe�os fracasados de rompe-lo cerco temperaron os �nimos para a eventualidade, cada vez m�is real, de teren que morir en la demanda, de teren que levar � pr�ctica as grandes palabras. Durante o longo asedio as ideas heroicas confund�anse na mente dos defensores cos c�lculos pr�cticos (artellamento da resistencia, obter axuda exterior, mante-la superioridade moral sobre os sitiadores, etc.) para ga�aren a batalla e conservaren a vida. Cando estes obxectivos se esvaen, a�nda queda sitio para o pragmatismo.

��������������� No �nimo de G�mez Pazos de Prob�n, por exemplo, � m�is que probable que pesasen, � reflexionar sobre a opci�n de morrer loitando, dous feitos obxectivos: que a rendici�n pod�a non garantirlle a vida; e que a morte con honra redundar�a en fama e beneficios para a s�a familia. O primeiro � tan certo que Pedro �lvarez de Soutomaior, non moito despois, procur� con todos sus pensamientos de les cortar las caba�as, y p�solo por obra, matando a Gregorio de Valadares e mais a Trist�n de Montenegro, e xa antes a Diego Sarmiento, e tam�n �s Avalle[17]. Na defensa de Vigo, posterior � toma de Tenorio, a xente de Soutomaior cort�ulle-la cabeza a dous fillos de G�mez Pazos de Prob�n e a Garc�a Barba de Figueroa (fol. 21 v.). Non lle haber�a de faltar raz�n � alcaide do castelo de Tenorio se desconfiaba da fidelidade do conde de Cami�a � modelo cabaleiresco que esix�a que � vencido nin le ha de cortar la cabe�a, nin de degollar (...) nin a�n despu�s de que lo oviesse muerto[18]. Tanto � as�, escribe Ocampo, que logo de morto Pazos

se defendieron unos pocos sin que hiziesen demostra�i�n de rendirse y aunque lo hizieran el Conde hav�a mandado los pasassen al cuchillo como se hizo (fol. 20 v.).

���������������

��������������� Tocante � seu calculo de beneficiar � s�a li�axe morrendo coma un fidalgo galego, � de supo�er que G�mez Pazos de Prob�n, que como bo cabaleiro demostraba co exemplo, se autoaplicaba os razoamentos, anteriormente referidos, dirixidos �s seus fillos.

��������������� Carlos, o capit�n dos arcabuceiros de Pedro �lvarez de Soutomaior, contoulle a Rodr�guez de Padr�n como morreu matando lev�ndose consigo � traidor, G�mez Pazos de Prob�n:

armado de un coselete mat� diez delante d�l y que herido de diferentes arcabu�asos y saetas vio al moro y arremetiendo a �l le mat� de una estocada en pago de su trayci�n, cayendo tambi�n muerto (fol. 20 v.).

��������������� O respeto que infund�a unha morte como esta era tal que o conde de Cami�a non s� non lle cortou a cabeza � cadavre, sen�n que deu licencia para que a s�a muller e fillos o puidesen sepultar en Tui cos seus devanceiros (fol. 20 v.).

��������������� Para que non se perdese a memoria do acontecido, Rodr�guez de Padr�n pono na escrita. Anos despois o conde de Lemos, Rodrigo �lvarez Osorio, escandal�zase de que os de Vigo fixesen pagar trabucos a un fidalgo coma X�come Pazos de Prob�n, pues nieto hes del Se�or Pa�os de Prob�n que muri� en Tenorio (folios 36 v.-37 r.). Xo�n de Ocampo, que tanto salienta � heroe de Tenorio � narra-los feitos de los hombres se�alados de esta Casa, adica a obra en setembro de 1587 � cardeal Quiroga pola s�a amistade con don Antonio de Pazos que fue de esta Casa, e por ser el Cardenal de lo bueno de Galicia . Sen embargo, cara a 1530-1535, Vasco de Aponte, que non ocultaba certa admiraci�n por Pedro Alvarez de Soutomaior, uno de los grandes sufridores de trabajos que hav�a en Espa�a toda[19], garda silencio no seu nobiliario sobre a faza�a de G�mez Pazos de Prob�n. O punto de vista adoptado por Aponte, que consiste en referir especialmente as faza�as dos grandes se�ores, diminu�a o seu interese por xestas como a que nos ocupa. G�ndara, pola contra, tenta conciliar m�is a s�a actitude favorable �s li�axes m�is poderosas coa menci�n a feitos coma o cerco de Tenorio que eloxian a lembranza de casas nobres menos poderosas pero m�is fieis � causa dos Reis Cat�licos.

��������������� As fontes de que dispo�emos non nos permiten saber como incidiu na memoria popular (tradici�n oral) a morte valerosa de Pazos de Prob�n e dos demais defensores do castelo. Tampouco dispo�emos dos nomes dos pe�ns que morreron combatendo en Tenorio. O que importaba que perdurase era a morte do cabaleiro, dende logo para os cronistas de mentalidade cabaleiresca, pero tam�n en certa medida para a mentalidade popular. A morte do cabaleiro nunca pasa desapercibida. As novas sensibilidades baixomedievais que fomentaban a alegr�a de vivir e tomaban conciencia do igualitarismo ante a morte van salienta-la atenci�n que provoca a morte fidalga, sobre todo se se daban as circunstancias que rodearon a fin de G�mez Pazos de Prob�n.

��������������� En calquera �poca o home que morre por defende-los seus ideais � causa de admiraci�n entre t�dalas clases sociais, na Idade Media un aspecto da ideolox�a dominante consist�a en facer do valor cabaleiresco unha regra de ouro da conducta dos se�ores de vasalos. Que un cabaleiro co�ecido levase ata as derradeiras consecuencias a actitude heroica cara a morte que conlevaba o modelo cabaleiresco ti�a que maravillar �s xentes. Por suposto, a mortalidade de cabaleiros na guerra concentr�base nos estratos baixo e medio da clase se�orial, tanto en n�meros absolutos coma relativos; en xeral, non era un acontecemento coti�n que un nobre, puidendo teoricamente salva-la vida, optase pola morte en combate. Pero hai algo m�is. A conmoci�n mental que orixina a morte heroica, �non ti�a tam�n unha base inconsciente?. A imaxe de Cristo crucificado para redimir �s homes, abondo co�ecida por moi pouca formaci�n relixiosa que se tivese; a difusi�n de vidas de santos, onde homes e mulleres eran degolados, apedreados, queimados, mortos de mil maneiras por non renunciaren �s s�as crenzas; � dicir, o engaiolamento e a adoraci�n que enchoupaban a relixiosidade baixomedieval ante a visi�n da morte do Fillo de Deus e m�is dos m�rtires santos: configuraban un cadro mental emotivo que non deixaba de multiplica-lo efecto da morte heroica laica sobre o imaxinario colectivo.

��������������� Acerqu�monos agora � estudio da relaci�n -estreita- entre o modelo cabaleiresco e a situaci�n de clase, a saber, o estatus dos fidalgos como posuidores de vasalos e rendas. O per�odo que andamos a analizar � de grande mobilidade social. A posici�n econ�mica do nobre estaba condicionada polo exercicio do oficio da cabaler�a. Cara a 1369, Enrique II de Trast�mara confiscou as terras de Gaspar Pazos de Prob�n, deix�ndolle soamente o castelo e corenta vasalos no seu redor (fol. 7 v.). Os pazos foron � guerra, era o seu oficio, onda Pedro I; resultaron derrotados e descenderon varios chanzos na xerarqu�a feudal. Os nobres vencedores na guerra civil, mellores combatentes segundo a mentalidade dominante, benefici�ronse das merc�s herique�as e melloraron a s�a situaci�n econ�mico-social dando p� � nova nobreza trastamarista.

��������������� O golpe definitivo � patrimonio familiar dos Pazos de Prob�n de�no, naturalmente a casa de Soutomaior. Estando o se�or de romer�a en Xerusal�n, tivo lugar unha rifa Soutomaior/Pazos de Prob�n polo apastamento do gando, que se arranxou coa ocupaci�n do castelo de Pazos de Prob�n, matando os de Soutomaior � se�ora (avoa do que morre� en Tenorio) e apropi�ndose da fortaleza e mais dos seus vasalos (fol. 10 v.). O fillo adolescente, Diego Pazos de Prob�n, sabendo

la desgra�ia de su madre pidi� li�en�ia al Rey que hera su don�el para venir ac� que su padre estava en la romer�a, e haviendo Consejo se lo neg� (fol. 10 v.).

��������������� O av� e mailos parentes de Diego non te�en �xito na s�a empresa de vinganza e recuperaci�n de bens, segundo demandaba o c�digo cabaleiresco. Ha ser el quen, despois de dous anos da morte da s�a nai, acade a reparaci�n da afronta e o recobro do estatus de clase. Para isto segue punto a punto as pautas de comportamento cabaleiresco:

��������������� 1� Armarse cabaleiro: Diego, que era mozo pero exercitado en las armas, foise � Bierzo -esta vez sen licencia real- onda o duque de Arjona, y �l lo arm� cavallero que pod�a, y di� un cavallo y armas (fols. 11 v.-12 r). Acadar, mediante o ritual correspondente, a calidade de cabaleiro era condici�n sine qua non para se capacitar legalmente para realiza-la faza�a prevista. Nac�ase nobre pero non cabaleiro, que esix�a unha aprendizaxe; o acto simb�lico (pero non gratu�to ou meramente formal) de iniciaci�n non pod�a ter lugar antes dos catorce anos[20]; Diego Pazos de Prob�n superaba esta idade, se ben non chegaba �s vinte anos.

��������������� 2� Vingar � sua nai: O duque acepto� armalo cabaleiro porque Diego le dijo a lo que ven�a, que hera vengar la muerte de su madre, e ademais animouno: haz�a vien ir a bengar a la de su madre y le hav�a dado un abra�o y echado la su vendi�i�n, porque hera el Duque pariente de los Paradas (fol. 12 r.). Faza�a cabaleiresca t�pica do infante vingador:

�Helo, helo por do viene

�el infante vengador

caballero a la jineta

en caballo corredor![21]

��������������� Sendo frecuente o casamento do deber cabaleiresco da vinganza e mailo sentido filial da li�axe:

Pensativo estaba el Cid

vi�ndose de pocos a�os

para vengar a su padre

matando al conde Lo�ano;

mirando al bando temido

del poderoso contrario[22].

��������������� O estado de �nimo do recen estreado cabaleiro, dirix�ndose cara a Galicia, �pod�a ser moi diferente do que describe o romance?. De novo a ficci�n e a realidade nun mesmo plano, intercambi�ndose papeis.

��������������� 3� Duelo cabaleiresco: Sen que consten as formalidades de desaf�o previo, Diego am��ase para, no primeiro encontro cos de Soutomaior, loitar co asasino da s�a nai, Xiraldo de Montes, � que vence sen dificultades:

De una lan�ada cay� del su cavallo y all� lo quiso atropellar� su contrario y �l le esper� con la su lan�a, le yri� al cavallo� de muerte, y con la rabia corri� y dio en un barranco donde le mat� que si no fuera desta guisa hera fuerte fijodalgo de a cavallo y sin duda corriera peligro Diego de Pazos de Prob�n� (fol. 12 r).

��������������� Morto Xiraldo � tiralo o seu cabalo ferido polo barranco, o autor di que Diego Pazos o aforcou: muerto Giraldo a quien Diego Pa�os de Prov�n aorc� en un roble de un monte alto y despu�s le llaman de Giraldo (fols. 12 r.-v.). A morte por aforcamento era aldraxante para un fidalgo; era unha morte plebeia. Por outra banda, de acordo co texto, Diego Pazos pendurou da �rbore o cadavre. A acci�n simb�lica do vingador triunfante, �que sentido ten?. Coidamos que nega-la condici�n fidalga do asasi�o da s�a nai: un mal ynfan��n fijodalgo que hera Giraldo de Montes que le dio con un pu�al de que muri� (fol. 10 v.). Logo tentar�a o conde de Cami�a algo parello ameazando con aforcar �s netos de Diego Pazos de Prob�n, segundo vimos anteriormente. A segunda morte de Xiraldo de Montes ter�a outra intenci�n: expo�er p�blicamente (nun lugar alto) a proba de que Diego Pazos de Prob�n fixo xusticia (forca era s�mbolo do exercicio da alta xusticia, civil e criminal) co asasi�o da s�a nai, para que permaneza na memoria das xentes a faza�a do novo cabaleiro. Que os veci�os bautizaran o monte como de Xiraldo amosa ata que punto tivo utilidade a segunda morte -simb�lica- do malfeitor.

��������������� D�as despois chegou a nova da morte en Roma do pai de Diego Pazos, quen volv�a de Xerusal�n; de seguido o herdeiro, coa axuda dos seus parentes nobres, ocupa unha noite o seu castelo de Pazos de Prob�n

que hestaba en poder de los Sotomayor con poca guarda por

�las muertes del alcayde Pedro Mel�ndez y de Giraldo Montes y los

�echaron fuera sin hazerles ning�n da�o (fol. 12 v.-13 r.).

��������������� Ded�cese que tomaron o castelo sen moita loita. Os homes que o ti�an probablemente non ofreceron resistencia: quedaran sen xefes. Caeu primeiramente o alcaide Mel�ndez, a quen desafiou e matou o parente Antonio Pazos de Prob�n. Estes duelos cabaleirescos, especialmente o segundo, decidiron a posesi�n do castelo cos seus 40 vasalos. Os pasos dados polo xove Diego, imitando o modelo cabaleiresco, tiveron efecto: reproduciron a situaci�n de clase anterior � agresi�n dos de Soutomaior.

��������������� As� foi como o pai de G�mez Pazos de Prob�n recuperou o castelo e mailo solar orixinario da s�a li�axe: comport�ndose coma un verdadeiro cabaleiro. Compr�ndese que G�mez herdara un exemplo e unha educaci�n que sementou nel a observancia leal � modelo cabaleiresco que patentizou, de maior, en Tenorio. Pero o modelo cabaleiresco como gu�a para a acci�n ti�a os seus l�mites obxectivos. Os pazos de Prob�n non chegar�n nunca a recupera-lo val[23], e t�dalas posesi�ns que ti�an con anterioridade � triunfo Trast�mara na guerra civil do s�culo XIV. O mesmo aconteceu con outras li�axes do bando perdedor afectadas pola renovaci�n da clase se�orial que tivo lugar nos reinos de Galicia, Castela e Le�n. Os de Soutomaior foron dos que atoparon daquela a s�a oportunidade[24]. Ocampo prop�nse, precisamente na historia dos Pazos de Prob�n que estamos a citar, contar c�mo la destrui� por el suelo Pedro Alvares de Sottomayor e incl�e o longo t�tulo da s�a obra (edici�n de 1587).

��������������� Un pouco antes de matar a G�mez Pazos, Pedro Alvarez de Soutomaior despenou o seu castelo de Pazos de Prob�n, desbotando desta maneira a posibilidade de que alg�n descendente pretendese repeti-la faza�a do seu pai Diego. E Pedro Madruga fixo algo m�is: morto o cabeza de familia de Tenorio, desexou acabar con seus descendentes. A G�mez e mais a Fernando m�taos e c�rtalle-la cabeza, como xa dixemos; a Vasco g��ao o conde para a s�a causa, logo de telo prisioneiro no castelo de Soutomaior, cans�ndoo en Cami�a, Portugal (fol. 23 r.); quedaba o que se chamaba coma o seu av�: enterrou �s seus dous irm�ns degolados, e logo dunha rifa co conde de Cami�a, de quen se librou abr�ndose cami�o coa espada, acolleuse no castelo do Penzo de Vigo (fol. 22 v.), ensinando �s defensores o uso dos arcabuces e artiller�a contra o de Soutomaior, quen se laiaba de su negligen�ia en no haver muerto o puesto en pri�i�n a Diego Pazos de Prob�n (fol. 23 v.-24 r.).

��������������� Sen embargo, o novo Diego de Pazos xa non ti�a un castelo con vasalos que reconquistar, e � par que nos acercamos � novo s�culo hai menos sitio para os cabaleiros andantes de carne e �so; de aqu� en diante si que se van inza-los de papel, os modelos idealizados sen cotexo na realidade. A li�axe sustituir� � valor como virtude fidalga principal.

��������������� Diego Pazos nam�rase da filla maior de Alvaro Alfonso de Figueroa. A nai op�nse � voda porque non ti�a sino las armas que trahiya y que a su hija la ped�an los ricos y los mejores de aquella tierra, respond�ndolle o xove que aunque pobre conservava la nobleza de su linaje (fol. 24 v.-25 r.). Marcha Pazos, coa carraxe no corpo, a Portugal, e volve para levar a cabo outra faza�a cabaleiresca arquet�pica: o rapto da noiva con forza de xente de armas e a voda posterior en Ponte da Lima, Portugal. A fin, o pai aceptou o casamento e fixo � seu xenro tenente gobernador de Vigo polo arcebispado de Santiago (fols. 25 r.-v.). O se�or de Figueroa, o amigo do seu pai, quen organizara as tropas para o socorrer en Tenorio, valoraba a nobreza de li�axe por enriba de todo[25]. Ax�dao asemade o arcebispo Fonseca d�ndolle as pedras do castelo do Penzo, coas que o matrimonio de fixo unha torre en Vigo (fols. 26 v.-27 v.). Con Diego a casa de Pazos de Prob�n urban�zase; cambio que vai te-la s�a transcendencia.

��������������� A sona de boa li�axe amoreada, especialmente polas faza�as do seu pai, G�mez, e mais do seu av�, Diego, permit�an a Diego recompo�er, de momento, pola v�a do matrimonio, o seu estatus de clase. E m�is, cando Diego Pazos de Prob�n, mal adaptado � cidade, � seu novo cargo, � novo, fracasa e arru�nase, o seu apelido valer�, a�nda, para casar �s s�as tres fillas con tres nobres, pois la nobleza y virtud fue siempre m�s poderosa que todos los thesoros del mundo (fol. 30 v.). Por �ltimo, pide no seu testamento que sus des�endientes con�ervasen el apellido de Pa�os (fol. 31 r.). Non obstante, del non van herdar nin posesi�ns nin boa fama, malia os seus bos comezos como cabaleiro.

��������������� O esforzado fidalgo que morreu matando en Tenorio foi o derradeiro gran cabaleiro, � vello uso, dos Pazos de Prob�n. As balas de fogo dos xermanos de Pedro Madruga que acabaron con Trist�n Montenegro, Garc�a Barba de Figueroa, G�mez y Fernando Pazos de Prob�n..., mataron � cabaler�a. O oficio de guerrear a cabalo perde a s�a hexemon�a cando calquera pe�n vasalo que saiba disparar lle pode a un cabaleiro por moi blindado que se presente � combate[26]. En xeral os cambios econ�micos e sociais fan entrar en crise moitos valores establecidos, tam�n o modelo cabaleiresco, no per�odo de transici�n de finais do s�culo XV e comezos do s�culo XVI.

��������������� �Como viven en Pazos de Prob�n a decadencia do modelo cabaleiresco?. Como un drama, que lle tocou protagonizar a Diego Pazos en tres actos: 1) Unha revolta de fidalgos e labregos do val depono como gobernador da xurisdicci�n de Vigo (fols. 27 v.-28 r.); 2) Perda de consenso que agravou � cometer un acto anti-cabaleiresco, matar a pu�aladas de noite e �s escondidas � fidalgo Rodr�guez Vilar, xefe dos rebeldes (fols. 28 r.), polo cal o gobernador de Galicia polos Reis Cat�licos, Acu�a, condenouno, en rebeld�a a morrer degolado; 3) A s�a derradeira aventura foi aplica-lo modelo cabaleiresco � oficio do comercio, que a s�a muller vi�a exercendo con notable �xito. Contra a vontade da s�a muller-mercader (que se ha integrar na nova clase social para mante-la familia) cargou d�as naves, gastando naquilo o que ti�an, e sendo asaltado polos mouros perdeuno todo; estivo tres anos cativo; a s�a muller logrou rescatalo e morreu pobremente na s�a torre de Vigo (fols. 30 r.-v.), pero cun gran apelido que levaran grandes cabaleiros.

��������������� O papel central xogado pola muller de Diego Pazos de Prob�n �, de seu, indicativo da crise do modelo cabaleiresco, de virtudes eminentemente masculinas[27]. A muller correspond�a o rol de reproduci-la li�axe, pero non transmit�a nobreza (s� os fillos lex�timos do var�n). O cabaleiro correspond�a defender � muller, en particular � vi�va, e m�is a t�dolos d�biles. A X�come Pazos de Prob�n, fillo de Diego, os veci�os de Vigo empadro�rono, obrig�ndoo a pagar trabucos, neg�ndolle por tanto a s�a condici�n de nobre, porque trat�ndolos mal de palabra se ynclinaron contra �l (fol. 36 r.). A s�a muller jur� de no dormir en cama con �l ni comer a su mesa mentres non tirase en Valladolid a carta executoria de fidalgu�a; e cumpriuno (fol. 36 r.).

��������������� X�come Pazos

siendo mo�o dio aparien�ia de no ser menos que sus passados y as� se all� en la conquista del reyno de N�poles donde fue Alf�res de Infanter�a (fol. 36 r.).

��������������� Se interpretamos o termo apariencia como o que � vista ten bo parecer e pode enganar no intr�nseco e sustancial[28], profundizaremos no sentido da cita. O modelo cabaleiresco contin�a, pero doutra maneira. Trala apariencia das mesmas calidades de valor, lealdade, fama e li�axe, encerra outra realidade ben distinta dos, a partir de agora, tan louvados literariamente cabaleiros medievais. O oficio militar perde preeminencia social e ideol�xica globalizante para se transformar (dos tres estados medievais pasarase a unha concepci�n que multiplica os estados ou oficios) organizada polo novo Estado. Os nobres que sigan a carreira das armas van levar a cabo as s�as faza�as valerosas como oficiais dun ex�rcito permanente, f�ra de Galicia e de Castela-Le�n, defendendo unhas fronteiras estatais ou a expansi�n do imperio en Europa e Am�rica.